Zakres opieki według skali zaspokojenia potrzeb podopiecznych

W praktyce opiekuńcze spotykamy się z różnymi przejawami zaspokajania potrzeb podopiecznych oraz tego skutkami. Odpowiadają im specyficzne podzakresy (skale) opieki, tworzące następujący układ:

Opieka międzyludzka:

- wyprzedzająca działania wyprzedzające, a w tym profilaktyczne

- zbieżna działania adekwatne

- interwencyjna działania w sytuacjach zagrożenia

- kompensacyjna

- rewalidacyjna } działania na ujemne skutki

- lecznicza

Na opiekę wyprzedzającą składają się działania, które wyprzedzają u podopiecznego stan niezaspokojenia jego potrzeb, tak odczuwany, jak i nie odczuwany przez niego, oraz nie dopuszczają do takiego stanu. Jest to inaczej opieka wyprzedzająca aktualizację stanu deprywacji potrzeb. Opiekun przejawia swoje postawy i podejmuje działania opiekuńcze na podstawie osobistych odczuć co do zaspokojenia potrzeb, pewnych pośrednich oznak, dążeń, pragnień i oczekiwań podopiecznego oraz świadomości swej roli i wynikających z niej obowiązków oraz odpowiedzialności. Dominacja takiej skali opieki zdrowia sprawia, że podopieczny zastaje najczęściej rzeczywistość zgodną ze swymi nastawieniami, a tym samym nie przeżywa subiektywnie swoich potrzeb i pozostaje niejako w stanie ciągłego nasycenia. To zaś pociąga za sobą szereg doniosłych następstw – w tym wychowawczo niekorzystnych, charakterystycznych dla nadopiekuńczości.

Opieka zbieżna mieści się między profilaktyką a interwencją opiekuńczą i można ją traktować w dużej mierze jako ich alternatywę. Jest działalnością wychodzącą naprzeciw potrzebom podopiecznych zbiegającą się w miejscu i czasie z początkowym stanem ich niezaspokojenia – apetytem. Stąd można ją określić jako adekwatną lub zbliżoną do optymalnej. Znajdujemy ją przede wszystkim w tych rodzinach i placówkach opiekuńczych, w których funkcje opiekuńcze urzeczywistniane są przez działalność racjonalną, fachową, opartą na pozytywnych postawach opiekuńczych opieki.

Opieka interwencyjna to – w przeciwieństwie do wyprzedzającej – aktywność podejmowana dopiero w sytuacjach realnego zagrożenia blokady potrzeb podopiecznego lub przewidywania tego ujemnych skutków. Jest to więc działalność reaktywna, uruchamiana różnorodnymi, najczęściej ujemnymi oznakami deprywacji potrzeb. Jej celem jest usuwanie zagrożenia i przywrócenie stanu równowagi. Wobec tego podopieczny znajduje się najczęściej w sytuacjach rozbieżności i sprzeczności między tym, czego oczekuje, a tym co go spotyka, czyli w sytuacjach stresowych, przezwyciężanych dzięki interwencji opiekuna.

Opieka kompensacyjna (zastępcza) polega na szeroko pojętym zastępstwie (substytucji), w rezultacie którego następuje wyrównanie określonych niedostatków, braków, strat. Chodzi tu o zastąpienie utraconych przez podopiecznego takich wartości, jak rodzice, dom rodzinny, bliscy krewni innymi tego typu, zbliżonymi wartościami (opiekun – wychowawca, placówka opiekuńcza, koledzy, przyjaciele) i wyrównanie w ten sposób w możliwym zakresie i stopniu tych strat. Zastępujemy i wyrównujemy tu nadmiernie ograniczone, zablokowane lub udaremnione potrzeby poprzez zaspokojenie potrzeb zbliżonych czy też zupełnie innych – lecz ważnych z punktu widzenia podopiecznego – lub osiągnięcie tych celów inną drogą. Aktywność kompensacyjna zajmuje znaczne miejsce i ma poważne znaczenie we wszystkich przejawach opieki, zwłaszcza nad dzieckiem, a szczególnie w niektórych specyficznych formach opieki. Jest ona niezbędna w niektórych frustracjach podopiecznych, po doświadczonych przez nich stratach, krzywdach, niesprawiedliwości itp. Jej instytucjonalną formą są przede wszystkim pogotowia opiekuńcze i domy dziecka.

Opieka rewalidacyjna odnosi się do tej kategorii podopiecznych, u których z różnych, a zwłaszcza środowiskowych przyczyn (rażące niedostatki, patologie opieki rodzinnej lub jej całkowity zanik) zaznaczają się wyraźnie odchylenia od psychofizycznej normy, a których doprowadzanie do tej normy jest możliwe poprzez działalność opiekuńczą. Działalność ta – zależnie od rodzaju i przyczyn tych odchyleń – może mieć charakter opieki normalnej, standardowej i specjalistycznej. Pierwsza przejawia się we wszystkich formach opieki (rodzina, dom dziecka, szkoła w ramach swych funkcji opiekuńczych). Druga – przede wszystkim w takich w takich wyspecjalizowanych instytucjach, jak zakłady specjalne dla dzieci z odchyleniami od normy, prewentoria, domy wczasów dziecięcych. Stąd też opieka rewalidacyjna obejmuje swym zakresem zaspokajanie tych potrzeb podopiecznych, które warunkują ich możliwie szybki powrót do normy. Jest to zatem - w porównaniu z opieką kompensacyjną – działanie dla wyrównania zaistniałych ubytków, wymagające więcej czasu, sił, środków i w pewnym zakresie specjalnych instytucji oraz specjalistów – terapeutów.

Opieka lecznicza to swoisty, szeroki podzakres opieki polegającej na zaspokajaniu ponadpodmiotowych potrzeb podopiecznych – chorych, prowadzący do odzyskiwania przez nich zdrowia. Zatem swoistością podstawową tego typu opieki jest zaspokajanie ich potrzeb chorobowych i traumatycznych, które wynikają z rodzaju i stanu schorzenia lub urazu, stanowią nieodzowny warunek pomyślnego przezwyciężenia tego stanu oraz jego negatywnych następstw. Stąd też podejmowane w zakresie tej opieki wszelkie czynności leczniczo-pielęgnacyjne są w istocie oddziaływaniem na często wielce dotkliwe dla życia i zdrowia podopiecznych skutki, spowodowane w dużej mierze niedostatkami i błędami „normalnej” opieki przede wszystkim wobec dzieci i młodzieży. Opiekę leczniczą można z dopuszczalnym uproszczeniem podzielić na:

- profesjonalną, lekarsko-pielęgniarską, sprawowaną przez osoby i instytucje, na podstawie posiadanych przez nie i formalnie uznanych kwalifikacji ogólnych i specjalistycznych, dysponujące do tego środkami (urządzenia, sprzęt, leki);

- domową, dyletancką, realizowaną – w zakresie opieki podstawowej – przez opiekunów dysponujących pewnym kwantum ogólnie dostępnej wiedzy, doświadczenia praktycznego, umiejętności i sprawności w leczeniu stosunkowo prostych, lekkich schorzeń lub urazów, nie wymagających profesjonalnego leczenia, w tym także na podstawie zleceń i recept lekarskich.

Drugą, niezwykle istotną cechą tej opieki, występującą zwłaszcza w jej profesjonalnym podzakresie jest to, że wywołuje ona często u podopiecznych doznania przykrości, bólu, cierpienia. Inaczej mówiąc, czynności opiekuńcze oraz dostarczanie dzięki nim przedmioty potrzeb obok swych zamierzonych i rzeczywistych walorów leczniczych zadają podopiecznym także te niezamierzone, często trudne do uniknięcia, ujemne doznania.