Przyszłość i teraźniejszość kultury i sztuki ludowej w Polsce.

Kultura ludowa to folklor i sztuka charakterystyczne dla społeczności zamieszkujących określone regiony. Wyrasta ona ze wspólnych doświadczeń historycznych, form gospodarowania i warunków życia. Na jej kształt wpływają również cechy etniczne i warunki środowiska przyrodniczego.

Przez wiele lat środowisko etnologów w Polsce nie spotkało się by dyskutować o sztuce ludowej. Problematyka ta poruszana była oczywiście w publikacjach naukowych i konferencjach, jednakże tematem tym zajmowano się wyrywkowo i były to najczęściej pojedyncze, często marginalne wystąpienia bądź monograficzne publikacje, często prace doktorskie i magisterskie bądź wydawnictwa o charakterze albumowym zawierające niewielkich rozmiarów artykuły. Problematyka sztuki ludowej zawsze gościła w jednym z najważniejszych pism etnograficznych w Polsce – Polskiej Sztuce Ludowej wydawanej przez Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, które jednak od wielu lat bardzo rozszerzyło zakres prezentowanych tekstów stając się publikacją traktującą o bardzo szeroko pojmowanej humanistyce. Ta przemiana charakteru owego pisma zbiegła się ze zmianą jego tytułu na początku lat 90-tych. Obecnie nosi tytuł: „Polska Sztuka Ludowa – Konteksty”. To na jego łamach odbyła się ostatnia i niemal jedyna tak szeroka naukowa dyskusja polskiego środowiska etnograficznego. Dyskusja ta wywołana została ankietą opracowaną przez młode pokolenie polskich naukowców, dotyczącą kształtu i przyszłości nauk etnologicznych. Ankietę rozesłano a jej wyniki opublikowano. Uznano wtedy, iż ten tak ważny aspekt kultury, jakim jest sztuka ludowa nie doczekał się niestety dobrych metod badawczych. Dla publikowanych jedenastu wypowiedzi Ludwik Stomma napisał: „Wolno wierzyć, że dyskusja sprowokowana przez niniejszą ankietę nie będzie słomianym ogniem, że choćby na marginesach, choćby w sposób niezamierzony, przyczyni się do kolejnych sporów i przemyśleń”.

Istnieje wiele wyróżników w kulturze i sztuce polskiej, mogą nimi być np.: strój ludowy, gwara, tradycje, budynki wszystko to odrębne w każdym regionie Polski. Pomimo, iż wraz z rozwojem kultury egalitarnej wyraźny staje się proces wypierania wielopokoleniowej tradycji, ubiór lokalny niektórych społeczności wiejskich wciąż można podziwiać przy okazji różnorodnych świąt, zwłaszcza tych kościelnych. Na uwagę zasługuje, jak sądzę, tradycyjny strój ludowy z ziemi łowickiej. Owy, prawdopodobnie najbarwniejszy region województwa może poszczycić się bogatą spuścizną kulturową. Jednym z jej składników jest strój, który obok krakowskiego uchodzi za najpiękniejszy i uważany jest za polski strój "reprezentacyjny". Jest on wciąż żywy i co ciekawe niejednorodny dla całego subregionu. Noszony przy różnych świętach religijnych, szczególnie pięknie prezentuje się podczas słynnych w całym kraju procesji w Boże Ciało. Strój księżacki jest bogaty, barwny, a słynne łowickie pasiaki mają znacznie bardziej urozmaiconą kompozycję niż te z innych regionów.

Region łowicki, jako jeden z nielicznych zachował żywą tradycję stroju ludowego i z dumą prezentuje go przy okazji licznych uroczystości kościelnych. W pozostałych subregionach strój ten wyszedł już z użytku na szerszą skalę a spotkać go można jedynie u najstarszych mieszkańców i tych, którzy świadomie dążą do podtrzymania wielopokoleniowej tradycji. Najstarsze kobiety przechowują jeszcze elementy dawnego stroju, a zwłaszcza czepce, z myślą o ubraniu do trumny. W większym stopniu niż strój ludowy, który jest czasami rekonstruowany dla potrzeb reprezentacyjnych, zatarciu uległy tradycyjne kanony stosowane w budownictwie. Wzrost poziomu życia ludności i związane z tym wymagania dotyczące wygody i higieny sprawiają, że na wieś docierają nowe wzory, często inspirowane jednorodzinnym budownictwem miejskim. Dlatego też poszukiwanie przykładów klasycznego budownictwa ludowego może okazać się wyczynem niezmiernie trudnym.

Kolejnym ważnym składnikiem kultury ludowej jest działalność artystyczna. Jednakże wraz z rozwojem produkcji przemysłowej na szeroką skalę, widocznym staje się zanik tej dziedziny życia kulturalnego polskiej wsi. W niektórych subregionach do dziś role jedynie pokazowe odgrywa tkactwo, garncarstwo, kowalstwo, plecionkarstwo czy rzeźbiarstwo. Szybkiemu rozwojowi gospodarki, oświaty i kultury ponadlokalnej towarzyszy zanik archaicznych form wiejskiej kultury materialnej i kształtowanie się nowych światopoglądów i postaw społecznych. W związku z tym również tradycyjne obrzędy i zwyczaje, chociaż stanowią wciąż część składową kultury lokalnej, zdają się odchodzić powoli w niepamięć i przyjmują postać zanikających reliktów dawnych obyczajów.

Można, zatem powiedzieć, że wraz z poszerzaniem horyzontów myślowych społeczeństwa, w rzeczywistości kultura ludowa podtrzymywana przez wiele pokoleń ulega dziś degradacji. By do tego nie dopuścić działają w dzisiejszych czasach specjalistyczne kółka i zespoły folklorystyczne, które za cel postawiły sobie czuwanie nad trwałością osiągnięć minionych pokoleń. Występy zespołów pieśni i tańca ludowego towarzyszą donioślejszym, publicznym momentom życia polskiej wsi. Walory estetyczne ludowej kultury artystycznej są również bezsporne. Mają one pozytywny wpływ na wychowanie młodzieży i rozbudzenie aktywności społecznej wsi. Obok własnych korzyści materialnych twórcy kultury są często aktywnymi działaczami społecznymi i przyczyniają się do szybszego rozwoju terenów swojej działalności. Pomimo, iż w czasach szybkiego rozwoju technicznego i pogoni za pieniądzem zmianie ulegają schematy życia wszystkich społeczności, ważne jest, by czuwać nad żywotnością tego, co stanowi dorobek wielu pokoleń naszych przodków. Dlatego niezbędne jest by dziś, gdy wyraźny staje się proces wypierania tradycji przez wzorzec kultury egalitarnej, osobliwości regionalne trwały dzięki świadomym akcjom ich kultywowania.