Ewolucja systemu partyjnego III RP

Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, w Polsce wydarzyło się wiele znaczących wydarzeń, które niejednokrotnie są przez wielu podkreślane i stanowią powód do dumy dla niejednego obywatela. Szczególnie istotnym momentem dla polskiego narodu, był rok 1989, który to otwierał nowy etap w historii państwa. Zaszło wówczas wiele przełomowych zmian, które dotyczyły m.in. systemu partyjnego Rzeczypospolitej. Przez kilka kolejnych lat wspomniany system partyjny ewoluował w taki sposób, iż w parlamencie panowało partyjne rozdrobnienie. Wraz z każdymi wyborami zjawisko to stopniowo zanikało, a system partyjny stał się bardziej stabilny niż było to na początku powstawania demokratycznego systemu.

Co pomogło zatem w ustabilizowaniu się sytuacji na scenie politycznej? Jak dokonywały się niniejsze przemiany w Polsce? Na niniejsze pytania oraz wątpliwości postaram się odpowiedzieć, a pomoże mi w tym metoda badawcza zwana analizą przypadku, czy też studium przypadku.

Przed upadkiem systemu komunistycznego w PRL działało legalnie kilka ugrupowań politycznych. Zgodnie z konstytucją "przewodnią siłą polityczną społeczeństwa" była Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, pozostałe zaś, w tym Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne, Unia Chrześcijańsko-Społeczna, Stowarzyszenie "Pax" i Polski Związek Katolicko-Społeczny pełniły rolę satelicką wobec PZPR. Obrady okrągłego stołu, wybory w 1989 roku wygrane przez Komitet Obywatelski zalegalizowanej "Solidarności" i prace sejmu kontraktowego zapoczątkowały demokratyzację systemu. Wśród wielu praw tworzonych w związku z transformacją ustrojową, 28 lipca 1990 roku uchwalono ustawę o partiach politycznych. Ustawa ta stwierdzała, iż partia polityczna jest organizacją społeczną [...] stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym, w szczególności przez wywieranie wpływu na kształtowanie polityki państwa i sprawowanie władzy. Partia uzyskiwała osobowość prawną z chwilą zgłoszenia jej do ewidencji prowadzonej przez Sąd Wojewódzki w Warszawie. Zgłoszenie takie winno było zawierać dane osobowe i podpisy 15 osób posiadających zdolność do czynności prawnych, popierających utworzenie partii.

Powstanie prawnych ram funkcjonowania partii politycznych umożliwiło rejestrację ugrupowaniom powstałym jeszcze przed przełomem 1989 roku. Była to przede wszystkim powstała jeszcze w 1979 roku Konfederacja Polski Niepodległej, Polska Partia Socjalistyczna. Jednymi nowo utworzonych partii były Unia Polityki Realnej i Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe, powołane w październiku 1989 r.

Celem przejścia do dalszej części istotne jest na niniejszym etapie przybliżenie pojęcia systemu partyjnego, które to doczekało się we współczesnych publikacja wielu wyjaśnień. Przyjęta tutaj definicja została sformułowana przez Jerzego Wiatra, który opisuje system partyjny, jako całokształt stosunków, istniejących między partiami politycznymi, jak również między partiami politycznymi, a organami władzy państwowej.

Celem dokonania dalszej analizy warto także scharakteryzować pojęcie III RP. Jest to określenie państwa Polskiego, użyte w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997, którego zaczęto używać po przemianach politycznych, jakie zaszły od roku 1989.

Jeśli chodzi o dokładny moment powstania III RP to wydarzenia, jakie zostały przyjęte do precyzyjnego określenia czasu jej zaistnienia to: przegłosowanie przez tzw. Sejm kontraktowy przywrócenia nazwy państwa polskiego Rzeczpospolita Polska i godła w postaci orła w koronie, które weszło w życie 31 grudnia 1989, zapoczątkowało symbolicznie powstanie tak zwanej III Rzeczypospolitej. Według innych opinii, za początek III Rzeczypospolitej uznaje się rozpoczęcie bądź też zakończenie obrad Okrągłego Stołu, lub powołanie rządu Tadeusza Mazowieckiego lub przekazanie 22 grudnia 1990 zaprzysiężonemu tego samego dnia prezydentowi Lechowi Wałęsie – wybranemu w wolnych wyborach prezydenckich insygniów prezydenckich II Rzeczypospolitej przez prezydenta RP na Uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego.

W okresie kadencji Sejmu Kontraktowego, w Obywatelskim Klubie Parlamentarnym skupiającym solidarnościową opozycję zjednoczoną dotąd w obliczu wspólnego wroga (PZPR), zarysowały się podziały, powodowane różnicami w preferencjach dotyczących radykalizmu, sposobu i tempa przemian ustrojowych oraz wizji docelowego systemu społecznego. Wobec zbliżających się wyborów samorządowych, wiosną 1990 r. Wałęsa wezwał do dzielenia się środowisk solidarnościowych na lewicę i prawicę, określając tę sytuację jako "wojnę na górze", Podziały ugruntowały się podczas kampanii prezydenckiej jesienią tegoż roku. Najważniejszymi środowiskami, jakie w tym czasie się wyodrębniły, było popierające Lecha Wałęsę Porozumienie Centrum braci Kaczyńskich oraz skupiony wokół premiera Tadeusza Mazowieckiego Ruch Obywatelski Akcja Demokratyczna, przekształcony po przegranych przez niego wyborach w Unię Demokratyczną.

Wybory parlamentarne w 1991 r.

Łatwość zakładania partii politycznych spowodowała ogromne rozdrobnienie sceny politycznej. Nawet niewielkie różnice w poglądach czy też nieporozumienia między politykami często skutkowały założeniem kolejnej partii. Wiele zakładanych partii było przejawem zabawy w politykę, czy też chęci zaistnienia jakiegoś środowiska na szerszej arenie. Praktyczny brak ograniczeń co do startu w wyborach spowodował, że w październiku 1991 roku o wejście do Sejmu ubiegała się przeszło setka komitetów wyborczych, przy czym 24 zarejestrowały swoje listy w przeszło połowie okręgów wyborczych. Niewiele partii zdecydowało się na start w szerszym bloku, jak np. SdRP, która skupiła wokół siebie organizacje lewicowe czy ZChN. Na samodzielny start zdecydował się utworzony jeszcze w 1990 r. Kongres Liberalno-Demokratyczny, do tej pory będący częścią Porozumienia Centrum. W rezultacie w Sejmie zasiedli przedstawiciele 29 komitetów

Wybory parlamentarne w 1993 r.

W tak rozdrobnionym parlamencie trudno było zmontować trwałą większość rządową. W trakcie dwuletniej kadencji powołano aż trzech premierów, z czego jeden nie zdołał nawet skompletować gabinetu. Gdy wreszcie trzeci rząd otrzymał wotum nieufności, prezydent Wałęsa zdecydował się rozwiązać parlament.

Wcześniej jeszcze posłowie zdołali uchwalić ordynację wyborczą, która miała być lekarstwem na rozdrobnienie parlamentu. Wprowadziła ona 5-procentowy próg wyborczy dla komitetów wyborczych i 8-procentowy dla koalicji. Zmieniono także metodę przeliczania głosów na mandaty w celu promowania silniejszych ugrupowań. Próg wyborczy nie obowiązywał jedynie list mniejszości narodowych.

Cel tych zmian dotyczył przede wszystkim ustrukturalizowania polskiej sceny politycznej i został zasadniczo osiągnięty. Tym razem w wyborcze szranki stanęło "jedynie" 35 komitetów, z czego 15 zarejestrowało swoje listy w więcej niż połowie okręgów. W Sejmie znalazło się sześć ugrupowań oraz dodatkowo posłowie mniejszości niemieckiej.

Wygrały zdecydowanie ugrupowania postkomunistyczne - SLD oraz PSL. Dość udaną inicjatywą okazała się integracja ugrupowań lewicowych o niekomunistycznym rodowodzie: powstała w 1992 r. Unia Pracy, łącząca m.in. Solidarność Pracy, Ruch Demokratyczno-Społeczny, Polską Unię Socjaldemokratyczną i część PPS. Natomiast prawica poszła do wyborów rozdrobniona; partie z tej strony sceny politycznej wystartowały w ośmiu komitetach. Do Sejmu dostały się dwa, pozostałe nie przekroczyły progu wyborczego. W rezultacie głosy przeszło jednej trzeciej wyborców zostały zmarnowane.

Ustawa o partiach politycznych z 1997 r.

Parlament III kadencji podjął kolejne działania, mające na celu uporządkowanie polskiej sceny politycznej. Uchwalona 27 czerwca 1997 roku i obowiązująca (ze zmianami) do dziś ustawa o partiach politycznych szczegółowiej reguluje zasady funkcjonowania i działalności partii oraz wymogi, jakie powinna ona spełniać. Jedną z najważniejszych zmian było zwiększenie liczby podpisów niezbędnych do założenia partii - z 15 do 1000. Warunek ten musiały także spełnić już zarejestrowane partie; ustawa nałożyła na nie obowiązek złożenia wymaganej przez nowe prawo liczby podpisów do końca 1997 roku.

W rezultacie z około 360 partii zarejestrowanych w grudniu 1997 roku, w styczniu 1998 roku zostało tylko 60. Z ewidencji zniknęły więc partie "kanapowe", liczące kilkunastu bądź kilkudziesięciu członków, a także partie martwe, które nie zostały wykreślone wcześniej ze względu na niedbałość ich kierownictwa.

Wybory parlamentarne w 1997 r.

Partie prawicowe boleśnie odczuły porażkę z wyborów 1993 roku. Od tego czasu ich przedstawiciele niejednokrotnie prowadzili rozmowy mające na celu powołanie wspólnego ugrupowania i startu w wyborach w ramach jednego komitetu, by nie zatrzymać się znowu na progu wyborczym. Cel ten jednak udało się osiągnąć dopiero rok przed wyborami parlamentarnymi. W połowie 1996 roku z inicjatywy NSZZ "Solidarność" powstała Akcja Wyborcza "Solidarność" - koalicja partii centroprawicowych skupiona wokół Związku.

Ostatecznie w 1997 roku wyborach do Sejmu wystartowało zaledwie 21 komitetów wyborczych, w tym 7 komitetów mniejszości narodowych. Tylko 10 komitetów zdołało wystawić swoje listy we wszystkich okręgach wyborczych. Dane te wskazują na znaczny postęp w porządkowaniu polskiej sceny politycznej. Komitety wyborcze, które dostały się do Sejmu, otrzymały łącznie przeszło 87% głosów wyborców; jedynie niecałe 13% głosów zostało "zmarnowanych"

Ordynacja wyborcza z 2001 r. Finansowanie partii z budżetu państwa

Nowelizacja ustawy o partiach politycznych z 12 kwietnia 2001 roku wprowadziła istotne zmiany w finansowaniu partii politycznych. Partie straciły możliwość prowadzenia działalności gospodarczej. Nie mogą też pozyskiwać funduszy od podmiotów gospodarczych i innych osób prawnych, a także ze zbiórek publicznych. Wpłaty i darowizny niepieniężne na rzecz partii mogą pochodzić jedynie od osób fizycznych, których wykaz wchodzi w skład corocznych sprawozdań finansowych. W zamian za to partie uzyskały możliwość zdobycia subwencji z budżetu państwa na okres kadencji Sejmu. Niezłożenie przez partię polityczną corocznego sprawozdania finansowego lub sprawozdań z przeprowadzonych kampanii wyborczych, a także odrzucenie tych sprawozdań przez Państwową Komisję Wyborczą może skutkować poważnymi konsekwencjami finansowymi (zmniejszenie lub całkowite odebranie subwencji), a nawet wykreśleniem partii z rejestru.

Wybory parlamentarne w 2001 r.

Na podstawie wyników wyborów w 1997 roku można było przypuszczać, że polska scena polityczna stabilizuje się. W Sejmie znalazły się cztery duże ugrupowania skupione w dwóch obozach: (1) koalicyjny, postsolidarnościowy - AW"S" i Unia Wolności, określające się jako prawicowe lub centro-prawicowe, (2) opozycyjny, postkomunistyczny - SLD i PSL, określające się jako lewicowe lub centro-lewicowe. W trakcie kadencji Sejmu nastąpiła reorganizacja w SLD - koalicja lewicowych organizacji skupiona wokół SdRP przekształciła się w jednolitą partię. Również w AW"S" występowały pewne próby konsolidacji, jednak równolegle trwał jej stopniowy rozpad. Na krótko przed wyborami część jej członków utworzyła Prawo i Sprawiedliwość oraz Ligę Polskich Rodzin, a także - z częścią działaczy Unii Wolności - Platformę Obywatelską.

Wyniki wyborów z 2001 przyniosły prawdziwe trzęsienie ziemi na scenie politycznej. Spośród pięciu ugrupowań, które weszły do Sejmu cztery lata wcześniej, jedynie dwa (SLD i PSL) znalazły się tam ponownie. Po czteroletniej nieobecności wróciła natomiast Unia Pracy, jednak nie, jako samodzielny komitet, lecz koalicjant SLD. Poza Sejmem znalazły się oba ugrupowania, które w minionej kadencji sprawowały władzę (UW, AW"S"). Weszły natomiast trzy zupełnie nowe twory polityczne (PO, PiS, LPR) oraz Samoobrona, która wcześniej funkcjonowała jedynie na marginesie życia politycznego.

Śledząc wyniki wyborów do Sejmu w Trzeciej Rzeczypospolitej można zauważyć stopniowy postęp w porządkowaniu się polskiego systemu partyjnego. Początkowe skrajne rozbicie partyjne, którego skutkiem była niemożność stworzenia stabilnych rządów, zmusiło polityków do wprowadzenia zmian mających na celu poprawę sytuacji. Najważniejsze z nich, czyli wprowadzenie progu wyborczego i wymogu zebrania tysiąca podpisów w celu rejestracji partii, dały w rezultacie znaczne zmniejszenie liczby komitetów ubiegających się o mandaty (z przeszło stu w 1991 roku do czternastu po dziesięciu latach) oraz ugrupowań wchodzących do Sejmu. Proces uczenia się nowych reguł nie był bezbolesny. Do zasad ordynacji wyborczej musieli się przyzwyczaić zarówno politycy, jak i wyborcy.

Źródła:

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (1997)

Wikipedia : hasło III RP, system partyjny

Tomasz Ciborski. Polska Rzeczpospolita Ludowa na tle II i III Rzeczypospolitej

Kompendium wiedzy o społeczeństwie państwie i prawie PWN

Antoni Dudek, Historia polityczna Polski 1989-2005