Informatyka prawnicza
Informatyka prawnicza – dziedzina nauki, której głównym przedmiotem badań są procesy gromadzenia, systematyzowania, przetwarzania (w tym aktualizowania) i wyszukiwania informacji o prawie przy pomocy komputera.
Historia informatyki prawniczej w Polsce
Pojawienie się w latach 50. XX wieku komputerów stworzyło możliwość gromadzenia, systematyzowania, przetwarzania i wyszukiwania informacji prawnej na niespotykaną do tej pory skalę. Dlatego już w latach 60. XX w. rozpoczęto prowadzenie badań naukowych na ten temat. Wtedy też pojawiło się określenie "informatyka prawnicza". W Polsce określenie to po raz pierwszy zostało użyte przez Jerzego Wróblewskiego w 1970 w referacie zatytułowanym "Informatyka prawnicza - możliwości zastosowania cybernetyki" (rok później referat ten został opublikowany w Państwie i Prawie nr 3-4). Dyscypliną pokrewną, a zarazem nieco starszą od informatyki prawniczej, jest cybernetyka prawnicza.
Prekursorem i propagatorem obu tych dziedzin nauki był profesor Franciszek Studnicki, który w 1974 opublikował pierwszy w Polsce skrypt (poradnik) dotyczący systemów wyszukiwawczych w zakresie prawa, a w 1978 – podręcznik akademicki na ten temat.
Informatyka prawnicza przeżywała dynamiczny rozwój w drugiej połowie lat 70. i pierwszej połowie lat 80. XX wieku. Wynikało to przede wszystkim z tego, że wielu przedstawicieli teorii prawa było zaangażowanych w prace teoretyczno-projektowe związane z tworzeniem pierwszego w Polsce systemu informacji prawnej – Centralnego Zautomatyzowanego Rejestru Aktów Normatywnych, które rozpoczęto w ośrodku informatycznym Biblioteki Sejmowej w 1974. Dzięki temu w omawianym okresie pojawiło się kilka podręczników (poza podręcznikiem Franciszka Studnickiego w tym czasie ukazały się również podręczniki Andrzeja Mrózka, Jerzego Kurcyusza, Henryka Rota i Elżbiety Kolasińskiej oraz Małgorzaty Król, Zbigniewa Wojnickiego, Jerzego Wróblewskiego i Marka Zirk-Sadowskiego), zbiorów artykułów oraz materiałów z konferencji.
W latach 90. zainteresowanie informatyką prawniczą spadło. Z ważniejszych prac z tego okresu warto wspomnieć przede wszystkim opracowanie przekrojowe Diany Pietruch-Reizes dotyczące rozwoju środków przekazu informacji o prawie z 1991 oraz podręcznik Jacka Petzela z 1999. W tym jednak okresie znaczący rozwój następował w zakresie praktycznych zastosowań informatyki prawniczej, zaczęły bowiem powstawać systemy informacji prawnej. W związku z tym, że prawo polskie ulegało w tym okresie ogromnym przeobrażeniom, systemy te zaczęły odgrywać rolę podstawowego narzędzia w codziennej pracy prawników. To z kolei spowodowało, że pojawiła się potrzeba prowadzenia badań naukowych analizujących wpływ systemów informacji prawnej na proces przepływu informacji o prawie. Przykładem takiego nowego podejścia do zadań informatyki prawniczej jest podręcznik Wojciecha Wiewiórowskiego i Grzegorza Wierczyńskiego, którego pierwsze wydanie ukazało się w 2006.
Zakres badań, którymi zajmuje się informatyka prawnicza stopniowo ewoluował. Początkowo do informatyki prawniczej zaliczano badanie:
procesów gromadzenia, systematyzowania, przetwarzania i wyszukiwania informacji o prawie za pomocą komputerów,
tworzenia i funkcjonowania baz z informacją faktograficzną przydatną w procesie tworzenia prawa,
tworzenia i funkcjonowania programów automatycznego rozstrzygania,
przepisów związanych z tymi procesami, takich jak przepisy o ochronie danych osobowych, ochronie programów komputerowych itp.
Znaczące prace naukowe z informatyki prawniczej dotyczą głównie pierwszej grupy zagadnień i skupiają się na procesach przepływu informacji o prawie. W procesach tych szczególną rolę odgrywają obecnie systemy informacji prawnej i to na nich skupia się informatyka prawnicza. Badania teoretyczne nad drugą i trzecią grupą zagadnień nie wyszły poza wstępną fazę, natomiast badania z czwartej grupy przekształciły się w odrębną dziedzinę, zwaną niekiedy "prawem nowoczesnych technologii" lub "prawem komputerowym".
Na początku lat 90. XX w. Diana Pietruch-Reizes postulowała rozszerzenie badań nad przepływem informacji o prawie. Miała do tego służyć nowa dziedzina nauki – informologia prawa. O ile zaproponowana nazwa jak do tej pory nie zyskała szerszego uznania, o tyle sama idea objęcia jednolitymi badaniami całości procesów przepływu informacji o prawie jest uznawana za słuszną. Dlatego też w zakresie zainteresowań informatyki prawniczej pojawiły się badania nad informacyjnym (komunikacyjnym) aspektem zasad redagowania i ogłaszania aktów prawnych.
System informacji prawnej
System informacji prawnej – system informacyjny służący do gromadzenia, systematyzowania, przetwarzania (w tym aktualizowania) i wyszukiwania informacji prawnych i prawniczych, którego zadaniem jest wspomaganie procesów tworzenia i stosowania prawa.
|
|---|
Historia systemów informacji prawnej
W połowie lat 60. XX w. równocześnie w kilku państwach europejskich i w Stanach Zjednoczonych pojawiły się praktyczne próby wykorzystania komputerów do gromadzenia, systematyzowania, przetwarzania (w tym aktualizowania) i wyszukiwania informacji prawnej. W ten sposób powstały prawnicze bazy danych. Do największych baz tego typu należą obecnie amerykańskie bazy LexisNexis i Westlaw.
W Polsce prace nad pierwszym systemem informacji prawnej rozpoczęto w ośrodku informatycznym Biblioteki Sejmowej w 1974. System ten nosił wówczas nazwę: Centralny Zautomatyzowany Rejestr Aktów Normatywnych. Jego główna część funkcjonuje do dzisiaj i jest powszechnie dostępna pod nazwą Internetowy System Aktów Prawnych na stronie Sejmu RP.
Na przełomie lat 80. i 90. XX w. w Europie Środkowej zaczęły się pojawiać systemy informacji prawnej nowego typu. Pojawienie się ich w tej części Europy wynikało ze skali przeobrażeń, jakie przechodziły systemy prawne krajów, w których upadł komunizm. We wszystkich tych krajach w omawianym okresie prawo zmieniało się bardzo szybko, co powodowało ogromne trudności w posługiwaniu się tekstami aktów prawych. Systemy nowego typu zawierały nie jedną, lecz wszystkie możliwe wersje tekstu danego aktu prawnego. Pierwszym polskim systemem informacji prawnej tego typu był System Informacji Prawnej LEX, obecnie jeden z największych systemów informacji prawnej w Polsce.
Powiązanie jednego obiektu w bazie danych z potencjalnie nieograniczoną liczbą wersji tekstu tego obiektu i wyświetlanie ich w programie w zależności od parametrów chronologicznych było znaczącym osiągnięciem, które do dzisiaj nie funkcjonuje w wielu systemach informacji prawnej w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Podobne rozwiązania upowszechniły się poza Europą Środkową m.in. w Hiszpanii i we Włoszech.
Pochodzenie nazwy system informacji prawnej
Nazwa system informacji prawnej została po raz pierwszy użyta w Polsce przez redakcję Systemu Informacji Prawnej LEX w 1995 i miała podkreślać połączenie bazy aktów prawnych z bazą orzeczeń Sądu Najwyższego. Nazwa ta tak się upowszechniła, że obecnie jest używana jako nazwa gatunkowa.
Informatyka prawnicza [edytuj]
Badaniem procesów gromadzenia, systematyzowania, przetwarzania i wyszukiwania informacji o prawie za pomocą systemów informacji prawnej zajmuje się informatyka prawnicza.
Internetowy System Aktów Prawnych
Internetowy System Aktów Prawnych – baza z informacjami o powszechnie obowiązującym w Polsce prawodawstwie, stanowiąca część najstarszego i jednego z najbardziej znanych polskich systemów informacji prawnej, powszechnie dostępna na stronie Sejmu RP.
Historia ISAP
Prace nad pierwszym polskim systemem informacji prawnej rozpoczęły się w ośrodku informatycznym Biblioteki Sejmowej na podstawie decyzji Szefa Kancelarii Sejmu z dnia 25 listopada 1974 r. w sprawie utworzenia dziedzinowego Ośrodka Informacji Legislacyjnej „Biblioteka Sejmowa” w ramach założeń Systemu Informacji Naukowej, Technicznej i Organizacyjnej SINTO.
Pierwszym etapem tych prac było przygotowanie projektu systemu. Niezależne propozycje w tym zakresie zaproponowali Andrzej Gwiżdż i Leszek Kubicki, którzy przedstawili projekt Centralnego Zautomatyzowanego Rejestru Aktów Prawnych (CZRAP) oraz Franciszek Studnicki, który opracował projekt systemu FORUM. Projekt CZRAP zakładał przygotowanie w pierwszej kolejności systemu zawierającego opisy bibliograficzne wszystkich polskich aktów prawnych, a następnie uzupełnienie go o teksty tych aktów. Projekt FORUM przewidywał nie tylko utworzenie systemu informacyjnego, ale również tzw. bloku edycyjnego wspomagającego prace legislacyjne.
Do realizacji trafił projekt systemu CZRAP. Pod zmienioną nazwą (Centralny Rejestr Aktów Normatywnych, w skrócie CRAN) stał on się elementem większego przedsięwzięcia pod roboczą nazwą System Informacji Legislacyjnej (SIL), który miał być przygotowany do 1990. Założeniem budowy SIL było stworzenie następujących baz:
CRAN,
SEJM,
CKLP (Centralny Katalog Literatury Prawniczej),
ORZECZNICTWO.
Bazy te powstawały osobno i do dzisiaj nie utworzyły jednej całości.
Baza CRAN powstała, ale z pewnymi istotnymi ograniczeniami:
objęła tylko akty prawne z Dziennika Ustaw i Monitora Polskiego,
do końca lat 90. była bazą tylko adresową (zawierającą jedynie opisy aktów prawnych).
Baza ta była rozpowszechniana pod nazwą Rejestr Aktów Prawnych (RAP) w latach 1990–1998. W tym samym czasie pojawiły się jednak komercyjne systemy informacji prawnej, takie jak System Informacji Prawnej LEX, które zawierały nie tylko opisy aktów prawnych, ale również ich teksty. Dlatego też RAP nie odniósł sukcesu rynkowego i został wycofany z dystrybucji. Po uzupełnieniu go o ujednolicone teksty ustaw został publicznie udostępniony na stronie Sejmu RP pod nazwą “Internetowy System Informacji Prawnej”. Niedawno zmienił nazwę na “Internetowy System Aktów Prawnych”.
Baza SEJM, składająca się z takich modułów jak: "Proces legislacyjny", "Sprawozdania stenograficzne", "Interpelacje i zapytania poselskie", "Druki sejmowe", "Posiedzenia komisji", "Biuletyny komisji" stała się trzonem bazy „Prace Sejmu” dostępnej na stronie Sejmu RP.
Centralny Katalog Literatury Prawniczej został przekształcony na katalog Biblioteki Sejmowej.
Bazę orzecznictwa Sądu Najwyższego przekazano firmie Marka z Poznania, która następnie została zakupiona przez wydawnictwo C.H. Beck.
Obecny kształt programu
Obecnie Internetowy System Aktów Prawnych zawiera opisy bibliograficzne aktów prawnych opublikowanych w Dzienniku Ustaw od roku 1919 oraz w Monitorze Polskim od roku 1946. Teksty są dołączone do aktów prawnych opublikowanych w Dzienniku Ustaw od roku 1944 oraz w Monitorze Polskim od roku 1997. Zawartość ta jest stopniowo uzupełniana.
Internetowy System Aktów Prawnych jest redagowany przez Ośrodek Informatyki Sejmu RP.
Franciszek Studnicki
Franciszek Studnicki (ur. 30 września 1914 w Wiedniu, zm. 29 marca 1994 w Krakowie) – polski prawnik, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, twórca i propagator informatyki prawniczej w Polsce.
Ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1936, a w 1939 uzyskał na tym wydziale stopień doktora na podstawie rozprawy Przestępstwa przeciwko opiece i nadzorowi, której promotorem był prof. Władysław Wolter.
W 1949 przedstawił rozprawę habilitacyjną Działanie zwyczaju handlowego w zakresie zobowiązań z umowy, która uzyskała bardzo dobre oceny. Niestety był to czas, kiedy radykalnie zmieniło się podejście do prawa handlowego. Po krytycznej recenzji Jana Wasilkowskiego (Państwo i Prawo z 1949, z. 12), zarzucającej zbytnie uleganie nauce zachodniej i niedocenianie osiągnięć nauki radzieckiej, wniosek o zatwierdzenie habilitacji nie został rozpatrzony. Stało się to dopiero w 1955 na podstawie kolejnej rozprawy Zawarcie umowy planowej szczegółowej o dostawę towarów. W 1957 Franciszek Studnicki otrzymał stypendium Fundacji Forda, dzięki któremu wyjechał na kilka lat do USA. Po powrocie do kraju utworzył na Uniwersytecie Jagiellońskim Międzywydziałowe Konwersatorium Naukowe, które do lat osiemdziesiątych był niezależnym forum naukowym, a jego uczestnikami byli m.in. członkowie zlikwidowanego w 1950 Klubu Logofagów. Zaczął się też coraz bardziej interesować kwestiami przepływu informacji o prawie oraz zastosowania w tych procesach komputerów. Opublikował kilka monografii na ten temat, a w 1978 - podręcznik na temat informatyki prawniczej, stając się głównym twórcą tej młodej dziedziny nauki w Polsce oraz jej oddanym propagatorem. Stworzył też podwaliny komputacyjnej koncepcji wykładni prawa (1985), która miała prowadzić do automatycznej analizy tekstu prawnego przez komputery. Prace te - choć uważane do dziś za jedne z najciekawszych w powojennej teorii wykładni prawa - nie zostały przez profesora zakończone przed śmiercią.
W 1980 uzyskał tytuł profesora zwyczajnego (po kilkakrotnie ponawianych wnioskach), a w 1981 został wybrany do Społecznej Rady Legislacyjnej powołanej na II Ogólnopolskim Forum Prawników NSZZ „Solidarność”.
Jego syn Tomasz Gizbert-Studnicki także jest prawnikiem, profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego i znanym radcą prawnym.
Teoria przepływu informacji o prawie
Franciszek Studnicki jest twórcą powszechnie cytowanej teorii przepływu wiadomości o normach prawnych. Wyróżnił on trzy klasy wiadomości o normach prawnych:
wiadomości podstawowe;
wiadomości należące do tzw. minimum rolowego;
wiadomości ad hoc.
Do wiadomości podstawowych zaliczał takie wiadomości o prawie, które powinien posiadać każdy człowiek. Takie wiadomości państwo powinno przekazywać w sposób aktywny wszystkim obywatelom, m.in. w ramach powszechnej edukacji. Do klasy wiadomości należących do tzw. minimum rolowego zaliczał te wiadomości, których znajomość umożliwia wypełnianie określonych ról społecznych. Powinny one być przez państwo przekazane odpowiednim jednostkom, a w pewnych sytuacjach państwo powinno uzależniać od ich znajomości możliwość pełnienia określonych ról społecznych. Trzecia klasa informacji to takie wiadomości, po które sięga w razie potrzeby. Ilość tych wiadomości jest zbyt wielka, by od kogokolwiek wymagać ich znajomości. Nie jest to zresztą niezbędne. Za wystarczające można przyjąć, że państwo udostępni te przepisy w taki sposób, by można było do nich łatwo sięgnąć.
System Informacji Prawnej LEX
System Informacji Prawnej LEX – jeden z największych i najbardziej znanych polskich systemów informacji prawnej, aktualnie wydawany przez koncern Wolters Kluwer Polska.
Historia Systemu Informacji Prawnej LEX
Początki Systemu Informacji Prawnej LEX sięgają roku 1987, kiedy w Gdańsku powstała Kancelaria Prawnicza Lex. W tym czasie prawo zmieniało się bardzo często, co powodowało m.in. trudności w posługiwaniu się tekstami aktów prawych. Dlatego też na potrzeby kancelarii zaczęto sporządzać ujednolicone wersje tekstów najważniejszych aktów prawnych. Szybko okazało się, że takie ujednolicone teksty są bardzo poszukiwane przez innych prawników. W ramach kancelarii powstało wydawnictwo. Jego pierwszą publikacją był wymiennokartkowy Skorowidz Obowiązujących Przepisów Prawnych, który ukazał się w 1988. Skorowidz ten został opracowany w oparciu o zasady przyjęte w ukazujących się wcześniej urzędowych skorowidzach obowiązujących przepisów prawnych, ale w przeciwieństwie do swojego pierwowzoru, którego kolejne edycje ukazywały się raz na kilka lat, skorowidz Lexa był publikacją aktualizowaną co kwartał. W 1990 skorowidz ten został wydany w wersji elektronicznej, a rok później ukazał się elektroniczny Skorowidz Obowiązujących Przepisów z Tekstami, który zawierał początkowo 60 ujednoliconych tekstów aktów prawnych.
W 1993 opublikowany został program Temida zawierający początkowo około 10 tys. tez orzeczeń Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego. W 1995 połączono te programy w jeden program Polskie Prawo i Orzecznictwo. Program ten miał w podtytule zwrot System Informacji Prawnej LEX, co miało służyć podkreśleniu, że dokumenty zawarte w programie, dzięki wielu relacjom pomiędzy nimi, tworzą spójny system, w którym informacja o obowiązującym prawie uzupełniana jest informacjami o tym, jak to prawo jest interpretowane przez najważniejsze instytucje sądowe w kraju. Zwrot ten stał się podstawową nazwą programu w 1996, a w późniejszych latach zwrot system informacji prawnej stał się nazwą gatunkową dla wszystkich tego typu programów.
System Informacji Prawnej LEX był pierwszym programem tego typu w Polsce, w którym każdy akt prawny, którego tekst był zawarty w programie, miał nie tylko aktualną wersję tego tekstu, ale również wszelkie wersje wcześniejsze. Innymi cechami charakterystycznymi tego programu była jego horyzontalność (obejmowanie całości obowiązującego prawa, a nie jakiegoś jego wycinka) i opisana już systemowość.
W kolejnych latach System Informacji Prawnej LEX był uzupełniany o nowe kategorie dokumentów, w tym m.in.:
bibliografia i tezy (cytaty) z piśmiennictwa prawniczego (1999),
interpretacje urzędowe (2000),
projekty ustaw (2000),
ogłoszenia prawno-gospodarcze (2001),
komentarze (2002),
W wyniku tak dynamicznego rozwoju w bazach Systemu Informacji Prawnej LEX pod koniec 2007 znajdowało się łącznie ponad dwa miliony dokumentów.
Wersje programu
Początkowo program działał tylko w trybie off-line. Był on wyposażony w interfejs dla systemów operacyjnych DOS, a od 1995 — dla Windows. W tym samym roku aktualizacje programu (miesięczne) zaczęły się ukazywać na płytach kompaktowych, co było wymuszone jego objętością, która przekroczyła 60 dyskietek. Wydawnictwo miało swoją stronę internetową (zob. Polski Serwer Prawa) od 1997, ale sam program dopiero w 1998 został wzbogacony o pierwsze elementy trybu on-line — dostęp do zbiorów informacji prawnej zgromadzonych na serwerze internetowym wydawnictwa aktualizowanych w trybie tygodniowym. Samodzielny program działający w trybie on-line pojawił się dopiero w 2002. Rok później System Informacji Prawnej LEX w wersji działającej w trybie off-line stał się pierwszym tego typu programem w Polsce rozpowszechnianym na nośniku DVD.
Od 1998 System Informacji Prawnej LEX zaczął się ukazywać w trzech wersjach: LEX Alfa, LEX Delta oraz LEX Omega, z których pierwsza była najuboższa a ostatnia najobszerniejsza. Na początku 2005 te dotychczasowe wersje programu zostały zastąpione bogatszymi wersjami: LEX Gamma, LEX Sigma i LEX Omega. Obecnie są to podstawowe wersje programu, oprócz których dostępne są również wersje dedykowane dla konkretnych grup prawników (np. LEX dla Sędziego i Prokuratora).
W październiku 2009 powstała wersja beta programu LEX Mobile, czyli System Informacji Prawnej LEX w wersji on-line, umożliwiająca korzystanie z bazy dokumentów przez telefon komórkowy posiadający dostęp do internetu. Obecnie z wersji beta aplikacji mogą korzystać studenci, którzy otrzymali specjalną kartę dostępu LEX dla Studenta, zawierającą 16-cyfrowy kod, niezbędny do zalogowania się pod adresem dostępowym: www.m.lex.pl lub m.lex.pl.
Współpraca z Uniwersytetem Gdańskim
Od samego początku funkcjonowania Systemu Informacji Prawnej LEX w jego tworzenie zaangażowani byli m.in. pracownicy naukowi Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Wśród autorów programu wymienia się takich pracowników tego Wydziału, jak dr hab. Tomasz Bąkowski, dr Piotr Bielski, dr hab. Wojciech Cieślak, dr Krzysztof Janczukowicz, mgr Henryk Jasionek, mgr Krzysztof Kaszubowski, dr Jacek Potulski, dr Agnieszka Skóra, dr Sławomir Steinborn, dr hab. Jakub Stelina - prof. UG, prof. dr hab. Jarosław Warylewski, dr Grzegorz Wierczyński i dr Wojciech Wiewiórowski.
Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego i redakcja Systemu Informacji Prawnej LEX byli współorganizatorami ogólnopolskiej konferencji "Informacja prawna a prawa obywatela", która odbyła się w dniach 19-20 czerwca 2006 z okazji XXXV-lecia informatyki prawniczej w Polsce i XV-lecia Systemu Informacji Prawnej LEX
Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych
Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych – baza danych z orzeczeniami Naczelnego Sądu Administracyjnego i wojewódzkich sądów administracyjnych, udostępniana do powszechnego wglądu na stronie Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Baza powstaje na podstawie zarządzenia Nr 9 Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 11 lipca 2007 r. w sprawie utworzenia Centralnej Bazy Orzeczeń i Informacji o Sprawach sądów administracyjnych i udostępniania orzeczeń przez Internet. Na mocy tego zarządzenia poszczególne sądy administracyjne są odpowiedzialne za wprowadzanie do Bazy orzeczeń przez nie wydanych. Do 1 października 2010 r. Baza ma zostać uzupełniona tak, by posiadać i udostępniać wszystkie orzeczenia sądów administracyjnych wydane po 1 stycznia 2004 r., a z lat wcześniejszych - wszystkie te orzeczenia, które kończyły postępowanie i podlegały uzasadnieniu (§ 14 powołanego zarządzenia).
Baza jest udostępniana w pełnym zakresie wszystkim sędziom i wybranym pracownikom sądów administracyjnych, natomiast publicznie w Internecie udostępniane są jedynie te orzeczenia, z których usunięto dane osobowe (§ 5 powołanego zarządzenia).