1.STAN PRODUKCJI ZIELARSKIEJ W POLSCE I EUROPIE
Polska we współczesnej Europie jest jednym ze znaczących producentów roślin leczniczych, a także znanym i cenionym ich eksporterem. W Polsce zioła są uprawiane przez około 20tys gospodarstw rolnych. W zależności od rodzaju uprawianych roślin średnia wielkość plantacji waha się od 0,5 ha do 2,5 ha, a w niektórych uprawach nawet do 6-10 ha. Ogólny areał przeznaczony w Polsce pod uprawy zielarskie wynosi około 35000 ha. W krajach Unii Europejskiej zioła uprawia się na łącznym areale około 70000 ha, z czego na Francję i Hiszpanię przypada ponad 40000 ha. Areał upraw zielarskich w Polsce to około 50% areału Unii. Opłacalność produkcji zielarskiej jest zróżnicowana i zależy od rodzaju uprawy i jej pracochłonności. Około 70% skupowanych i produkowanych w Polsce ziół jest przeznaczonych na rynek krajowy do dalszego przetwórstwa, głównie na leki ziołowe, a także wyroby spożywcze i kosmetyki. Eksport jest bardzo istotnym elementem rynku zielarskiego w Polsce. Zapotrzebowanie krajowe od wielu lat utrzymuje się na podobnym poziomie z delikatną tendencją zwyżkową, natomiast popyt na zioła w krajach zachodnich wciąż rośnie.Czynnikami pozwalającymi na zwiększenie produkcji są: intensyfikacja prac hodowlanych, wyposażenie gospodarstw w sprzęt specjalistyczny (np. deszczownie, suszarnie, maszyny do zbioru surowca), poprawa efektywności ekonomicznej i stabilizacja produkcji, doskonalenie technologii, uprawa ziół w gospodarstwach ekologicznych, nowoczesna promocja surowców zielarskich. Wśród Polskich odmian roślin zielarskich znajdują się: bazylia, bieluń indiański, cząber ogrodowy, dziurawiec zwyczajny, glistnik jaskółcze ziele, kminek, kozłek lekarski, majeranek ogrodowy, malwa czarna, naparstnica wełnista, ostropest plamisty, rumianek pospolity, szałwia lekarska, tymianek właściwy.
2.FITAMINY/ WŁAŚCIWOŚCI ZWIĄZKÓW ALLILOWYCH I GLUKOZYLANÓW
FITAMINY – naturalne substancje nieodzywcze(NSN), są to subst. biologicznie czynne obecne z żywności pochodzenia roślinnego, głownie pochodzenie wtórnego, wtórnego właściwościach profilaktycznych i leczniczych, zapobiegające wielu chorobom w tym cywilizacyjnym (miażdżyca, nowotwory)
ZWIĄZKI ALLILOWE –należą tu Allicyna naturalna substancja o działaniu bakteriobójczym, występuje w cebuli, czosnku i niektórych innych roślinach, nadając im charakterystyczny zapach, Ajoen - produkt rozpadu alliiny, substancja przeciwrakowa. Stosowana jest jako środek bakteriostatyczny. Właściwości antykrzepliwe, antybiotyczne oraz zdolność do obniżania poziomu cholesterolu. Siarczki
ZWIĄZKI GLUKOZYNOLANY należą tu Izotiocyjaniany wyst w kapuście, powstrzymuje rozwój raka płuc. Związki indolowe są zaliczane do substancji przeciwdziałających procesom nowotworowym, są odpowiedzialne za hamowanie przekształceń estrogenu w substancje, które sprzyjają powstawaniu raka piersi.
3. 7.KWERCETYNA/LIKOPEN/LUTEINA/BETANINA/ KUKUMINA– wyst i własciwości
KWERCETYNA – jest najbardziej rozpowszechnionym glikozydem występującym w stanie wolnym. Uważana jest za jeden z silniejszych antyoksydantów wśród flawonoidów, zmniejsza aktywność enzymu hialuronidazy, oraz stężenie lipidów w surowicy krwi, wzmacnia naczynie włosowate. Blokuje wydzielanie histaminy, wł. przeciwalergiczne. Występuje w wielu warzywach no w łuskach cebuli, kapuscie, rzodkiewce, chrzanie, kabczku i owocach w jabłkach, wiśniach, porzeczkach, ciemnych winogronach. Największe znaczenie lecznicze ma glikozyd kwercetyny zwany rutynozydem (rutyną), ma on znaczenie jako środek uszczelniający naczynia krwionośne, przeciwdziała utlenieniu kwasu askorbinowego.
LIKOPEN – Należy do rodziny naturalnych pigmentów - karotenoidów,jest istotnym przedstawicielem substancji nieodżywczych, wykazuje silniejsze działania niż pozostałe karoteny. Posiada właściwości antynowotworowe(rak płuc, trzustki, żołądka, prostaty, przełyku, szyjki macicy itp.) przeciwdziała uszkodzeniom skóry wywołanym przez nadmierne promieniowanie ultrafioletowe, hamuje zwyrodnienie plamki ocznej, obniża ryzyko wystąpienia choroby wieńcowej, zwiększa funkcje obronne układu odpornościowego człowieka, opóźnia okres wystąpienia pierwszych objawów
AIDS. Likopen występuje obficie w pomidorach oraz innych czerwonych owocach (arbuzy, czerwone grapefruity oraz owoce dzikiej róży) Dzienna dawka likopenu – 5 mg
LUTEINA – jest antyoksydantem chroniącym oczy przed wolnymi rodnikami, zmniejsza ryzyko wystąpienia uszkodzenia żółtej plamki o 43%, zaćmy oka o 30%. Dzienna dawka 5-6mg. Źródło luteiny: żółtka jaj, szpinak, kukurydza, kapusta włoska, brokuł, papryka, dynia, groszek.
BETANINA- należy do flawonoidów, posiada właściwości antyoksydacyjne, wzmacnia naczynie włosowate, zmniejsza zapadalność na choroby serca, niektóre typy nowotworów, zmniejsza choroby Alzheimera, a także depresje i wady wrodzone, obniża poziom cholesterolu.
KURKUMINA – pochodna kwasu ferulowego o silnie żółtek barwie,jest najważniejszym składnikiem przyprawy curry, jest skutecznym przeciwutleniaczem, działa żółciopędnie, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, hamuje agregacje płytka krwi, obniza poziom cholesterolu we krwi, hamuje aktywność niektórych białek, które sprzyjają rozrostowi komórek nowotworowych. Występuje w Curcuma longa, roślinie rosnącej na Wschodzie.
4. CHLOROFIL– lecznicze właściwości
Właściwości oksdoredukcyjne, antynowotworowe, stanowi czynnik krwiotwórczy ważny w leczeniu niedokrwistości, wspomaga produkcje protrombiny przez komórki wątrobowe, pobudzają przemianę materii i usprawniają pracę mięśnia sercowego, pobudzają wzrost tkanki granulacyjnej i przyśpiesza gojenie owrzodzenia żołądka i jelit.
5. KAROTENOIDY -lecznicze właściwości
-ludzie z obniżonym poziomem karotenoidów są bardziej podatni na choroby zwyrodnieniowe, - karotenoidy, a szczególnie likopen, wpływają na złagodzenie przebiegu przewlekłych chorób jak choroba wieńcowa, a także pewnych odmian raka, - ich zdolności antyoksydacyjne odpowiadają za ich pozytywne działanie, wyższy poziom karotenoidów/antyoksydantów zmniejsza ryzyko zachorowania na kataraktę lub zwyrodnienie plamki żółtej, - zeaksantyna chroni przed zwyrodnieniem żółtej plamki ocznej, hamuje wzrost komórek nowotworowych, - kryptoksantyna pełni funkcje ochronne przed nowotworami.
6. ŻYWNOŚĆ FUNKCJONALNA I ZWIĄZKI BIOAKTYWNE W NIEJ ZAWARTE,
To żywność, która obok składników odżywczych zawiera dodatkowo związki biologicznie czynne korzystnie oddziałujące na zdrowie, rozwój fizyczny i samopoczucie. Zawiera takie związki jak : błonnik pokarmowy, oligosacharydy, bakterie fermentacji mlekowej, paliole –alkohole, sorbitol, aminokwasy, peptydy, białka, wielonasycone kwasy tłuszczowe, witaminy, składniki mineralne, cholina, lecytyna, substancje fotochemiczne: glukozolany, karotenoidy, polifenolokwasy, bataliony, izoflawony. Żywność taka powinna zwiększać odporność organizmu, sprzyjać leczeniu niektórych chorób, spowalniac procesy starzenia się organizmu, zmniejszać ryzyko chorób krążenia i nowotworowych itp.
KAROTENOIDY - żółte, polienowe barwniki rozpuszczalne w tluszczach. Karotenoidy, a szczególnie likopen, wpływają na złagodzenie przebiegu przewlekłych chorób jak choroba wieńcowa, a także pewnych odmian raka, - ich zdolności antyoksydacyjne odpowiadają za ich pozytywne działanie, wyższy poziom karotenoidów/antyoksydantów zmniejsza ryzyko zachorowania na kataraktę lub zwyrodnienie plamki żółtej, - zeaksantyna chroni przed zwyrodnieniem żółtej plamki ocznej, hamuje wzrost komórek nowotworowych, - kryptoksantyna pełni funkcje ochronne przed nowotworami.
8. GRUPY FITAMIN - FARMAKOLOGICZNE
ZWIĄZKI ALLILOWE –należą tu Allicyna naturalna substancja o działaniu bakteriobójczym, występuje w cebuli, czosnku i niektórych innych roślinach, nadając im charakterystyczny zapach, Ajoen - produkt rozpadu alliiny, substancja przeciwrakowa. Stosowana jest jako środek bakteriostatyczny. Właściwości antykrzepliwe, antybiotyczne oraz zdolność do obniżania poziomu cholesterolu. Siarczki
GLUKOZYNOLANY należą tu Izotiocyjaniany wyst w kapuście, powstrzymuje rozwój raka płuc. Związki indolowe są zaliczane do substancji przeciwdziałających procesom nowotworowym, są odpowiedzialne za hamowanie przekształceń estrogenu w substancje, które sprzyjają powstawaniu raka piersi.
FLAWONOIDY – są to barwniki roślinne od kremowożółtych do ciemnopurpurowych większość występuje w postaci glikozydów rozpuszczalnych w wodzie a także w postaci flawonoli, flawonów, antocyjanów rozpuszczalnych w alkaliach. Są szeroko rozpowszechnione wśród roślin wyższych, gdzie są zlokalizowane w wakuolach chromoplastach. Najczęściej są spotykane w kwiatach, liścicach. Kompleksy flawonoidów wywierają silne działanie na człowieka: działanie antyoksydacyjne, antynowotworowe, antyagregacyjne na płytki krwi, uszczelniają ściany naczyń kapilarnych(zapobieganie krwawieniom, żylakom, miażdżycy), działanie spazmolityczne na mięsnie gładkie naczyń krwionośnych, przeciwzapalne, przeciwalergiczne, przeciwrządowe, diuretyczne.
POLIFENOLOKWASY – to sa pochode kwasubenzoesowego i cynamonowego, wyst w imbirze, kurkumin, szałwi, rozmarynie i oregano. Należy tu np. kwas kawowy, który wykazuje działanie bakteriostatyczne, żółciopędne i przeciwzapalne.
FITOESTROGENY - organiczne związki chemiczne, zawarte w roślinach. Najczęstszym źródłem fitoestrogenów są produkty sojowe (warzywa strączkowe) Wpływają na:wydłużenie cyklu miesięcznego, łagodzą objawy menopauzy, zmniejszają ryzyko osteoporozy, zmniejszają ryzyko miażdżycy naczyń krwionośnych, zmniejszają ryzyko raka piersi u kobiet, zmniejszają częstość powiększenia prostaty u mężczyzn.
KUMARYNY – źródłem są warzywa z rodzin: Apiaceae, Solanaceae. Fabaceae. Są grupą związków czynnych, które charakteryzują się dużą różnorodnością działań farmakologicznych. Działanie przeciwzakrzepowe, pełnią funkcje tak zwanych antymetabolitów witaminy K, niektóre z kumaryn znalazły zastosowanie w dermatologii przy leczeniu bielactwa, wykorzystanie w kosmetyce jako środków zapachowych, czy filtrów przeciwsłonecznych
9. MEDYCYNA KONWENCJONALNA,LUDOWA A ZIOŁOLECZNICTWO-
MEDYCYNA KONWENCJONALNA (oficjalna) nauka o żywieniu, chorobie oraz zapobieganiu i leczeniu chorób, opiera się na naukowo udokumentowanych podstawach. Sprawdza swoje działania i skuteczność lecznicza w badaniach przdklinicznych (In vitro na zwierzętach) zwierzętach badaniach klinicznych.
LECZNICTWO LUDOWE – lecznictwo stosowane od najdawniejszych czasów przez ludy pierwotne i warstwy ludów cywilizowanych o niższym poziomie wiedzy medycznej. Podstawowe znaczenie mają 1) obserwacje wyników stosowanie ziół, minerałów, surowców pochodzenia zwierzęcego, przekazywane z pokolenia na pokolenie; pozytywne skutki stosowania niektórych leków ludowych potwierdza medycyna współczesna 2) wiara w skuteczność oddziaływania magicznego (zabobony, „zamawianie złych chorób”, okadzanie)
ZIOŁOLECZNICTWO- (fitoterapia) sposób leczenia z wykorzystaniem surowców i przetworów roślinnych w tym również warzyw i owoców. Jedna z metod leczenia stosowana w medycynie konwencjonalnej. Termin Fitoterapia wprowadził francuski badacz Leclerc, w jego rozumieniu termin ten oznaczał metodę leczenia za pomocą związków wyizolowanych wyizolowanych roślin lub ich oczyszczonych kompleksów. Termin ziołolecznictwo odnosił się do leczenia surowcami roślinnymi o powolnym działaniu: pojedynczymi ziołami, jak i otrzymanymi z nich mieszankami ziołowymi, olejkami, sokami. W ziołolecznictwie najczęściej używane są następujące wysuszone i odpowiednio rozdrobnione rośliny lub ich części: bulwa, cebula, drewno, kłącze, kora, korzeń, koszyczek, kwiat, kwiatostan, liść, nasienie, owocnia, owoc, pączek, szyszka, zarodek, znamię. Skład i właściwości lecznicze roślin zależą od wielu czynników, a przede wszystkim od warunków, w jakich roślina żyje, od rodzaju gleby, nawożenia, właściwej pory zbioru, sposobów konserwacji, suszenia i przechowywania. Rośliny lecznicze zawierają w swoim składzie wiele rodzajów substancji czynnych, którym zawdzięczają swoje działanie. A oto najważniejsze z nich: alkaloidy, antrazwiązki, fenole, flawonoidy, antocyjany, garbniki, glikozydy nasercowe, kumaryny, irydoidy, glukozynolaty, saponiny, olejki eteryczne, śluzy, tłuszcze, pektyny.
10. ZIOŁA BIBLIJNE – zioła wymienione w Biblii w Piśmie Świetym Sterego i Nowego Testamentu. Pierwszym ziołem jest mandradoga, potem hyzop, piołun, oliwka, szafran, głóg, palma, aloes, krzew rycynusowy, bluszcz i różą. Mandragora officinale – wieloletnie bylina z rodziny psiankowatych, uprawiana na Bliskim Wschodzie, kwitnie na niebiesko lub fioletowo, owocem jest żółtawa jagoda o ostrym zapachu. Surowec ziele i korzeń zawiera alkoloidytropanowe, działa znieczulająco i narkotycznie, stosowana leczniczo w chorobach reumatycznych, stosowana w homeopatii, trująca. Feruli galbaniflua – z niego pozyskiwano galban – gumożywice, wykorzystywany w przemyśle kolejowym, perfumeryjnym lub jako przyprawa (w Iranie). Ambrowiec wschodni z niego uzyskiwano balsam –styraks, używany w chorobach skóry, przeziębieniach. Balsamowiec mirra – wykorzystywano z niego wonną gumożywice stosowana jako środek odkażający, w stanach zapalnych, w przemyśle perfumeryjnym, do balsamowanie zwłok. Kadzidłowiec – z niego otrzymuje się kadzidło- substancję żywiczną, z której otrzymuje się cenny olejek dodawany do ciast, deserów, napojów.
11. ETNOBOTANIKA- dyscyplina naukowa z pogranicza etnologii i botaniki, zajmuje się poszukiwaniem nowych, nieznanych szerzej roślin zielarskich. Przedmiotem etnobotaniki jest kontekst kulturowy w jakim egzystują różne gatunki roślin ze szczególnym uwzględnieniem tych, które miały znaczenie magiczne, lecznicze, żywieniowe, jako osłony, barwniki itp.
ZIELE – (herba) nadziemna część rośliny składająca się z łodygi, liści i kwiatów. Surowiec zbiera się w pełni kwitnienia rośliny
ZIOŁO – postać leku roślinnego złożona z jednego lub wielu surowców roślinnych(mieszanki ziołowe) przeznaczona do użycia w celach leczniczych głównie w postaci naparu i odwaru
ROŚLINY ZIELNE – rośliny o delikatnych pędach, niezdewniałych lub słabo zdrewniałych, jednoroczne (anyż, kolendra, rumianek), dwuletnie (byliny – krwawnik, mięta, piołun, oman wielki)
FARMAKOPEA – zbiór norm określających skład i wymagania dotyczące jakości surowców farmaceutycznych, środków leczniczych i postaci leków oraz ich metody badań
12.LEKI SILNIE DZIAŁAJĄCE – leki, których jednorazowe dawki powinny być przyjmowane wyłącznie na podstawie recepty od lekarza. Są to specyfiki posiadające w swym składzie związki o charakterze alkaloidów i glikozydów nasercowych. Jednorazowa dawka w zakresie 0,005 – 0,5 g surowca np. Adonis vernalis. Dla surowych tych ustala się dawki dobowe i dobowe dawki maksymalne. Do ziół bardzo silnie działających należą między innymi: szalej jadowity, miłek, konwalia, kokoryczki, jałowiec, bieluń, lulek, jaskry, arnika, pokrzyk wilcza-jagoda, kruszyna, narecznica, glistnik, kopytnik, ciemiężyce, naparstnice, lnica, cebulice, czworolist, wilczomlecze, komosa, robinia.
LEKI SŁABO DZIAŁAJĄCE – wykorzystywane powszechnie w fitoterapii, można je nabyc bez recepty, ich jednorazowe dawki wahają się od 0,5 – 5g. Są dostępne w postaci rozdrobnionych surowców, mieszanek ziołowych, herbatek lub syropów, nalewek, drażetek, tabletek, mazideł itp. Uzyskiwanie wskutek ekstrakcji z surowca roślinnego stanowią najbardziej nowoczesną formę leku roślinnego, który można stosować w przeziębieniach, grypie, bezsenności, bólów głowy, objawów zdenerwowania, dolegliwości żołądkowo – trawiennych, trawiennych także w zaburzeniach krążenia, osłabienia psychicznego i fizycznego oraz chorób skórnych.
13.SUBSTANCJA BIOLOGICZNIE CZYNNA – substancja lecznicza, farmakologicznie czynny związek chemiczny o określonej budowie, wyodrębniony z surowca pochodzenia naturalnego lub otrzymany syntetycznie. Musi podlegać wymaganiom farmakopealnym lub normom, aby mógł być stosowany do sporządzania leków, formy leków nadającej się do podania choremu. Należą tu: alkaloidy, fenole( np. salicyna), flawonioidy, antocyjany, garbniki, glikozydy nasercowe, kumaryny, irydoidy, Glukozynolaty, Saponiny, olejki eteryczne, śluzy, tłuszcze
14. NIETRWAŁE POSTACI LEKÓW – należą tu maceraty czyli surowce roślinne zalane rozpuszczalnikiem (alkoholem) i pozostawione na 7 dni w celu wytrawienia substancji cynnych. Są nie trwałymi postaciami leków, bo wykonane są z surowców o słabym działaniu najczęściej w domu. Wyciągi wodne na zimno przygotowuje się z surowców zawierających śluzy, surowiec zalewa się zimną, przegotowana wodą i pozostawia na w temp pokojowej na 6-10 godzin. Po przecedzeniu i wyciśnięciu surowca macerat należy zużyć w ciągu jednego dnia.
15. NALEWKA – wyciąg alkoholowy należący do trwałych postaci leków. Otrzymywana jest przez traktowanie wysuszonego surowca alkoholem 70% w stosunku: 1 część surowca słabo działającego + 5 części alkoholu, 1 część surowca silnie działającego + 10 części alkoholu. Nalewki wykorzystywane są do użytku wewnętrznego (dawkowanie kroplami) i zewnętrznego po rozcięczeniu w wodą jako płukanki i okłady. Mogą być składnikiem złożonych leków gotowych
16.EKSTRAKT – wyciąg zagęszczony otrzymywany przez wytrawienie na zimno alkoholem z suchego odpowiednio rozdrobnionego surowca. Ze względu na stopnień rozdrobnienia rozróżnia się wyciągi: płynne, suche, wyciągi ze świeżych ziół. Ekstrakcje przeprowadza się na drodze perkolacji lub maceracji.
ODWARY – przyrządza się z surowców zawierających substancje czynne słabo rozpuszczalne w wodzie i nieulegające hydrolizie lub utlenieniu w czasie gotowania. Odważoną porcję surowca zalewa się odpowiednią ilością wody o temp. pokojowej podgrzewa się na wolnym ogniu aż do wrzenia i gotuje przez 2-4 minuty, po zakończeniu ogrzewania należy odwar zużyć w tym samym dniu.
MACERATY - (Maceratio, -onis) to wodny wyciąg sporządzony z surowców roślinnych zawierających składniki lecznicze (składniki wrażliwe na wysoką temperaturę). Rozdrobniony surowiec zalewamy wodą o temp. 20-22o C i pozostawiamy pod przykryciem na 6-10 godzin. Po przecedzeniu i wyciśnięciu surowca macerat należy zużyć w ciągu jednego dnia.
ALKOHOLATURA STABILIZOWANA - (Alkoholaturee stabilisatae) czyli intrakt (Intractum) to wyciąg alkoholowy otrzymany ze świeżych surowców roślinnych. Świeżą zmieloną masę roślinną zalewa sie alkoholem o temperaturze 80o C, maceruje przez 14 dni, przefiltrowuje. Wrzący alkohol unieczynnia fermenty rozkładające ciała czynne. Podczas przyrządzania intraktów należy zachować dużą ostrożność. Alkohol trzeba podgrzewać na elektrycznej maszynce bardzo powoli i pod przykryciem. Niedopuszczalny jest kontakt płomienia z oparami alkoholu. Intrakty, podobnie jak nalewki, to bardzo cenne, trwałe i wygodne w użyciu leki ziołowe
17. LEKI TYPU GALENOWEGO – to zwyczajowa nazwa leków wykonanych z surowców roślinnych, przede wszystkim ziół. Są to przetwory sporządzone z różnych części rośliny, według określonego przepisu, które zawierają związki czynne o określonym charakterze działania farmakologicznego i oprócz tego substancje balastowe. Do leków galenowych zalicza się między innymi proszki, syropy, soki, alkoholatury, alkoholmiody, miody ziołowe, wyciągi wodne, octowe, glicerynowe, eterowe i olejowe, maście, mazidła i kataplazmy.
18. LEKI ZIOŁOWE/ PRZETWORY ROŚLINNE
LEKI ZIOŁOWE – są to leki zawierające tkanki roślinne o różnym stopniu rozdrobnienia, można je spotkać w postaci pojedynczego surowca nieprzetworzonego: mieszanki, torebeki fix lub w postaci o różnym stopniu rozdrobnienia: proszki, granulaty, kapsułki, torebki ziołowe
PRZETWORY ROŚLINNE – zaliczamy tu ekstrakty roślinne płynne, gęste i suche – frakcje ekstraktów, oleje roślinne, sok wyciśnięty z rośliny, olejki eteryczne.
19. PODZIAŁ LEKÓW ZE ŚWIATA ROŚLIN
1) jednorodne substancje chemiczne izolowane z surowca, o ustalonej strukturze chemicznej i określonych właściwościach fizykochemicznych
2) produkty metabolizmu drobnoustrojów otrzymane w procesach fermentacyjnych – antybiotyki
3) leki typu galenowego – stanowiące kompleksy składników czynnych surowca roślinnego no nalewki, intrakty, soki, syropy, pojedyncze zioła.
20. SPOSOBY POZYSKIWANIA SUROWCÓW ROŚLINNYCH
- stan naturalny, - uprawa kontraktowa, uprawa kontraktowa kontrolowana, uprawy załadowe, uprawa na własne ryzyko producenta.
21. ZNACZENIE BIOTECHNOLOGII ROŚLINNEJ W POZYSKIWANIU SUBSTANCJI BIOLOGICZNIE CZYNNEJ
1) pozyskiwanie substancji z dowolnego gatunku rośliny, również takiej, która nie rośnie w naszych warunkach klimatycznych,
2) uniezależnia produkcje materiału roślinnego od warunków glebowych, sezonowości upraw, zmienności plonowania,
3) umożliwia uzyskanie wyższej zawartości pożądanego produktu przy bardzo skróconym cyklu produkcyjnym,
4) pozwala na sterowanie procesami biosyntezy w celu zwiększenia produkcji określonych substancji,
5) pozwala na uzyskanie dużej ilości zdrowego, jednolitego materiału rozmnożeniowego do przyszłej uprawy w polu.
22.SCHARAKTERYZOWAĆ ŹRÓDŁA POZYSKIWANIE SUROWCÓW ZIELARSKICH
Stan naturalny: rośliny zbierane ze zbiorowisk roślinnych wodnych i bagiennych, torfowisk wysokich, łąk i pastwisk, lasów mieszanych i iglastych.
23. ZASADY ZBIORU SUROWCA ZE STANU NATURALNEGO
1. Zbierać tylko ze stanowisk ich masowego występowania,
2. Nie wykorzystywać do zbioru surowców stanowisk skażonych przez przemysł, spaliny, śor itp.,
3. Zbierać w ilościach, które będą właściwie wykorzystane i zabezpieczone,
4. Nie zbierać wszystkich roślin z danego stanowiska, najokazalsze egzemplarze należy zostawić w celu odnowienia,
5. Podczas zbioru kwiatów, liści, owoców nie wolno wyrywać całych roślin, ani ich łamać, należy ścinać potrzebne części,
6. Korzenie i kłącza zbierać z roślin silnie rozrośniętych, części niewykorzystane pozostawić w glebie,
7. Korę i pączki drzew oraz krzewów zbierać z gałęzi obciętych,
8. Nie niszczyć roślin sąsiadujących, aby nie uległ degradacji cały naturalny zespół,
9. Roślin objętych całkowita ochrona nie należy zbierać i narażać na uszkodzenia.
10.Nasiona obsypujące się podczas zbioru wykorzystywać do podsiewów w miejscach występowania tych gatunków lub zakładania upraw.
24.Pozyskiwanie surowców będących pod częściową lub pełną ochroną
W przypadku pozyskiwania surowców ze stanu naturalnego z roślin objętych częściową ochrona konieczna jest każdorazowo zgoda wojewódzkiego konserwatora przyrody.
Roślin objętych całkowitą ochrona nie można zrywać. Surowce tego typu można pozyskać przez uprawę Np. arcydzięgiel lekarski , arnika górska.
25.Omówić metodę destylacji z parą wodną
Olejki eteryczne otrzymuje się z różnych części roślin, najczęściej metodą destylacji z parą wodną. Destylarnie znajdują się zwykle w bezpośrednim sąsiedztwie plantacji roślin, dzięki czemu rośliny poddawane takiemu procesowi zachowują świeżość. W pierwszym etapie produkcji odpowiednie części roślin ( nasiona, łodygi, liście lub kwiaty) są ugniatane w kadziach, a następnie poddawane działaniu pary wodnej. Wskutek tego wraz z parą wodną olejki eteryczne unoszą się w górę i przechodzą do kondensatora, gdzie następuje skroplenie mieszanki. Z kondensatora mieszanka zostaje przesłana do urządzenia chłodzącego, w którym ulega schłodzeniu. Olejki eteryczne oddzielają się od wody i wypływają na jej powierzchnię. Ostatni etap to zbieranie olejku z powierzchni wody.
26.Ekstrakcja ciecz
Ekstrakcja - jest to metoda wyodrębniania z mieszaniny ciał stałych lub cieczy jakiegoś składnika przy pomocy rozpuszczalnika tak dobranego, aby rozpuszczał przede wszystkim żądany związek. Chemicy stosują tę metodę do otrzymania związków naturalnych z materiału roślinnego (liści, kory itp.). 28.Rozdrabnianie surowca
Rozdrabnianie na sucho-polega na łamaniu , mieleniu lub rozgniataniu surowca w łamaczach , młynach ,gniotownikach
Rozdrabnianie na mokro – ogranicza utlenianie się związków czynnych , zmniejsza ilość rozkruszu , eliminuje zapylenie hali i możliwość eksplozji płynów
29.Temperatury suszenia surowców zielarskich
Każdy z gatunków charakteryzuje się pewnymi specyficznymi zaleceniami suszenia, które mają zapewnić minimalne straty cennych substancji zawartych w roślinie. Każdy surowiec wymaga innych temperatur suszenia : surowce olejkowe :30-45 st. / glikozydowe :40-60st./ flawonoidowe :80-100st / Alkaidowe : 60-80st / Garbnikowe : 40-55st / gorycze :do 50st / śluzowe : 40st
30.Mechanizacja zbioru surowca , przygotowanie pozbiorcze surowca
Kwiaty zrywa się bez szypułek , do zbioru surowca z roślin masowo występujących na danym terenie można zastosować specjalne grzebienie.
Liście zbiera się ręcznie, tylko w niektórych przypadkach przy pomocy kosy
Ziele zbiera się poprzez ścięcie sekatorem lub sierpem górnej części roślin
Owoce mięsiste zbiera się ręcznie do płaskich koszy tak żeby nie puściły soku
Nasiona i owoce suche zbiera się poprzez siacie wierzchołków roślin lub całego ziela i po wysuszeniu poddaje się omłotowi
Pąki zbiera się ręcznie lub odcina nożem zawsze z odciętych gałązek
Korę zbiera się z odciętych 2 – 5 letnich gałęzi jak najmocniej spękanych i nie chropowatych.
Najtrudniej zmechanizować zbiór kwiatów. Również w uprawach zbiera się je ręcznie lub za pomocą grzebieni. Kwiat lawendy można zbierać przy użyciu nożyc do żywopłotów
Lub odpowiednio ustawionych kosiarek.
Liście ścina się na polu za pomocą kosy , sierpa nożyc elektrycznych do żywopłotu.
Najłatwiej zmechanizować zbiór ziela Np. używając kosiarek polowych, kombajnów do zbioru zielonek. Utrudniona jest mechanizacja zbioru ziela z gatunków niskich, gdyż ziele nie daje się dokładnie zebrać.
przygotowanie pozbiorcze surowca : polega na usunięciu roślin obcego gatunku , części zbutwiałych i zepsutych , z objawami chorób, usunięcie części mineralnych ( piasek, kamyki, gleba)
31.Sposoby wytwarzania olejku przez rośliny
Rośliny syntetyzują i uwalniają do otoczenia bardzo różnorodne lotne substancje organiczneNiektóre substancje zapachowe występują dość powszechnie, wydaje się jednak, że zapachy są w dużym stopniu charakterystyczne dla gatunku.
Żadne dwa gatunki roślin nie wytwarzają identycznych mieszanin zapachowych
Substancje lotne wydzielane z kwiatów służą jako atraktanty dla zwierząt zapylających, substancje wydzielane z części wegetatywnych służą odstraszaniu roślinożerców, przywabianiu wrogów tych roślinożerców oraz zaalarmowaniu sąsiednich roślin. Zapach kwiatów wabi zwierzęta zapylające na różne sposoby – najczęściej jest po prostu zaproszeniem na ucztę lub na gody.
Olejki eteryczne są produkowane we włoskach wydzielniczych epidermy (tkanki okrywającej), np. u pelargonii, u chmielu, u mięty, u geranium. Mogą być także wytwarzane w specjalnych gruczołach wydzielniczych czy przewodach wydzielniczych, rozproszonych w tkance miękiszowej lub okrywającej; olejki są wówczas gromadzone w specjalnych zbiornikach lub kanałach olejkowych (np. u sosny, u dziurawca, u cytryny). Włosek wydzielniczy, np. u mięty zbudowany jest z trzonka oraz główki. W młodych włoskach mięty olejek eteryczny znajduje się w cytoplazmie w formie kropelek; w miarę dojrzewania włoska dyfunduje olejek przez ścianę komórkową do przestrzeni podkutikularnej.
32.Rodzaje zbiorników olejkowych u roślin
Włoski gruczołowe,
komórki wydzielnicze,
zbiorniczki lub przewody olejkowe
33.Scharakteryzować wpływ czynników zewnętrznych na jakość surowca
Światło – różnicuje zawartość i skład olejku u roślin olejkowych , wpływa dodatnio na zawartość glkozydów w roślinie , zwiększa zawartość alkaloidów u niektórych roślin
Wzrost temperatury - podnosi zawartość olejku u roślin z rodziny wargowych i zmniejsza jego zawartość u roślin z rodziny baldaszkowatych ; podnosi zawartość glikozydów nasercowych w naparstnicy purpurowej oraz alkaloidów u gatunków z rodziny psiankowatych ; reakcja roślin zawierających flawonoisdy na temp. jest różna
Wilgotność gleby - przy optymalnym zaopatrzeniu w wode otrzymuje się znaczne zwyżki plonu surowca oraz plonu ciał czynnych
Fizyczne właściwości gleby – maja duży wpływ na rośliny zielarskie , których częścią użytkowa jest korzeń.Większość roślin wymaga do normalnego rozwoju gleb o odczynie obojętnym lub zasadowym
34.Jakie czynniki oddziaływuja na jakość surowca
- czynniki klimatyczne (światło, temperatura , wilgotność gleby , fizyczne właściwości gleby)
- odpowiedni termin zbioru
- rodzaj substancji biologicznie czynnej zawartej w surowcu
- pora dnia w czasie zbioru i panującapogoda
- sposób przechowywania surowca po zbiorze
-parametry suszenia : temperatura, czas suszenia , szybkość przepływu powietrza , rozdrobnienie grubość warstwy suszonego surowca
35.Zbiór surowców ze względu na porę roku i typ surowca
Termin zbioru w duzym stopniu decyduje o jakości surowca zielarskiego.Rozróżnia się 4 terminy zbioru:
WIOSENNY – od odmarznięcia gleby,ruszenia soków i wypuszczenia liści do połowy maja
LETNI – od połowy maja do września , obejmuje okres pełnego rozwoju roślin.W tym czasie zbira się kwiaty , liście , owoce , nasiona.
JESIENNY – od wrzesnia do zamarznięcia gleby.Zbiera się korzenie , kłącza ,bulwy,pozno dojrzewające owoce i nasiona,czasem późne kwiaty,liście i ziele.
ZIMOWY- zbiera się niektóre zimozielone oraz niektóre owoce.
36.Warunki suszenia surowca
Pomieszczenie, w którym suszy się zioła musi być przewiewne i musi w nim panować półmrok. Suche i ciepłe powietrze znakomicie pozbawia surowce zielarskie wody.W pomieszczeniu w którym suszymy zioła nie mogą się znajdować żadne obce zapachy, które zioła łatwo wchłaniają -tracąc wartość leczniczą.. Co pewien czas leżący na stołach lub siatkach surowiec należy poruszać, to znaczy warstwę dolną wydobyć na wierzch. Siatki na których rozkładamy zioła nie mogą być wykonane z drutu, który koroduje, gdyż niedopuszczalne jest, aby w surowcu znajdowały się opiłki rdzy. Siatki mogą natomiast być wykonane z tworzywa sztucznego. Słońce jest szkodliwym czynnikiem dla surowców zielarskich (czynnikiem obniżającym ich wartość). Jeżeli przyniesiony surowiec jest zanieczyszczony piaskiem lub wówczas możemy go szybko wypłukać w bieżącej wodzie, strzepać krople wody i bardzo cienką (pojedynczą) warstwą rozłożyć na sitach, na podwójnej warstwie papieru lub lepiej zawiesić na sznurku. Surowców zielarskich nie wolno w żadnym wypadku przetrzymywać w wodzie, ponieważ powoduje to gnicie, zaparzanie, pleśnienie surowca i wymycie z niego ciał czynnych. Kwiatów, pączków i nasion nie wolno wcale moczyć. Podczas mycia i sortowania surowców odrzucamy części niezdrowe, to znaczy przegniłe, z plamami.
37.Scharakteryzować proces suszenia surowca w oparciu o parametry suszenia
Suszenie ma istotny wpływ na jakość surowca.Ma na celu utrwalenie składu chemicznego i przechowanie surowca zahamowując rozkład substancji czynnej wskutek odparowania wody i unieczynnienia enzymów.O jakości surowca decyduja tzw. Parametry suszenia :
Temperatura – wzrost temperatury w pierwszym (parowanie wody wolnej z powierzchni materiału)okresie suszenia intensyfikuje dyfuzje pary wodnej , przyspieszając proces suszenia.W miare postepowania suszenia spada jego szybkość.Podwyższenie temperatury w drugim okresie suszenia (odparowanie wody z wnętrza materiału) ma niewielki wpływ na szybkość suszenia , może zniszczyć ciała czynne obecne w surowcu.
czas suszenia – należy dążyc do tego , by był on jak najkrótszy.
szybkość przepływu powietrza - ma wpływ na szybkość i równomierność suszenia.Brak przepływu powietrza może doprowadzić do zaparzania i zbrunatnienia czynnika.Prędkośc przepływu czynnika suszącego dostosowana być musi do rodzaju surowca,zastosowanej temperatury(im wyższa tym szybsza wymiana powietrza) i grubości suszonej warstwy.
rozdrobnienie i grubość warstwy suszonego surowca – wpływa na skrócenie drogi przenikania wody na zewnątrz suszonego ciała.Zmniejszenie grubości materiału o połowe daje teoretycznie czterokrotne skrócenie czasu suszenia.
38.Sposoby suszenia surowca
Suszenie naturalne : Można przeprowadzac na w pomieszczeniach na strychach , poddaszach , na czystych drewnianych podłogach wyłożonych papierem lub na otwartej przestrzeni , w snopkach , na kożłach , wieszakach.
- można suszyć na stołach wyścielonych czystym papierem, ale nie gazetami, z których mogą do ziół przenikać zapachy i toksyny farb drukarskich
- Surowce można suszyć na wolnym powietrzu, ale w cieniu lub jeśli przykry jemy je szarym przepuszczalnym dla wody papierem uniemożliwiającym bezpośredni kontakt promieni słonecznych z surowcem.
Suszenie termiczne: suszarki : konwekcyjne (typy: komorowe , tunelowe , tasmowe , bębnowe i podłogowe),kontaktowe , dielektryczne,sublimacyjne , radiacyjne.
39.Zasady suszenia naturalnego
Można przeprowadzac na w pomieszczeniach na strychach , poddaszach , na czystych drewnianych podłogach wyłożonych papierem lub na otwartej przestrzeni , w snopkach , na kożłach , wieszakach.Surowiec należy chronić przed opadami deszczu stosując okrycia z folii , należy tez chronic przed słońcem(działanie promieni ma często ujemny wpływ na zawartość zw. Biologicznie czynnych). Na słońcu można suszyć wyłącznie niektóre kory i korzenie.W celu doprowadzenia powietrza do surowca suszenie można przeprowadzac w przewiewnym miejscu na sitach.
Proces suszenia musi być prowadzony pod kontrola : mase suszowa należy co jakis czas przewracac.
Ten typ suszenia daje dobre wyniki jedynie przy sprzyajacej pogodzie, jest mało ekonomiczne i długo trwa.
40.Zasady suszenia termicznego
Proces polega na wprowadzeniu do suszarni czynnika suszącego.Proces uniezależniony od pór roku i warunków atmosferycznych.
W zależności od czynnika suszącego rozróżnia się suszenie : konwekcyjne,kontaktowe,promiennikowe,dielektryczne,sublimacyjne,rozpyłowe.
W zależności od źródła ciepła wyróżnie się suszarki : konwekcyjne (typy: komorowe , tunelowe , tasmowe , bębnowe i podłogowe),kontaktowe , dielektryczne,sublimacyjne , radiacyjne.
Przy suszeniu termicznym w suszarniach komorowych,przeciętny ciężar nasypowy na 1m2 pow. sit wynosi dla kwiatów 2-4 kg ,liści 3-4 kg , ziela 5-6 kg , korzeni 8-10 kg , kory 5-6kg, owoców 5-10 kg. W niektórych surowcach stosuje się zabiegi zwiększające efektywność suszenia np. owoce mięsiste poddaje się blanszowaniu
41.Temperatury suszenia surowca w zależności od substancji biologicznie czynnych
Rodzaj i parametry suszenia podyktowane są właściwościami fizykochemicznymi substancji czynnych zawartych w surowcach.
Przez wiele lat podstawowym sposobem utrwalania surowców zielarskich było ich suszenie w warunkach naturalnych (na polach w pokosach, czy w przewiewnych, zadaszonych miejscach). Długotrwałe suszenie w takich warunkach prowadziło jednak do niekorzystnych zmian jakościowych. Obecnie do suszenia najczęściej wykorzystywane są suszarnie termiczne z wymuszonym przepływem ciepłego powietrza, co wpływa korzystnie na zachowanie składu chemicznego oraz właściwości organoleptycznych surowca [61]. Aby spełnić wymagania stawiane suszom, zakres temperatur, w których suszone są rośliny lecznicze, mieści się w przedziale od 300C (dla najwrażliwszych na temperaturę surowców olejkowych) do 600C (dla owoców borówki).
42.Obrót surowców w magazynie
Surowce należy przechowywać w magazynach suchych , o bdb wentylacji , czystych , zacienionych.Pomieszczenia powinny być zabezpieczone przed szkodnikami.W warunkach dużej wilgotności mogą przebiegac procesy gnilne i rozwijac się drobnoustroje.Składowane surowce należy ustawiać na paletach lub ażurowych półkach , temperatura pomieszzcen magazynowanych powinna wahac się od 4-14st. , wilg. Wzgledna nie powinna przekraczać 65%.Magazyn powinien mieć sprawny system wentylacji.
43.Jakim procedurom jest poddawany surowiec po suszeniu
Wysuszony surowiec trzeba jak najszybciej zapakować zachowują przy tym zasadę by zioła aromatyczne, zawierające olejki lotne jak np. mięta, melisa, rozmaryn, szałwia etc. przechowywać w szczelnie zamkniętych słojach np. w twistach lub metalowych pudełkach. Lecz zioła muszą być naprawdę dobrze wysuszone by nie pleśniały. Inne zioła przechowywać można w opakowaniach papierowych lub woreczkach lnianych wzgl. bawełnianych szczelnie zamkniętych. Aby uniknąć pomyłek należy pamiętać, by do każdego opakowania dołączyć etykietkę z nazwą ziela i datą zbioru.
Wysuszone zioła należy przechowywac w szczelnych pudełkach chroniąc je przed wilgocia i światłem.Jeśli jest obawa,ze w miejscu magazynowania mogą znaleźć się pasożyty należy przeprowadzić odkażenie pomieszczenia a nastepnie dokładnie usunąć środki odkażające.
Surowce przechowuje się nie dłużej niż rok , do następnych zbiorów.
44.Przechowywanie surowca zielarskiego , opakowania
Przy pakowaniu zwraca się uwagę na charakter surowca , przeznaczenie.Na jakość w trakcie przechowywania rzutuje światło , temp , wilgotność względna powietrza.U surowców olejkowych – stopień rozdrobnienia surowca.Wykorzystuje się opakowania szczeln, półszczelne ,przewiewne i normalne.
Opakowania szczelne : butle , słoje , balony szklane, beczki metalowe , skrzynie uszczelnione papierem pergaminowym , uszczelnione folia aluminiowa lub plastikowa torby papierowe wykorzystuje się do gromadzenia surowców aromatycznych
Opakowania półszczelne : torby papierowe , kartony , krzynie , beczki drewniane i worki brezentowe , stosujemy do większości produktów.
45.Standaryzacja , adiustacja , stabilizacja surowca zielarskiego
Adiustacja – obejmuje mechaniczna obróbke surowca polegająca na sortowaniu , krojeniu , mieleniu łącznie z ważeniem , pakowaniem , etykietowaniem surowca.
Surowiec powinien mieć przewidziane normą cechy jakościowe. Standaryzacja dotyczy:
Tożsamości surowca co do gatunku , odmiany , właściwego organu roślinnego / stopnia oczyszczenia / ilości zanieczyszczeń mineralnych , organicznych lub domieszek / warunków zbioru , suszenia , właściwości organoleptycznych wilgotności / ilości popiołu pozostającego po spaleniu suroca / zawartości w surowcu substancji biologicznie czynnej / sposobu opakowanie i oznakowanie pojedynczych opakowań / przechowywania / warunków transportu.
Do tego samego surowca mogą obowiązywać różne normy w zależności od jego przeznaczenia i sposobu wykorzystania : eksport , rynek wewnętrzny , przeróbka przemysłowa czy dostarczenie do aptek.
Stabilizacja - utrwalanie,czyli unieczynnienie enzymów odpowiedzialnych za rozkład substancji biologicznie czynnej.Stabilizację przeprowadza się przez :Suszenie i ogrzewanie surowca przez pewien czas w temp. 110 C /.Działanie na surowiec zimnym lub gorącym alkoholem etylowym lub parami alkoholu etylowego pod ciśnieniem w autoklawie /Liofilizacja suszenie sublimacyjne /suszenie (tez jest formą stabilizacji)
46.Badanie i ocena surowca
Badania i ocena surowca przed dopuszczeniem go do dalszej obróbki i obrotu handlowego opieraja się na wymaganiach podanych w farmakopei i w normach.Surowiec roślinny podlega szerokim badanieom laboratoryjnym obejmującym badania : makroskopowe , mikroskopowe , chemiczne i biologiczne.
-BADANIE MAKROSKOPOWE (ORGANOLEPTYCZNE)- składa się na nie ocena tożsamości botanicznej (porównanie badanego surowca z opisem w podręcznikach) i badanie czystości surowca . Badanie to obejmuje : oględziny makroskopowe przy użyciu lupy , badania organoleptyczne smaku , zapachu. Badanie to pozwala na stwierdzenie czy surowiec został dobrze wysuszony czy nie jest spleśniały , sczerniały , porażony przez szkodniki czy nie jest zanieczyszczony lub zafałszowany
- BADANIE MIKROSKOPOWE – sa uzupełnieniem makroskopowych.Przeprowadza się je najczesniej wtedy , gdy surowiec jest silnie rozdrobniony lub sproszkowany.Metoda ta opiera się na znajomości anatomii roślin i cech anatomicznych charakteryzujących poszczególne rodziny , rodzaje i gatunki roślin.
-BADANIA FIZYKOCHEMICZNE I CHEMICZNE – pozwalaja na ocene zawartości wilgoci , popiołu oraz jakościowe i ilościowe oznaczenie substancji biologicznie czynnej.W badaniach tych stosuje się różne metody ( miareczkowe , kolometryczne , spektrofotometryczne , chromatograficzne)
- BADANIA BIOLOGICZNE - prowadzone w przypadku surowców o nieznanych i trudnych do wyizolowanie składnikach , ale o znanym działaniu fizjologicznym.Prowadzi się je na zwierzętach lub żywych tkankach zwierzęcych.