Cele opisu składniowego:
- opis budowy wypowiedzeń (rzeczywistych komunikatów językowych)
- opis reguł budowania wypowiedzeń z jednostek niższego rzędu (leksemów) przekształconych fleksyjnie na człony składniowe
Jednostki składniowe ( zdanie: wypowiedzenie, syntagma // grupa imienna, syntagma // grupa werbalna; składnik, zdanie jądrowe (minimalne), itp.)
zdanie – postać wypowiedzenia zawierająca jako orzeczenie tzw. słowo osobowe – formę predykatywną czasownika
wypowiedzenie – najmniejszy odcinek tekstu będący samodzielnym komunikatem;
Klemensiewicz: wyraz lub zespół wyrazów gramatycznie zestrojonym i prozodycznie odgraniczonym, który w danej sytuacji życiowej stanowi najmniejszy, a już wystarczający środek porozumiewania się; trzonem jest osobowa forma czasownika lub inny składnik w oznajmieniu
syntagma - zespolenie dwóch lub więcej następujących po sobie jednostek językowych tworzących całość znaczeniową, np. wyraz złożony z morfemów (dom-ek), grupa wyrazów ("upalne lato"), rozbudowany człon zdania.
fraza, grupa słów, gramatycznie i syntaktycznie powiązanych, które mogą stanowić część zdania (np. podmiot, przydawka, orzeczenie) lub też samodzielnie tworzą zdania oraz równoważniki zdań. Termin ten został wprowadzony przez Ferdinanda de Saussure.
konstrukcje predykatywne – wypowiedzenia: zdania i oznajmienia
konstrukcje atrybutywne – części wypowiedzeń, nie mające samodzielności komunikacyjnej
grupa – a) abstrakcyjny człon składniowy, który stanowi część struktury zdania;
lub:
b) niepredykatywne połączenie składników – konstrukcje co najmniej dwuelementowe
grupa składniowa (syntaktyczna) – zbudowane są z nich zdania; abstrakcyjny człon zdaniowy, który stanowi część struktury zdania; niepredykatywne połączenie składników; konstrukcja co najmniej dwuskładnikowa powiązana związkiem składniowym
Podział grup ze względu na charakter gramatyczny członu nadrzędnego:
grupa nominalna – rzeczownikowa, np. kolega brata; grupa imienna, grupa nominalna, druga obok zdania podstawowa struktura składniowa, o dowolnej liczbie składników (imion), złożona z członu centralnego, którym jest rzeczownik lub zaimek rzeczowny, oraz podporządkowanego mu gramatycznie określnika
grupa przymiotnikowa – np. godny uwagi;
grupa werbalna – np. pisze wyraźnie; grupa składniowa, której ośrodkiem jest czasownik, adwerbalny określnik ogranicza treść określanego czasownika i podporządkowuje mu się gramatycznie.
grupa adwerbialna – np. bardzo wyraźnie; grupa składniowa której ośrodkiem jest przysłówek
grupy wg charakteru związku między członami grupy:
grupy współrzędne (szeregi); grupy podrzędne jednostronnie; grupy wzajemnie podrzędne
składnik – element, którego nie da się dalej podzielić składniowo; wyrażane:
analityczne formy składniowe, np. będę pisała
formy zaprzeczone, np. ojciec nie przyszedł
frazeologizmy, np. byli górą
wyrażenia przyimkowe, np. (chodzi) po ulicy
zdanie minimalne (jądrowe, atomowe) – takie, w którym opuszczenie jednego ze składników powoduje, że konstrukcja przestaje być zdaniem.
Modele opisów składniowych (składnia generatywna, struktura głęboka : struktura powierzchniowa; składnia predykatowo-argumentowa; zdanie formalne, zdanie semantyczne - modele )
Struktura głęboka, struktura wyjściowa, struktura bazowa - w gramatyce transformacyjno-generatywnej stosunki syntaktyczne, syntaktyczno-semantyczne lub semantyczne, leżące u podstawy budowy gramatycznej zdań; s.g. jest abstrakcyjna i uniwersalna (jednakowa dla wszystkich języków); wykrywana na podstawie analizy językoznawczej; za pomocą reguł transformacyjnych wyprowadza się z niej strukturę powierzchniową.
struktura powierzchniowa - zespół stosunków dających się bezpośrednio zaobserwować w zdaniu;
struktura semantyczno-logiczna – obejmuje następujące elementy: przypisanie predykatu pewnemu fragmentowi świata (tzw. struktura predykatowo-argumentowa), lokalizowanie w czasie tego stanu, ustosunkowanie nadawcy względem tego stanu rzeczy, precyzowanie do czego się to odnosi,
Struktura syntaktyczna – sieć związków (zależności) składniowych, w jakie wchodzą składniki tworzące wypowiedzenie ; wyznaczana zasadniczo przez własności składniowe czasownika
struktura tematyczno-rematyczna- funkcjonalna perspektywa wypowiedzi; wyróżnia temat i cel wypowiedzi
ciąg linearny – konkretna empiryczna wypowiedź, kształt niezależny od struktury semantyczno-logicznej
Składnia (struktura) predykatowo-argumentowa – wyznaczana przez właściwości semantyczno-składniowe (konotacyjne) czasownika
Składnia generatywna – reguły składni operują na zamkniętej liczbie schematów zdaniowych, które stanowią punkt wyjścia dla działania reguł rozwijania i przekształcania – koncepcja tradycyjna Klemensiewicza???? gdzie zd. pojedyncze zbudowane z członów zdaniowych – podmiot, orzeczenie, przydawka, dopełnienie, okolicznik
Składnia generatywna – zdanie zbudowane jest z grupy (frazy) nominalnej (GN) i grupy (frazy) werbalnej (GV) rozumiane jako pozycje składniowe, które mogą być rozwinięte (np. Kolega brata przyszedł) lub nierozwinięte (np. Kolega przyszedł)
Zdanie semantyczne: abstrakcyjna , modelowa struktura tresci// pojęciowa// mysli, (SP-A: P(x), P(x,y), P(x,y,z)
Składniki zdania, ich funkcje syntaktyczne i sposoby ich wyrażania (wykładniki); = zeszyt? podstawowa struktura (schemat) zdania minimalnego = kserówka od Lisczyk? , człon konstytutywny zdania
zdanie minimalne – konstrukcja, z której nie może być usunięty żaden element bez naruszenia pełności komunikacyjnej wypowiedzi; możliwość lub niemożliwość pominięcia zależy od semantyki czasownika, gdzie niektóre semantyczne uzupełnienie mogą być pomijane,
np. Jaś odwiedził Marię
człon konstytutywny zdania – człon nadrzędny
Człon syntaktyczny to minimalna jednostka składni. Analiza składniowa kończy się na zdaniu, a zaczyna na członie syntaktycznym. Na zdanie składają się człony syntaktyczne, które wyodrębniamy według pełnionych przez nie funkcji syntaktycznych (składniowych). Więc każdy człon musi pełnić jakąś funkcję, a co za tym idzie musi być samodzielną częścią mowy. Liczba wyrazów w zdaniu nie zawsze więc odpowiada liczbie członów syntaktycznych.
Wielowyrazowe człony syntaktyczne:
a. wyrażenia przyimkowe
b. przyimki rozbudowane
c. wyrażenia porównawcze
d. złożone nazwy miejscowe i osobowe
e. liczebniki złożone
f. zestawienia: nazwy instytucji, świąt, gatunków bipologicznych, związków chemicznych, tytuły książek,
g. złożone formy czasownika
h. związki frazeologiczne
i. konstrukcje analityczne
Składniki grupy imiennej i sposoby ich wyrażania (w sensie czym można wyrazić przydawkę???); schemat grupy imiennej
Może istnieć np. grupa imienna w różnych przypadkach, np. grupa imienna w mianowniku i w bierniku, np. Odwiedził mnie (gr. w bierniku – wyrażony pojedynczym wyrazem) dawny kolega mojego brata (gr. w mianowniku – wyrażona wieloma wyrazami)
Grupa imienna – składa się z rzeczownika i jego przydawki. Przydawka jest określeniem rzeczownika – nie części wypowiedzenia (podmiotu, orzecznika, dopełnienia, okolicznika). Składnikiem wypowiedzenia staje się łącznie cała grupa.
schemat zdaniowy – abstrakcyjny układ pozycji składniowych wyznaczany przez właściwości konotacyjne (semantyczno-składniowe) czasownika.
Pojęcia konotacji, implikacji i akomodacji ( definicje, przykłady)
Konotacja – walencja;
wykrywanie wymagań syntaktycznych czasowników; otwieranie w tekście miejsca przez jedne formy wyrazowe dla innych form → konsekwencja akomodacji; konotacja zjawiskiem tekstowym, przebiegającym od podrzędnika do nadrzędnika; np. kobiet pięć
właściwość leksemu, wymaganie występowania podrzędnika uzupełniającego znaczeniowo treść leksemu → środek zdaniotwórczy, np. ktoś odwiedził kogoś
problem z konotacją: co fakultatywne a co obligatoryjne, rozbieżności w wymaganiach czysto semantycznych leksemów a w wymaganiach składniowych
ale też: konotacja rzeczowników – a) rzeczowniki relacyjne, np. ojciec, matka, brat; b) rzeczowniki odczasownikowe (odprzymiotnikowe), np. czytanie (książek), obrona (Warszawy)
konotacja przymiotników, np. przymiotniki w stopniu wyższym itp.
Pojęcie konotacji - otwieranie pozycji syntaktycznej dla wyrazów z określonej klasy gramat. = cz. mowy ( np. czasownik konotuje rzeczowniki ( w okreslonych rolach syntakt. i semant.); konotuje też przyslówki (prymarne: cechy czynności, zdarzeń) i funkcjonalnie równoważne im wyrażenia przyimkowe ( leżeć + na czym); rzeczowniki konotują przymiotnik ( dziewczyna + jaka)
Walencja: ilość miejsc otwieranych obligatoryjnie przez człon konotujący dla składników konotowanych : czasowniki 1,2,3 walentne
akomodacja- technika sygnalizowanie zależności składniowych (w zeszycie);
Rodzaje związków składniowych ( zw. Zgody, zw. Rządu, zw. Przynależności) – przykłady =
w zeszycie
Parataksa i hipotaksa ( zw. współrzędne, podrzędne w zdaniu pojedynczym i złożonym); schematy konstrukcji para- i hipotaktycznych ( zdań i grup)
Parataksa - współrzędne połączenie kilku zdań w jedno złożone
Hipotaksa - połączenie zdań relacją podrzędną
Związki współrzędne i podrzędne w zdaniach:
szereg, związek, związek szeregowy
związek główny, związek poboczny
?????? dodatkowe wyznaczniki: oceniające, skierowujące, nawiązujące, intelektualne ???????????
Schematy (modele) zdań współrzędnych spójnikowych ( reguła kumulacji, zestawiania współrzędnego):
Łączne: [A i //oraz//tudzież //a B]: Pisał i skreślał. Sprzątałem oraz myslałem o Oli. ( mogą być też bezspójnikowe)
Rozłączne: [A lub //albo // a//czy B]; Wychodź lub zostań; Wyjadę albo zostanę
Przeciwstawne: [A lecz (nie)//ale // a (nie) B]; Wyszedłem z domu, lecz nie pożegnałem się z rodzicami. Piotr czyta, ale nie rozumie
Wynikowe: [A, więc/ zatem/ toteż B] : Zaspał, więc nie zdążył na pociąg. Piłeś, więc nie pojedziesz
Schematy ( modele) zdań podrzędnie złożonych (hipotaktycznych); reguła zanurzania
Podmiotowe [A, kto//co B]
Dopełnieniowe [ A, że/żeby (nie) B]
Przydawkowe [A, który//jaki B]
Okolicznikowe [A, (tam)gdzie B]; A (wtedy) gdy// kiedy B]; [A, żeby//aby B]; [A ponieważ/bo B]; [A choć/ chociaż/ choćby/ mimo, że B]; [A tak jak/ jakby B]; [A jakby B], [A żeby//w celu B], [A skutkiem czego// wskutek tego, że B]; [ A tak (bardzo, mało…), że B
Akcesoryjne ( rozwijają treść całego zdania nadrzędnego lub któregoś ze składników)
ZASADA REKURENCJI (mozliwość wielokrotnego powielania struktur i składników) pozwala tworzyć zdania wielokrotnie złożone, wśród których zachodzą relacje współrzędności i// podrzędności
TRANSFORMACJE zbiorcze, zanurzające - akomodacja wymaga czasem usuwania powtarzających się składników, lub zastąpienia ich zaimkiem ( pronominalizacja)
Wskaźniki zespolenia składników i zdań – przykłady = w zeszycie
Równoważniki zdania – typy i cechy
równoważnik zdania = wypowiedzenia niezdaniowe = oznajmienia
Typy:
samoistne - takie, które są kontekstowo niezależne (np. Pożar! Cisza! Uwaga!)
kontekstowo zależne - takie, których zrozumienie zależy wyłącznie od kontekstu (np. On! ← Kto to zrobił? ; Bez! ← Chcesz herbatę z cukrem czy bez?)
wypowiedzenia wołaczowe – funkcja adresatywna, niezależne formalnie i semantycznie, zdolność wpływania akomodacyjnego ; np. Jasiu!
dopowiedzenia – reakcja na wcześniejszą wypowiedź, formalnie niezależne, semantycznie nawiązują do wyp. wcześniejszych, ale ich interpretacja niezależna.
Np. zgoda, odmowa...
wyp. wykrzyknieniowe – apele o funkcji impresywnej (Ejże! Hej!) i interjekcje o funkcji ekspresywnej (Cholera! Ba!)
wyp. w których wyzerowany zostaje predykat (czasownik) ze zdania poprzedniego (równoważnik zdania (w sensie węższym), wyp. eliptyczne) – zorganizowane wokół zerowego czasownika występującego w kontekście, np. (Ten pokój jest mój.) Tamten żony.
wypowiedzeniowe człony syntaktyczne - wyp. uzupełniające składniki zdania poprzedniego – zależne od zd. poprzedniego, np. (Jan siedzi w więzieniu) Za zabójstwo.
wyp. eliptyczne, gdzie nie można wstawić określonego opuszczonego członu; składniki tego wypowiedzenia nie są akomodowane przez człony wypowiedzeń współwystępujących, np. (Źle się czuję) Natychmiast do szpitala!
(konstrukcje bezokolicznikowe uznaje się raczej za zdania, a nie za wypowiedzenia niezdaniowe)
Typy orzeczeń
Orzeczenie:
Proste
Słowne (czasownikowe) – wyrażone f. os. Czasownika albo zak. na –no, -to.
Złożone
imienne (składa się z łącznika – być, zostać, stać, okazać się, czuć się, poczuć się, to; oraz orzecznika – rzeczownik, liczebnik, imiesłów przym. i bierny)
Np. Te pomidory są niedojrzałe.
Modalne (składa się z czasownika modalnego (odnosi się do zakazów i nakazów) np. musieć, powinno się mieć i bezokolicznika; osobowe lub nieosobowe
Np. Nie należy tam chodzić. On musi to napisać. Ona powinna przeprowadzić się. Trzeba było jechać.
Fazowe (czasownik wskazujący na początek lub koniec np. zacząć, skończyć, zakończyć i bezokolicznik) , osobowy lub nieosobowy
Np. Zaczęli pisać. Skończyli śpiewać. Zaczęto sprzątać.
Frazowe (peryfrastyczne) – ma charakter zw. Frazeologicznych
Np. Antek wpadł na świetny pomysł. Kasia włożyła kawę na ławę.
Frazeologiczne – np. z byka spaść (ktoś), rzucić okiem (ktoś, na coś)