Rasy mateczne, rasy ojcowskie

Knur rasy polska biała zwisłoucha Według H.H. Sambrusa rasa to grupa udomowionych zwierząt podobnych do siebie pod względem istotnych cech morfologicznych i fizjologicznych, o wspólnej historii hodowlanej. Warto tylko dodać, że powinna być na tyle liczna, aby można ją rozmnażać bez uciekania się do kojarzeń w pokrewieństwie. Podobnie jak w przypadku innych gatunków zwierząt gospodarskich, klasyfikowano rasy świń według określonych kryteriów, którymi najczęściej był kierunek użytkowania, np. bydło mleczne, mięsne i robocze, konie wierzchowe, pośpiesznopociągowe, robocze, juczne itp. Usystematyzowanie ras świń było stosunkowo łatwe, ponieważ jako główne kryterium przyjęto dostarczany przez nie „produkt końcowy”, tj. mięso lub tłuszcz, a dopiero w dalszej kolejności uwzględniano wczesność dojrzewania i tempo wzrostu. I tak przez dziesiątki lat obowiązywał podział na następujące typy użytkowe: • mięsny – szybki wzrost w młodym wieku, mięso soczyste, przerośnięte tłuszczem śródmięśniowym, odkładanie tłuszczu w postaci cienkiej warstwy słoniny; • tłuszczowo-mięsny – szybkie dojrzewanie i szybki wzrost, silny rozwój tkanki łącznej między- i śródmięśniowej gromadzącej w czasie tuczu duże ilości tłuszczu; • słoninowy – powolny wzrost, bardzo późne dojrzewanie, mięso zwarte, twarde, chude i łykowate, niesmaczne w stanie świeżym, ale nadające się do produkcji trwałych wędlin, tłuszcz gromadził się w postaci grubej warstwy słoniny pod skórą  oraz sadła na organach wewnętrznych; • ogólnoużytkowy zwany też górnicowo-szynkowym – średnio późne dojrzewanie, poprawnie rozwinięta szynka i polędwica lecz krótki  tułów; • laboratoryjny – karłowate świnie używane do doświadczeń przeprowadzanych na żywych zwierzętach.   Dziś wszystkie rasy świń hodowanych w kraju przypisane są do dwóch grup nazywanych: • rasami matecznymi wykorzystywanymi do przygotowywania wyjściowego komponentu żeńskiego do dalszych kojarzeń, rasami ojcowskimi wykorzystywanymi jako komponent męski w różnych wariantach krzyżowania międzyrasowego. Ten podział wprowadziła w 1996 roku Centralna Stacja Hodowli Zwierząt w Warszawie. Rasy mateczne Do tej grupy należy pięć ras: polska biała zwisłoucha, wielka biała polska, złotnicka biała, złotnicka pstra i puławska (zwana kiedyś gołębską). Od ras matecznych wymaga się, aby były bardziej wszechstronne niż rasy ojcowskie. Preferowane są rasy rodzime ponieważ przez wiele pokoleń przystosowywały się do miejscowych warunków środowiskowych, a więc do lokalnego klimatu i sposobu żywienia oraz do stosowanej tu technologii chowu. Krótko mówiąc – świnie zżyte ze środowiskiem. Powinny one spełniać następujące kryteria: • wysoką użytkowość rozpłodową (płodność i plenność), • troskliwość macierzyńską i dobrą mleczność, • szybkie tempo wzrostu przy dobrym wykorzystaniu paszy (nie zawsze najwyższej, wyszukanej jakości), • mocną konstrukcję i odporność na choroby, • średnią lub nieco ponad średnią mięsność, • łatwość adaptacji do lokalnych warunków. Scharakteryzujemy tu tylko dwie pierwsze rasy (pbz i wbp). Rasa polska biała zwisłoucha (pbz) Najpopularniejsza i najliczniejsza rasa w Polsce wywodząca się z prymitywnych krajowych świń długouchych kojarzonych z świniami zwisłouchymi przywożonymi  przez kolonizatorów niemieckich. Po II wojnie światowej  większość prac hodowlano-selekcyjnych poświęcono wydłużeniu tułowia i powiększeniu szynki, do czego używano szwedzkiej rasy landrace. W 1962 r., w uznaniu zasług hodowców polskich, nadano tej rasie i rasie wielkiej białej obowiązujące dziś nazwy z przymiotnikiem „polska”. Dla porządku dodajmy, że w latach 70. importowano świnie zwisłouche z Norwegii, Niemiec i Wielkiej Brytanii i do 1992 r. hodowano jako linie pbz różniące się numerami; pbz-21 norweska, pbz-23 niemiecka, pbz - 24 walijska. Charakterystyczna dla rasy jest zgrabna, wydłużona sylwetka przypominająca cygaro. Tułów długi o szerokim i równym grzbiecie i dobrze wysklepionej klatce piersiowej. Szynka zaokrąglona, dobrze umięśniona, uwypuklona na boki, choć czasem zbyt nisko opuszczona. Nogi mocne, szeroko rozstawione o średniej wysokości decydują o pewnej lekkości i szlachetności budowy. Zdarza się szablasta postawa nóg tylnych. Umaszczenie jednolite białe, choć czasami mogą  występować ciemne plamki pokryte białą szczeciną. Uszy średniej wielkości lub duże (czasem bardzo duże) pochylone do przodu. Pożądana dla rasy matecznej płodność i plenność powinna zadowolić hodowcę, bowiem wynosi 9-12 żywo urodzonych i 10-11 prosiąt odchowanych z miotu. Lochy pbz wyróżniają się wysoką mlecznością, łagodnością i troskliwością macierzyńską w czasie odchowu prosiąt. Jest świnią szybko rosnącą i dobrze wykorzystującą paszę, ale wymagającą dobrych warunków utrzymania i poprawnego żywienia. Dorosłe knury, w wieku 2,5-3 lat, osiągają masę ciała 300-350 kg, dorosłe lochy – 250-300 kg. Rasa jest dobrym i sprawdzonym komponentem do produkcji loszek mieszańców ras matecznych (♀wbp x ♂pbz  lub  ♀pbz x ♂wbp) przeznaczonych do kojarzeń z knurami ras ojcowskich. Może też być użyta jako „czystorasowy”  komponent do kojarzenia z knurami ras ojcowskich, albo z knurami mieszańcami tych ras. Rasa wielka biała polska (wbp) Druga pod względem popularności rasa świń hodowanych w kraju. W zachodnich rejonach Polski powstawała poprzez krzyżowanie świń miejscowych z rasą niemiecką białą szlachetną, a w centralnych i wschodnich rejonach – z rasami wielką i średnią białą angielską. Po II wojnie światowej rozpoczęto prace hodowlane w kierunku uzyskania świni bekonowej o długim tułowiu i dobrym umięśnieniu. Jako metodę hodowlaną zastosowano krzyżowanie wypierające z użyciem rasy wielkiej białej angielskiej, co po pewnym czasie doprowadziło do wyrównania obu populacji krajowych: „zachodniej” i „centralno-wschodniej”. W 1956 r. uznano ją oficjalnie jako rasę wielką białą i założono dla niej księgi hodowlane, a w 1962 r. dodano wspomniany już wcześniej przymiotnik „polska”. Knur rasy wielka biała polska Dzisiejszy wzorzec rasy zdecydowanie odbiega od typowego bekoniaka; jest to świnia duża, wysokonożna o mocnej konstytucji i dość masywnym kośćcu. Grzbiet średnio długi lub długi, szeroki i równy, zad również długi, dobrze umięśniony, o wydatnych, wypełnionych szynkach. Głowa zgrabna średniej wielkości lub duża z reguły o prostym profilu, rzadziej o nieco wklęsłym, zakończona małymi stojącymi uszami. Umaszczenie jednolite białe. Płodność loch wysoka; rodzą przeciętnie po 10-12 prosiąt, ale bywają też mioty liczące 16-18 prosiąt. Dobra mleczność loch oraz rozwinięty instynkt troskliwości macierzyńskiej sprawiają, że straty podczas odchowu miotu są niewielkie. Dużą zaletą rasy jest mocna konstytucja i bezstresowość, dzięki czemu dobrze znosi trudniejsze warunki bytowe, np. w bezściołowych chlewniach wielkotowarowych. Lochy osiągają masę ciała powyżej 300 kg, a knury powyżej 350 kg, uzyskując również dobre wyniki oceny tucznej i rzeźnej. Podobnie jak u rasy pbz, osobniki rasy wbp są doskonałym komponentem do produkcji loszek mieszańców (♀wbp x ♂pbz lub ♀pbz x ♂wbp) jako materiału matecznego do dalszych krzyżowań z knurami ras ojcowskich. Rasy ojcowskie Wspominaliśmy już kilka razy, że loszki czy lochy mieszańce ras matecznych, albo osobniki czystorasowe, powinny być kojarzone z knurami zaliczanymi do ras ojcowskich (nazywanych kiedyś mało precyzyjnie rasami kolorowymi) lub z knurami mieszańcami dwurasowymi tychże ras. Przy takim sposobie produkcji tuczników wykorzystuje się bardzo atrakcyjne, z punktu widzenia hodowcy, zjawisko wybujałości mieszańców - zwane heterozją. (Do tego tematu wrócimy w jednym z kolejnych artykułów.) Cechy, które decydują o przynależności do grupy ras ojcowskich różnią się zdecydowanie od tych wymaganych od ras matecznych. Przede wszystkim powinny to być cechy produkcyjne o wysokiej odziedziczalności, tj. możliwie wiernie przekazywane potomstwu oraz takie, które decydują o przydatności knurów jako reproduktorów. Oto najważniejsze kryteria: • wysoki udział mięsa w tuszy (szczególnie w najwyżej cenionych wyrębach: szynce i polędwicy), • mała zawartość tłuszczu w mięsie i możliwie cienka warstwa słoniny, • szybkie tempo wzrostu i wysokie przyrosty dzienne przy niskim zużyciu paszy, • wysoka dzielność rozpłodowa; chęć krycia (tzw. libido), dobra jakość nasienia, duża skuteczność krycia/unasieniania i wysoka płodność. Ale uwaga! W parze z wysoką mięsnością często występuje podatność na stres i tendencja do wytwarzania mięsa z wadą PSE (z ang.: blade, miękkie, wodniste). Jest to surowiec niechętnie widziany w przetwórstwie mięsnym i mało atrakcyjny pod względem kulinarnym. Przy wyborze knura do kojarzeń lub zamawianiu nasienia do inseminacji, warto dowiedzieć się, czy są one wolne od genu stresowości, co jest oznaczone skrótem literowym NN. Rasa pietrain (czyt. pietrę) Jedna z najpopularniejszych aktualnie ras na świecie. Wybitnie mięsna, wyhodowana w latach 20. ubiegłego wieku w belgijskiej wiosce Pietrain. Oficjalnie jako rasa została uznana wg jednych źródeł w 1956 r., wg innych – w 1951 r. Jej geneza nie jest jednoznaczna; na pewno podstawą była rasa yorkshire, a ponadto prawdopodobnie użyto ras berkshire i bayeux. Rasa jest bardzo podatna na stres, ale wyhodowano już wiele linii wolnych od genu stresowości (NN). Świnia średniej wielkości, ale niezbyt wysoka na skutek krótkich nóg. Tułów średnio długi, szeroki i głęboki, bardzo dobrze umięśniony. Szynki przednie i tylne wyjątkowo obficie umięśnione, stąd bywa nazywana świnią o czterech szynkach. Mała głowa z niedużymi uszami ustawionymi poziomo. Umaszczenie jest bardzo charakterystyczne; na białym tle mniej lub bardziej liczne czarne, rzadziej rude, plamy otoczone szarymi obwódkami. Płodność loch umiarkowana, średnio 9,8 żywo urodzonych prosiąt w miocie, co oznacza, że bywają też mioty liczące ponad 10 sztuk. Rozwój somatyczny kończą w wieku 4 lat i wówczas masa ciała knurów wynosi średnio 277 kg, a loch 266 kg. Prawidłowo żywione tuczniki bardzo szybko rosną do wagi 75-80 kg, później przyrosty dzienne gwałtownie maleją, a zużycie paszy szybko wzrasta. Boleśnie odczuwają to hodowcy przyzwyczajeni do produkowania tuczników  o masie 110-120 kg. Wydajność rzeźna pietrain bardzo wysoka, ale mięso często obarczone wadą PSE. Knury pietrain są znakomitym, sprawdzonym i powszechnie używanym komponentem do krzyżowania z loszkami/lochami mieszańcami ras matecznych. Rasa hampshire (czyt. hempszajr) Odporna na warunki środowiskowe rasa świń wyhodowana w USA na początku XIX w. pod nazwą  thin rind. Dopiero w 1904 r. nadano jej dzisiejszą nazwę od angielskiego hrabstwa Hampshire, skąd pochodziły rasy essex i wessex saddleback, które brały udział w jej utworzeniu. Hodowana jest przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, w Europie najliczniej występuje w Szwajcarii, a w ograniczonych ilościach także w innych krajach. Importowane do Polski po raz pierwszy w 1972 r. hampshire’y zostały przyjęte z dużą nieufnością, dopiero drugi import w 1988 r. zyskał aprobatę naszych hodowców. Są to świnie średniej wielkości, o mocnej, krępej budowie. Tułów średnio długi, szeroki, dzięki czemu „oko” polędwicy ma sporą powierzchnię. Linia grzbietu lekko karpiowata, szynki dobrze umięśnione. Nogi stosunkowo krótkie, ale mocne, pionowo ustawione. Głowa lekka, sucha, często o wklęsłym profilu, uszy nieduże, stojące. Bardzo charakterystyczne, wręcz niepowtarzalne umaszczenie; jednolicie czarne z szerokim białym pasem biegnącym od kłębu przez klatkę piersiową, brzuch i przednie kończyny. Ono m.in. było powodem, że z niechęcią odnoszono się do tej rasy. Mieszańce z rasami białymi są w zasadzie białe, ale w miejscach u hampshire’a czarnych u nich skóra jest podbarwiona na kolor szarawy. Rasa średnio wcześnie dojrzewająca, ale o różnych przyrostach masy ciała w zależności od poziomu żywienia. Waga u loch dochodzi do 280 kg, zaś u knurów do 320 kg. Nie ma jednolitych danych na temat użytkowości rozpłodowej loch, na co z pewnością także mają wpływ różne warunki chowu. Można jednak przyjąć, że waha się ona od 8 do 10 (11) prosiąt żywo urodzonych w miocie. Rasa używana prawie wyłącznie w różnych wariantach krzyżowania towarowego, głównie jednak do produkcji knurów mieszańców dwurasowych. Rasa duroc (czyt. diurok) Najpopularniejsza w Ameryce Północnej rasa wyhodowana przy udziale czerwono umaszczonych świń afrykańskich, hiszpańskich i portugalskich. Początkowo hodowano je jako dwie odmiany: jersey i duroc. Obie odmiany zaczęto ze sobą krzyżować po założeniu związku hodowców tych świń (1883 r.), a już w 1885 r. opracowano wzorzec dla rasy nazwanej jednym członem – duroc. Największą zaletą rasy jest jej heterozygotyczność (odmienność genetyczna) w stosunku do ras białych, zaleta bardzo pożądana i korzystna w każdej metodzie krzyżowania. Są to świnie bezstresowe, średnio duże lub duże, o krępej budowie i łukowato wygiętym grzbiecie. Nogi mocne, wysokie, zakończone ciemnymi racicami. Głowa dość duża, lecz krótka o lekko wklęsłym profilu, zakończona ciemną tarczą ryjową. Uszy krótkie, częściowo stojące, częściowo zwisające. Umaszczenie „czerwone” o szerokiej gamie odcieni: od jasnozłotego, poprzez wszystkie odmiany brązu, aż do ciemnego mahoniu. Niekiedy występują nieliczne czarne plamki. Rasa świń szybko rosnących i dobrze wykorzystujących paszę. Dobrze się czują w każdym środowisku, a także szybko i łatwo przystosowują się do jego zmian. Masa ciała knurów około 350-400 kg, loch – 300 kg. Przeciętną płodność (9,5 prosięcia w miocie) rekompensują dobrze rozwiniętym instynktem macierzyńskim i dobrą mlecznością. Wydajność rzeźna na przyzwoitym poziomie, a jakość mięsa spełnia oczekiwania producentów trwałych wędlin. Z tych powodów, jak też z uwagi na bezstresowość (nie było przypadku pozytywnego wyniku prób halotanowych), knury tej rasy są chętnie używane do krzyżowań towarowych, a także do produkcji knurów mieszańców, np. z rasą pietrain. Do Polski sprowadzono rasę duroc jako jeden z komponentów przy tworzeniu linii 990. Knur rasy duroc x pietrain Rasa belgijska krajowa Najbardziej rozpowszechniona rasa świń w Belgii i Austrii, ale także spotykana w północnych rejonach Niemiec – w Szlezwiku-Holsztynie. Wyhodowana na terenie belgijskiej Flandrii na bazie świń miejscowych krzyżowanych z rasami holenderskimi, duńskimi i niemieckimi, a na ostatnim etapie – z wielką białą angielską i pietrain. Głównym celem hodowlano-selekcyjnym była maksymalna produkcja mięsa. Zakładany cel osiągnięto; jest to rasa o wysokiej wartości tucznej i bardzo dobrych wskaźnikach rzeźnych, m.in. charakteryzująca się optymalnym wskaźnikiem mięsno-tłuszczowym. Niestety, w parze z tymi walorami bardzo często występuje stresowość i znana nam już wada mięsa PSE. Świnia o średnio długim lub długim i szerokim tułowiu. Szynka rozbudowana i obficie umięśniona, „oko” polędwicy o dużej powierzchni. Głowa zgrabna ze stosunkowo niedużymi uszami opadającymi ku przodowi. Rasa szybko rosnąca; przyrosty dobowe w okresie tuczu dochodzą do 760 g, a masę ubojową (95-100 kg) uzyskuje średnio w wieku 176 dni. Masa ciała dorosłych knurów około 290 kg, loch – 270 kg. Plenność loch nie najwyższa, lecz jak na rasę ojcowską, zadowalająca – średnio 19,5 prosiąt odchowanych w roku. Umaszczenie skóry i szczeciny białe, bez barwnych plamek. Knury rasy belgijskiej krajowej używane są jako komponent ojcowski w wielu wariantach krzyżowania towarowego, a także były i są wykorzystywane w różnych krajach Europy w realizacji programów hybrydyzacyjnych. Między innymi były też użyte do tworzenia linii 990. Poza wymienionymi tu rasami ojcowskimi, używa się dziś do krzyżowań towarowych różnych linii hybrydowych. Jest ich wiele, np. PIC 402, 408, P-76, Hypor B, G, S, France Hybrides i inne. Ich charakterystyka przekraczałaby ramy  jednego artykułu. Nasienie knurów, większości z wymienionych i opisanych w artykule ras matecznych i ojcowskich, jest dostępne w ofercie WCHiRZ Sp. z o.o. Informacje na temat szczegółowej oferty knurów znajdą Państwo u naszych inseminatorów w Punktach Inseminacyjnych, w Filii WCHiRZ w Skwierzynie lub na naszej stronie internetowej: www.wchirz.pl.