Nadużywanie substancji psychoaktywnych (F10-F19)

Umiarkowane używanie substancji psychoaktywnych takich jak alkohol czy kawa w większości społeczeństw jest przyjęte za naturalne zachowanie. Ludzie od wieków używali substancji zmieniających ich stan umysłu w celach społecznych, religijnych, medycznych czy relaksacyjnych. Pojęcie nadużycia w stosunku do różnych substancji zmieniało się w historii w zależności od rozwoju cywilizacji, kontekstu społecznego.

Kryteria DSM- IV definiują „uzależnienie od substancji”- istnienie zespołów symptomów lub behawioralnych oznak, które wskazują na cierpienie lub utratę niektórych zdolności.

3 kryteria:

1. Utrata kontroli nad zażywaniem substancji

2. 2. Upośledzenie codziennego funkcjonowania oraz niezaprzestanie przyjmowanie danej substancji mimo przykrych skutków zażywania

3. Fizyczne lub emocjonalne przystosowanie do substancji (Kompulsja – przymus przyjmowania substancji)

WHO – określa uzależnienie, jako zespół fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych zjawisk, w którym przyjmowanie pewnej substancji lub grupy substancji zajmuje ważniejszą pozycję niż inne zachowania mające niegdyś większą wartość, główną cecha jest przymus zażywania.

Neuroprzystosowanie – obecność substancji w organizmie wywołuje długotrwale zmiany w funkcjonowaniu w mózgu.

Substancje psychoaktywne oddziałają w różny sposób na układ neuroprzekaźniki w efekcie końcowym powodując nadmierne pobudzenie systemu neuroprzekaźników.

Tolerancja – przy wielokrotnym zażywaniu danej substancji organizm i mózg przystosowuje się do obecności tej substancji, co powoduje osłabienie efektu działania substancji podanej w tej samej dawce, aby osiągnąć ten sam efekt trzeba przyjmować większe dawki substancji.

Fizyczne uzależnienie – potrzeba substancji, aby móc normalnie funkcjonować.

Zespół abstynencyjny – widoczne fizyczne objawy: zmiana temperatury ciała, akcji serca, drgawki, drżenie wymioty. Może on wystąpić w wyniku nagłego zaprzestania chronicznego spożywania alkoholu; przy odstawieniu kokainy lub nikotyny może przyjąć formę głębokiej depresji, podrażnienia, głodu.

Uzależnienia współistnieją najczęściej z innymi zaburzeniami psychicznymi, ok. 35 % osób cierpiących na poważne choroby umysłowe nadużywa pewnych substancji czynnych.

Badania genetyczne potwierdzają występowanie złożonych czynników genetycznych mogących określić biologiczne reakcje na różne substancje farmakologicznie czynne.

Alkohol –

- wiek 10-24 - okres największego ryzyka, w którym rozpoczęcie picia alkoholu może skończyć się alkoholizmem

- częściej uzależniają się mężczyźni

Zachowanie:

Male dawki – wywołują poczucie relaksacji i łagodnej euforii, zachowanie pozbawione zahamowań.

Duże dawki – upośledzają funkcje zmysłów i czynności ruchowych: spadek ostrości widzenia, przytępienie smaku, zapachu, spowolnione ruchy, mowa; zakłóceniu ulegają procesy pamięciowe, reaktywność, odkodowywanie nowych informacji, pamięć krótkotrwała.

Alkoholizm- ICD-10 ( F-10) osoba pijąca od dłuższego czasu w nadmiernych ilościach i z tego powodu zmagająca się z wieloma problemami życiowymi, towarzyszy temu przymus picia, mimo podejmowanych prób brak zdolności zerwania z nałogiem.

Biologiczne skłonności – alkoholizm jest zaburzeniem o podtorzu genetycznym, jest większe prawdopodobieństwo wystąpienia alkoholizmu wśród członków rodziny.

Leczenie:

Detoksykacja – obniżenie lub całkowite usuniecie alkoholu z organizmu.

Psychoterapia, doradztwo, terapia behawioralna. Nacisk kładziony na zdolności radzenia sobie, poprawę samooceny, treningi radzenia sobie w sytuacjach „wysokiego ryzyka”, w których może nastąpić utrata kontroli i nawroty.

Farmakologia – Disulfiram- hamuje działanie enzymów pomagających metabolizować alkohol, powoduje bardzo złe samopoczucie, w założeniu lęk przed złym samopoczuciem ma zniechęcać pacjenta do spożywania alkoholu. Nadmierne picie alkoholu może prowadzić do zatrucia alkoholowego i zgonu, marskości wątroby, uszkodzenie układu nerwowego, serca, układu pokarmowego, oraz chorób nowotworowych; picie alkoholu przez matki w ciąży może prowadzić do wystąpienia „płodowego zespołu alkoholowego”, – którego skutkiem są nieprawidłowości fizyczne i psychiczne u dzieci.

Naltrexone – redukuje pragnienie i zapobiega nawrotom picia, działa przeciwnie do opiatów, blokuje lub osłabia transmisję tych substancji w mózgu. Redukuje ryzyko nawrotu zmniejsza pociąg do alkoholu.

Lit – pomocny przy leczeniu niektórych zaburzeń nastroju, również pomocna przy leczeniu alkoholizmu u pacjentów, podobnie jak leki przeciwdepresyjne z grupy inhibitorów powtórnego wychwytu serotoniny

Środki pobudzające (stymulanty) – amfetamina, kokaina

Amfetamina – syntetyczny substytut efedryny – lek wykorzystywany (do wycofania w 1959 roku) w leczeniu astmy. Właściwości pobudzające i euforyczne.

Metamfetamina – syntetyczny środek z rodziny amfetaminy pobudzający ośrodkowy układ nerwowy. Daje poczucie euforii i rozbawienia, skutki uboczne to bezsenność, hipertermia, paranoja, depresja, niepokój i podniesienie ciśnienia krwi. Długotrwałe zażywanie może prowadzić do wad serca, udaru, uszkodzenia mózgu, może tez wywołać objawy przypominające symptomy schizofrenii: halucynacje słuchowe i wzrokowe, gniew paranoję, co z kolei może prowadzić do myśli zabójczych czy samobójczych. Leczniczo stosowana przy leczeniu zespołu nadaktywności psychoruchowej i otyłości, ze względu na zdolności poprawiania koncentracji, obniżenia apetytu, wzmagania aktywności fizycznej.

Kokaina – ICD-10 (F-14) – pobudza współczulny układ nerwowy, jest silnym środkiem zwężającym naczynia krwionośne, przyspiesza akcje serca, zwiększa ciśnienie krwi. Wywołuje wrażenie pobudzenia, dobrego samopoczucia, wigoru i euforii, odczucie wzmożonej gotowości, podwyższony poziom seksualności, wzrost energii, pogłębienie stanów emocjonalnych. Nie wpływa na procesy postrzegania i nie zniekształca rzeczywistości. Kokaina stanowi bardzo silny czynnik wzmacniający.

Zażywanie kokainy wiąże się ze zwiększeniem dawki, co powoduje intensyfikację przeżyć, chęć bycia ciągle „na haju” i brak zainteresowania zewnętrznym życiem, po okresie nadmiernego zażywania pojawia się 3-fazowy wzorzec abstynencji: pierwsza faz trwa od kilku godzin do kilku dni i charakteryzuje się gwałtownym spadkiem nastroju i energii, wzburzeniem, niepokojem, depresją głodem kokainowym, pojawia się silna potrzeba snu, zażywanie środków nasennych lub uspokajających, picie alkoholu. Następna faza może potrwać do kilku tygodni, pojawia się depresja oraz brak zdolności doznawania przyjemności. Jeśli po tej fazie, jeżeli nie nastąpi powrót do zażywania substancji, pojawia się trzecia faza wygaszenia, czyli powrót do normalnego stanu odczuwania nastroju i energii.

Leczenie – stosuje się farmakoterapię i psychoterapię. Farmakologia – BP 897- środek blokujący jeden z receptorów dopaminy (D3); ecopipam – blokuje receptory dopaminy (D1) – są to substancje blokujące wrażenie przyjemności potęgowane przez kokainę, przez co obniżają ryzyko nawrotu. Terapie behawioralne- takie jak radzenie sobie z sytuacjami sprzyjającymi zażyciu, zachęcające do zaangażowania, doradztwo w zakresie alternatywnych zajęć rekreacyjnych, doradztwo w zakresie zatrudnienia itp.

Najpoważniejszym skutkiem medycznym zażywania kokainy jest nabycie zespołu braku odporności (AIDS) oraz chorób przenoszonych drogą płciową; kokaina może skutkować występowaniem epizodów psychozy, zachowań paranoidalnych, głębokiego rozdrażnienia, problemów z uwagą i koncentracją, obniżenie funkcji poznawczych i ruchowych, zburzeniu ulegają też wzorce snu i jedzenia. Może prowadzić do krwotoku mózgowego, oraz zgonu.

Opiaty – ICD-10(11) – związki chemiczne pozyskiwane z maku ( opium, morfina, kodeina oraz syntetyczne pochodne jak heroina i demerol) - pierwotnie, jako środki uśmierzające ból.

Ma działanie euforyczne, wywołuje ogólne dobre samopoczucie, spokój, stan senności, redukuje poczucie niepokoju, wrogości i agresji. Obniżenie zdolności odczuwania bólu, zwężenie źrenic, wywołują nudności i wymioty, obniżają metabolizm, obniżają ciśnienie krwi, powodują pocenie; ciągłe zażywanie opiatów, powoduje obniżenie popędu i dysfunkcje seksualne, oraz obniżenie wydolności oddechowej.

Leczenie – zastąpienie dożylnych środków psychoaktywnych, doustnymi środkami syntetycznymi – lekiem o nazwie metadon. Po odstawieniu metadonu obserwuje się mniej dokuczliwy syndrom abstynencji.

Substancje halucynogenne ICD-10 (F-16) – wiele substancji różniących się pod względem budowy chemicznej i działania np. LSD, meskalina, psylocybina. Mają wpływ na zdolność postrzegania, świadomość i sposób myślenia. Powodują zaburzenia wrażeń percepcyjnych m.in. zaburzeń wizualnych, dotykowych, słuchowych. Zażywanie halucynogenów nie ma charakteru ciągłego lub chronicznego, ludzie zażywają je okazyjnie, nie dochodzi do fizycznego uzależnienia, ani nałogu ich zażywania, nie powodują efektu głodu ani przymusu zażywania. Nie zanotowano medycznego złego wpływu na organizm, zażywanie jednak może powodować przykre skutki takie jak reakcja psychotyczna, lub panika.

MDMA – „Ecstasy”- pokrewna amfetaminy – klasyfikowana, jako środek halucynogenny, wywołuje zmiany świadomości. Wywołuje poczucie euforii, mrowienie, wzrost poziomu towarzyskości. Może powodować uszkodzeni mózgu, ma działanie toksyczne na neurony serotoninowe.

Marihuana – kanabinoidy ICD-10(F-12) – ma właściwości odurzające. W XIX wieku stosowana, jako środek pobudzający apetyt, przeciwdrgawkowy, stosowano w leczeniu takich dolegliwości jak migrena, astma, bolesna menstruacja.

Wywołuje dobre samopoczucie, łagodną euforię, początkowy efekt pobudzenia może ustąpić na rzecz senności i spokoju, mogą wystąpić zmiany nastroju, nadmierne emocje. Mogą pojawić się zmiany percepcyjne i sensoryczne, lekko silniejszego odczuwania przyjemności. Po przyjęciu bardzo dużych dawek mogą wystąpić halucynacje i oznaki paranoi. Mogą pojawić się ubytki pamięci krótkotrwałej, utratą zdolności do celowego pozyskiwania i koordynacji informacji (dezintegracja), zniekształcenie poczucia czasu, który zdaje się wolniej płynąć. THC powoduje przerwanie nitek DNA, co może prowadzić do uszkodzeń genetycznych. Nie występuje uzależnienie fizyczne, nagle przerwanie długotrwałego przyjmowania może prowadzić do zespołu abstynencji, co objawia się: rozdrażnieniem, niespokojnym zachowaniem, utrata wagi ciała, wzrostem wagi ciała, drżeniem.

Palenie marihuany wiąże się z zapaleniem oskrzeli i astmą, osłabia reakcje odpornościowe, u palących można zaobserwować takie zachowania jak otępienie, apatię, upośledzenie poznawcze i zaburzenia pamięci, brak zainteresowania własnym wyglądem i osiąganiem celów.

Tytoń – ICD-10 (F-17) – jedna z najpoważniej zażywanych substancji psychoaktywnych, najczęściej przyjmowana przez palenie, w dymie tytoniowym znajduje się ponad 3000 związków chemicznych, jednak czynnym i uzależniającym składnikiem jest nikotyna. Zażywanie nikotyny nie powoduje upośledzenia umysłowego. Oddziałuje na obwodowy i ośrodkowy układ nerwowy, może działać, jako środek pobudzający jak i depresyjny, zażywana jest w celu pobudzenia jak i relaksacji. Oddziaływanie nikotyny na system neuroprzekaźników dotyczy synaps cholinergicznych i aminergicznych, powoduje pobudzenie sercowo naczyniowe, w ośrodkowym układzie nerwowym powoduje uaktywnienie dróg nerwowych prowadzących do uwolnienia acetylocholiny, neuroepinefryny, serotoniny, dopaminy; uwolnienie acetylocholiny powoduje wzrost czujności i pobudzenie, wzrost serotoniny przynosi efekt relaksacji. Nikotyna powoduje wzrost aktywności neuronów niektórych partii mózgu m.in. płatów czołowych, jądra półleżącego i jąder migdałowatych. Nikotynę zalicza się do najsilniej uzależniających substancji, palacze spełniają wszystkie kryteria uzależnienia: przymus palenia, wszechogarniające zaangażowanie w zażywanie substancji, troska o zabezpieczenie jej zapasów, wysoki wskaźnik ryzyka nawrotu po okresie abstynencji. Zaprzestanie palenia wywołuje oznaki zespołu abstynencyjnego: rozdrażnienie, niepokój ruchowy, upośledzeni zdolności koncentracji, silny głód tytoniowy, bóle głowy, senność, bezsenność, dolegliwości żołądkowo - jelitowe. Testy neuropsychologiczne wykazują obniżenie zdolności czuwania, koncentracji, zdolności psychoruchowych, wzrost wrogości, symptomy te ustępują w ciągu dni lub tygodni, lecz głód nikotynowy utrzymuje się o wiele dłużej. Może pojawić się wzrost apetytu a tym samym wzrost masy ciała. Przyczyny uzależnienia: „czynniki społeczne” – nacisk ze strony środowiska, modelowanie zachowań przez rodziców i eksperymentowanie z nowymi doświadczeniami; Efekt pozytywnego wzmocnienia – nikotyna oddziałuje na nastrój, emocje i funkcjonowanie poznawcze. „model radzenia sobie” – zażywanie substancji, aby poradzić sobie ze stresem i wyzwaniami życia codziennego, pomaga łagodzić nieprzyjemne uczucia; „model funkcjonalny”, – aby kontrolować stany psychiczne i uzyskać optymalne warunki funkcjonowania, łagodna stymulacja nikotyna może poprawić działanie, poprawia zdolność czuwania, skupienia uwagi, pamięć oraz zdolność przetwarzania informacji efekt ten w badaniach zaobserwowano nawet u niepalących, którym podawano nikotynę doustnie.

Leczenie – najlepsze wyniki przynoszą terapia behawioralna, doradztwo grupowe, lub porady lekarzy, najlepsze jednak efekty pojawiają się po zastosowaniu dodatkowo nikotynowej terapii zastępczej (gumy do żucia, plastry), celem jest wyeliminowanie samej czynności palenia bez ograniczania na jakiś czas dostępu do nikotyny. Dane statystyczne (w czasie redagowania tej książki) podają ze rocznie z powodu palenia umiera w USA 450000 osób dla porównania alkohol -100000, AIDS – 35000.

Barbiturany i benzodiazepidy ICD-10 (F-13)– leki uspakajająco – nasenne, za zadanie mają obniżenie aktywności ośrodkowego układu nerwowego. Barbituran: pentobarbital, secobarbital; benzodiazepiny: alprazalam(xanax), diazepam(valium), oksazepam.

Wywołują podobny efekt do alkoholu, małe dawki wywołują wrażenie łagodnej euforii, pustki w Glowie, utratę koordynacji ruchowej. Większe dawki mogą powodować objawy: trudności w myśleniu, bełkotliwą mowę, słabe rozumienie i pamięć, emocjonalność i agresywne zachowanie, spowolnienie oddychania, utrata przytomności, przy przedawkowaniu może nastąpić ustanie czynności oddechowych. Wskaźnik uzależnienia od środków uspakajających jest ok. 1 % (1997).

Symptomy odstawienia przypominają te dotyczące alkoholu: pojawienie się drgawek, bezsenności, delirium. Benzodiazeiny mają niższy potencjał uzależnienia niż barbiturany, jednak nagłe przerwanie zażywania powoduje wzrost poziomu zaburzeń lękowych, snu, wzrost wrażliwości na bodźce i zmiany w zapisie EEG.

Leczenie polega na pomocy w radzeniu sobie z zespołem abstynencyjnym, stopniowej redukcji dawek, połączonej z psychoterapia wspierającą.