Charakterystyka obiektów kultury materialnej

Żydów na obszarze Polski

Przed wybuchem II wojny światowej na terenie Polski prawie w każdym

większym miasteczku znajdował się żydowski obiekt kultu religijnego. W 1931 roku

ludność wyznania mojżeszowego stanowiła 9,8 % wszystkich wyznań w Polsce. W

1939 r. oficjalne źródła wymieniają 1415 społeczności żydowskich, z których każda

miała najmniej 100 członków (Gruber, 1995). Wszystkie gminy posiadały co najmniej

jedną synagogę i cmentarz.

Wraz z eksterminacją ludności żydowskiej hitlerowski okupant systematycznie

niszczył wszelkie obiekty kultury materialnej Żydów. Na ziemiach należących przed

wojną do Niemiec wszystkie okazałe synagogi zostały spalone w czasie tzw. Nocy

Kryształowej 9/10 listopada 1938 roku, a wkrótce potem rozebrane. Wszystkie

drewniane bożnice zostały spalone zarówno na terenie Polski, jak i na terenach

wschodnich - Litwie, Białorusi, Ukrainie. Większość bożnic murowanych uległa

rozbiórce, wyburzeniu, ograbieniu. Nagrobki z cmentarzy zostały użyte jako

materiał drogowy i budowlany. Do tego można dodać jeszcze fakt, iż przez całe

wieki żydowskie dobra materialne i kulturalne nie były w należyty sposób

ochraniane. Sztuka, ze względów religijnych nie mogła stać się wartością samą w

sobie, a więc nie mogła liczyć na zabezpieczenie. Ponadto większość gmin

żydowskich nie posiadała odpowiednich funduszy na remonty swoich budowli.

Dopiero po odzyskaniu niepodległości pojawiły się próby dokumentacji skarbów

kultury żydowskiej, zaczęto konserwować przedmioty liturgiczne, prowadzono

systematyczne prace badawcze nad bożnicami (Oskar Sosnowski, Szymon Zajczyk) i

sztuką żydowską ( Żebrowski, 1993b).

Dlatego też bardzo trudno jest dzisiaj określić dokładną liczbę obiektów

kulturowych zlokalizowanych przed 1939 r. w polskich miastach i miasteczkach.

Nawet oceniany za najlepszy i najdokładniejszy Spis zabytków historycznych Żydów

w Polsce Majera Bałabana z 1929 roku liczby tej dokładnie nie precyzuje (Szkup,

1994).

To co ocalało po II wojnie światowej, pozostawione na łasce i niełasce

przypadkowych gospodarzy, nie zawsze było objęte należną opieką. Wiele obiektów

nadających się do odrestaurowania uległo likwidacji na skutek pośpiesznych decyzji.

Liczbę ocalałych budowli pomniejszyły jeszcze niewłaściwe sposoby użytkowania

oraz brak poszanowania obiektów odrębnej kultury. Nawet umieszczenie w

Katalogu zabytków sztuki w Polsce nie uratowało przed rozbiórką synagog w

Chrzanowie, Pabianicach, Opatowie, Mikołowie (Bergman, 1991). Stan dzisiejszy to

tylko nikłe resztki dawnej świetności tysięcy synagog. Są to prawie wyłącznie

budynki bez wewnętrznego wyposażenia, przedmiotów rzemiosła artystycznego i co

najwyżej z resztkami dekoracji.

Dzięki historykom sztuki, służbom konserwatorskim, komitetom i fundacjom

opieki nad zabytkami żydowskimi (np. Fundacja im. rodziny Nisenbaumów,

Fundacja P.S. Laudera, Fundacja Sara i Manfred Bass-Frenkel), przynajmniej niektóre

obiekty zostały zabezpieczone i uratowane. W 1989 roku w ramach kontaktów

między Polską i Izraelem oraz organizacjami diaspory żydowskiej na świecie,

uzgodniono powołanie wspólnej Polsko-Izraelsko-Żydowskiej Fundacji Opieki Nad

Zabytkami Religii Żydowskiej w RP "Judaica Polskie", której założycielami zostali:

Skarb Państwa RP, Państwo Izrael i Międzynarodowa Komisja do Spraw Cmentarzy

Żydowskich w Polsce. Od 1980 r. rozpoczęły się prace związane z

odrestaurowywaniem i uporządkowaniem cmentarzy. Prace te wspierane przez

różne fundacje i osoby prywatne trwają do dziś.

Obecnie inwentaryzacją obiektów kultury materialnej Żydów zajmuje się ŻIH.

W 1989 r. Eleonora Bergman i Jan Jagielski sporządzili listę zachowanych budynków

byłych i dzisiejszych synagog oraz cmentarzy żydowskich i miejsc po nich. W 1995 r.

lista ta została dopełniona, uaktualniona i przedstawiona w raporcie Jewish Heritage

Council, World Monuments Fund Completely Updated and Revised (z siedzibą w

Nowym Jorku). Raport ten dokonany zosta3 dla United States Commission for the

Preservation of America's Heritage Abroad. Na terytorium dzisiejszej Polski

identyfikuje on 1008 żydowskich cmentarzy, z których 855 zostało odwiedzonych,

opisanych i skatalogowanych przez badaczy. Z tych 1008 cmentarzy - na 487

zachowane są nagrobki. w tym:

- 134 ma od 20 do 100 nagrobków

- 83 ma od 100 do 500 nagrobków

- 37 ma od 500 do 5 000 nagrobków

- 7 ma ponad 5 000 nagrobków.

Raport przedstawia obecne użytkowanie terenów cmentarzy, informacje o

ogrodzeniu, stanie ich zachowania i zagrożenia, oraz adnotacje wpisu do rejestru

zabytków (w sumie 172 obiekty znajdują się w tym rejestrze).

Tenże raport opisuje również budynki synagog, których wymienia 278. Liczba

ta obejmuje synagogi w dzisiejszych granicach Polski. Szacuje się, że jest ona

dwukrotnie większa, gdyż wiele bożnic z terenów przedwojennej Polski, znajduje się

obecnie na Litwie, Ukrainie, Białorusi. Ponadto nie zostały tu wliczone domy

studiów talmudycznych, małe domy modlitwy, sztybły. Ochrona prawna

zagwarantowana jest 100 synagogom przez wpis do rejestru zabytków.

Wcześniej wartość zabytkową wyznaczało umieszczenie w Katalogu Zabytków

Sztuki w Polsce. Niestety katalog z 1982 roku wymieniał tylko obiekty powstałe do

końca XVIII wieku, czyli w sumie około 40 synagog (architektury z XIX i XX wieku

nie uważano za zabytkową). Zapomniano w nim niemal całkowicie o cmentarzach

żydowskich. W Polsce pozostało ich około 500 (z zachowanymi nagrobkami), a

katalog zamieszcza ich jedynie 9 (Jagielski, 1989).

Synagogi

Spośród wielu żydowskich obiektów kultowych, takich jak mykwy (łaźnie

rytualne), domy przedpogrzebowe, bejt midrasze (domy studiów talmudycznych),

chedery, jesziwy (szkoły religijne), synagogi są najważniejszą instytucją judaizmu.

Synagoga - z greki: miejsce zebrań, zgromadzenie - odpowiada hebrajskim

nazwom:

ˇ Bejt Ha-knesset (dom zgromadzenia) - obiekt modlitewny, przeznaczony

wyłącznie odprawianiu judaistycznych obrzędów religijnych

ˇ Bejt Ha-midrasz (dom nauki, szkoła) - miejsce studiowania Tory i Talmudu

ˇ szul - w języku jidisz "szkoła"

Powszechnie używane słowa w języku polskim odpowiadające pojęciu synagogi to:

ˇ bożnica (lub bóżnica) - czyli miejsce poświęcone Bogu. W XIX wieku określenie to

było niechętnie stosowane przez polskich zwolenników reformy judaizmu, gdyż

określało świątynię pogańską

ˇ dom modlitwy

ˇ szkoła żydowska

ˇ tempel - nazwa używana raczej rzadko, oznacza synagogi postępowe budowane

przez Żydów niemieckich, będących pod wpływem Haskali.

Duża ilość określeń na żydowski obiekt sakralny ma swoje przyczyny w jego

wielofunkcyjności. Nie był on tylko miejscem modlitw i nabożeństw, lecz także

miejscem studiowania Tory i Talmudu, salą zebrań i siedzibą kahału. Synagoga

mieściła różne urzędy gminne: kancelarię, archiwum, pomieszczenia sądów

rabinackich, skarbiec, a nawet była przytułkiem dla wędrowców oraz więzieniem.

Nie jest więc ona budynkiem sakralnym w pojęciu chrześcijańskim, nie składano tu

ofiar, nie czczono obrazów i posągów, nie uświęcano tego miejsca. Jedyną i

prawdziwą świątynią, w której służbę ofiarniczą sprawowali kapłani, była Świątynia

Jerozolimska, zburzona przez Rzymian w 70 roku n.e. Od tego czasu ofiarę

całkowicie zastąpiła modlitwa. Rozproszeni po całym świecie Żydzi skupiali się w

bożnicach, które stały się centrum społecznym, gospodarczym oraz integracyjnym

społeczności żydowskiej.

Synagogi na ziemiach polskich, powstające na przestrzeni wieków,

charakteryzowały się różnorodnością pod względem rozmiarów, materiału

budowlanego, zewnętrznych form architektonicznych, a także wystroju wnętrz.

Przepis talmudyczny nakazywał zakładanie synagog w miejscowościach, w których

zamieszkiwało co najmniej 10-ciu dorosłych Żydów (tzn. powyżej 13-go roku życia).

Gminy nie posiadające odpowiednich środków finansowych lub nie mogące z innych

obiektywnych przyczyn wznieść odrębnego budynku, używały na ten cel

pomieszczeń w domach mieszkalnych (w Warszawie w pierwszej połowie XIX

wieku było ich ponad 100).

Różnorodne funkcje synagog narzucały architektom wymagania co do ich

formy. Budynek musiał składać się z obszernej sali modlitewnej dla mężczyzn,

pośrodku której umieszczano na podwyższeniu bimę (podwyższenie z mównicą), a

w ścianie wschodniej Aron Ha-kodesz (hebr. święta szafa, miejsce przechowywania

świętych zwojów Tory). Z pozostałych stron sala główna była przeważnie otoczona

przybudówkami, w których mieściły się modlitewnie dla kobiet (babińce) i

pomieszczenia zarządu gminy. Przedsionek (polisz) służył jako miejsce posiedzeń

sądów i urzędowania administracji kahalnej. Wejście do synagogi umieszczone było

na przeciw Aron Ha-kodesz, gdyż modlący się musieli być zwróceni twarzą w

kierunku Jerozolimy. Pomieszczenie dla kobiet, z osobnym wejściem, miało

charakter nawy lub balkonu. W synagogach reformowanych zwanych tempel i

konserwatywnych nie przestrzega się zasady segregacji i kobiety uczestniczą w

nabożeństwie razem z mężczyznami.

Bima, czyli kazalnica, z punktu organizacji wnętrz miała w synagodze

dominujące znaczenie i umieszczano ją w centralnym miejscu. W zależności od

rodzaju sklepienia nakryta była baldachimem lub miała postać namiotu, altany czy

też klatki.

W XVII wieku wykształcił się styl wielkich synagog, gdzie stosowano sklepienia

o układzie dziewięciopolowym. W środku sali umieszczano cztery słupy otaczające

bimę i podtrzymujące sklepienie (np. Tykocin, Orla).

Na przełomie XIX i XX wieku budowano głównie w stylu neogotyckim i sztuki

bizantyjskiej, która miała odróżnić architekturę żydowską od chrześcijańskiej. Na

kształt zewnętrzny synagog, oprócz przepisów Talmudu, dyktujących orientację na

wschód, górowanie nad dachami dzielnicy i usytuowanie w pobliżu płynącej wody,

miało też wpływ ustawodawstwo państwowe i kościelne. Na wybudowanie

synagogi konieczna była zgoda króla lub właściciela terenu i biskupa. Tu odmienne

przepisy wymagały, aby nie wyróżniała się ona ani wysokością, ani wyglądem od

innych budynków oraz warunkowały jej położenie z dala od kościoła. Wpłynęło to

między innymi na to, iż skromny wygląd zewnętrzny kontrastował z bogatą

dekoracją wnętrza i ozdobnymi naczyniami liturgicznymi. Ściany sali modlitewnej

były pokryte cytatami z Tory i wielobarwnymi freskami, przedstawiającymi znaki

zodiaku, zwierzęta, ilustracje scen biblijnych. Aron Ha-kodesz zwieńczony rzeźbą

Dekalogu, przykryty był bogato haftowanymi tkaninami, zwanymi parochet. U stóp

szafy stały siedmio- i dziewięcioramienne świeczniki (menory), z sufitu zwisały

ozdobne pająki, a bima, jako główny punkt synagogi, była szczególnie pięknie

zdobiona.

W Polsce powstało wiele cennych synagog murowanych, jednak na świecie nasz

kraj zasłynął dzięki unikalnym bożnicom drewnianym, o kunsztownym wystroju

wnętrza, bogatej polichromii oraz kształtach nawiązujących do rodzimej architektury

dworków, zajazdów i spichlerzy. Niestety po drugiej wojnie światowej nie pozostała

na obszarze Polski ani jedna bożnica drewniana.

Cmentarze żydowskie

W XIII wieku Żydzi polscy uzyskali pierwsze przywileje zapewniające im

autonomię i wolność wyznania. Najstarszy z nich wydał w 1264 roku Bolesław

Pobożny. Dokument zwany Statutem Kaliskim gwarantował m.in. nienaruszalność i

ochronę cmentarzy żydowskich.

Ludność polska od wieków określa je mianem: kirkut, kierkow, kerchoł. W

języku hebrajskim używa się określeń:

ˇ Bejt Olam - dom wieczności

ˇ Bejt Chaim - dom życia

ˇ Bejt Kwarot - dom grobów

Określenie macewa również pochodzi z języka hebrajskiego i oznacza kamień

nagrobny. W Polsce nazywana też stelą,, ma postać pionowo ustawionej płyty

kamiennej o prostokątnym, trójkątnym lub półkolistym zakończeniu, pokrytej

inskrypcją i przeważnie zdobionej płaskorzeźbą. Ten typ nagrobka był najbardziej

rozpowszechniony wśród Żydów aszkenazyjskich (w Polsce stanowili oni większość)

i dominuje na cmentarzach. Sarkofag (tumba) jest spotykany rzadziej i głównie u

Żydów sefardyjskich (tj. wywodzących się z Hiszpanii i Portugalii). Trzeci typ

grobowca to tzw. ohel - po hebrajsku: namiot, czyli mały murowany lub drewniany

budynek stojący na czterech słupach, zawierający jedną lub kilka płyt nagrobnych.

Ohel przeznaczony był zazwyczaj dla rabinów i cadyków.

Podstawową różnicą między cmentarzem chrześcijańskim a żydowskim jest

odmienne traktowanie grobu. Poczucie chrześcijańskie pozwala na jego naruszenie i

na dokonanie nowego pochówku po określonym czasie. Cmentarz nie używany

przez długi czas może być zlikwidowany. Według zasad religii mojżeszowej, każdy

nagrobek jak i cały cmentarz jest nienaruszalny, nieograniczenie trwały tak długo,

jak znana jest jego lokalizacja. Do wyjątkowych należą przypadki, gdy ekshumacji

dokonuje się:

- dla przeniesienia szczątków do grobu w Ziemi Świętej lub do grobu rodzinnego

- dla przeniesienia z cmentarza nieżydowskiego

- jeśli cmentarzowi zagraża profanacja lub podmycie przez wodę.

Ten religijny zakaz naruszania prochów zmarłych zmuszał do usuwania po

kilkudziesięciu latach starych kamieni nagrobnych, usypywania metrowej warstwy

ziemi i chowania w niej zmarłych (nasypy takie widoczne są na cmentarzu w

Warszawie przy ul. Okopowej).

Grób i cmentarz dla Żyda są rytualnie nieczyste i czynią nieczystym każdego

kto znajduje się w promieniu około dwóch metrów od nich. W związku z tym Żydzi

pojawiają się tam tylko na pogrzebach albo by odwiedzić w rocznicę śmierci grób

zmarłego członka rodziny lub słynnego rabina. Na grobie zapala się świecę, a dla

cadyka czy osoby świętobliwej pozostawia kartki z prośbami do przedstawienia

Bogu. Nie ma natomiast zwyczaju sadzenia i składania kwiatów, które przeznaczone

są dla żywych.

Istnieje cały szereg przepisów rytualnych związanych z nieczystością cmentarza

oraz z szacunkiem dla zmarłych. I tak np. nie wolno mieszkać na cmentarzu, a on

sam powinien być oddalony 25 m od najbliższego domu, nie wolno jeść, pić,

odmawiać modlitw innych niż za zmarłych, wypasać zwierząt, oraz najważniejsze:

nie wolno niszczyć grobów. Teren cmentarza musiał być ogrodzony płotem lub

murem i o ile pozwalały na to fundusze gminy, posiadał dom przedpogrzebowy

(Tahara). Sprawami pogrzebu w gminach zajmowało się bractwo pogrzebowe -

Chewra Kadisza. Udział w przygotowaniu uroczystości pogrzebowych uważano za

jeden z najważniejszych dobrych uczynków.

Zmarły powinien pochowany być jak najszybciej, ale nie w szabat lub inne

święto. Ciało obmywano w Tahara, ubierano w specjalne białe szaty i grzebano

zawsze w pozycji poziomej. Zmarły spoczywał wzdłuż osi wschód-zachód, z twarzą

zwróconą na wschód, tak by w chwili wzbudzenia mógł kierować się do Jerozolimy.

Nad zasypanym grobem modlitwę (kadisz) odmawiał nie rabin, lecz syn.

Nagrobek lokowano prawdopodobnie w nogach zmarłego, a napis zwykle od

strony wschodniej. Napis wykuty był w języku hebrajskim i zawierał podstawowe

informacje o zmarłym, jego imię, imię ojca, wymieniano też jego zalety i dobre

uczynki. Od XVI wieku w górnej części płyty pojawiły się płaskorzeźbione symbole.

Ilustrują one pewne cechy zmarłego, zaś dla zwiedzających są wskazówką do

odczytania jego pozycji, roli i zasług.

Przedstawienia plastyczne nawiązują do:

1. Narodowości żydowskiej:

ˇ gwiazda Dawida - jako symbol pojawiła się w XIX wieku i podkreślała

syjonistyczne poglądy zmarłego

ˇ winne grono - lud Izraela

2. Pochodzenia:

ˇ dłonie w geście błogosławieństwa - na grobach kapłanów, męskich potomków

arcykapłana Aarona

ˇ dzban i misa - męski potomek rodu Lewiego

3. Płci:

ˇ świeczniki o nieparzystej liczbie ramion, lub ze złamanymi świecami - kobieta

4. Imienia:

ˇ lew - Arie, Lejb, Juda

ˇ jeleń - Naftali, Cwi, Hirsz

ˇ niedźwiedź - Dow, Ber

ˇ ptak - Cipora, Fejgl

ˇ wilk - Zew, Wolf, Beniamin

ˇ owca - Rachela, Rebeka

ˇ gołąb - Taube, Jona

ˇ kwiat róży - Szoszana, Rosa

5. Cnót:

ˇ puszka na pieniądze - dobroczynność

ˇ korona - pobożność lub uczoność zmarłego

ˇ księgi - uczoność, znajomość Tory i Talmudu

ˇ owca - matczyna opiekuńczość

ˇ dwa gołębie - zgodność małżeńska

ˇ pelikan - rodzicielska troska i poświęcenie

6. Zawodu:

ˇ dłoń trzymająca gęsie pióro - zmarły był soferem (przepisującym Torę)

ˇ lancet rytualny - zmarły był mohelem (tj. dokonywał obrzezania chłopców)

ˇ zegar - zegarmistrz

ˇ wąż Eskulapa - lekarz

ˇ łańcuch - złotnik

ˇ moździerz - aptekarz

ˇ skrzypce - muzyk

7. Śmierci:

ˇ złamane drzewo, roślina, świeca, kolumna, tonący okręt, uskrzydlona klepsydra,

owce zdążające do studni

8. Wieczności życia:

ˇ wąż połykający własny ogon, niezłamane drzewo życia, motyl

Cmentarze i nagrobki żydowskie likwidowane były wraz z gminami. W XV

wieku Żydzi zostali wypędzeni ze Śląska, a powrócili tam dopiero w XVII wieku. Na

Mazowszu wygnani w 1527 roku, powrócili po 1760. Wszystkie zakazy osiedlania się

Żydów i zakładania przez nich cmentarzy, zostały zniesione w zaborze rosyjskim

dopiero w 1862 roku.

Przed wybuchem II wojny światowej, na obecnym terytorium Polski

znajdowało się około 1000 cmentarzy żydowskich. Podczas okupacji nekropolie te

niszczono i budowano z nich drogi. Po wojnie opuszczone cmentarze również stały

się źródłem kamienia budowlanego. Praktykom tym nie przeszkadzały władze,

wręcz niektórymi zarządzeniami wspomagały te działania. Dopiero pisma Urzędu

do Spraw Wyznań z 1976 i następne z 1990 i 1991 roku wydały zakaz naruszania

żydowskich nekropolii, oraz przypomniały o potrzebie ich ochrony.

Według danych zebranych przez ŻIH z 1995 roku obecnie istnieje:

- 350 cmentarzy bez nagrobków, zarośniętych drzewami i krzewami

- 260 cmentarzy zamienionych na pola uprawne, parki, tereny zabudowane

- 400 cmentarzy z nagrobkami, z tym, że na 150-ciu zachowały się nagrobki w

liczbie ponad 100.

Ostatnich 150 cmentarzy jest obecnie objętych opieką konserwatorską ze

względu na wpis do Rejestru Zabytków i wartości plastyczno-artystyczne. Nie

znaczy to, że są one doprowadzone do właściwego stanu. Większość jest zarośnięta

krzewami, niewielka liczba posiada ogrodzenie i tablice informacyjne. Tylko 46

cmentarzy jest obecnie własnością Związku Gmin Wyznaniowych Żydów w RP, a

jedynie na kilku odbywają się pochówki.

Inne obiekty kultury materialnej Żydów

Obok podstawowych obiektów gmin żydowskich - synagog i cmentarzy, które

dla turystów mają pierwszoplanowe znaczenie, istnieją jeszcze inne budynki

związane z potrzebami gminy. Same nie stanowią one docelowych punktów

zwiedzania, ale na pewno podnoszą rangę miejscowości pod kątem zachowania

substancji kulturowej Żydów.

Większość z tych obiektów pochodzi najczęściej z drugiej połowy XIX wieku,

kiedy duże i zamożne gminy zaczęły budować własne szpitale, szkoły, sierocińce,

domy spokojnej starości itp. Powstawały kluby sportowe, teatry żydowskie, domy

akademickie, kolonijne, zaś przy cmentarzach zakładano domy przedpogrzebowe.

Natomiast głównymi budynkami gminy poza synagogą były: mykwa - rytualna

łaźnia, niezbędna do zachowania czystości, dom kahalny - siedziba zarządu gminy,

rzeźnia rytualna.

Atrakcyjność turystyczną tych miejscowości podnosi fakt, iż niektóre wpisane są

do Katalogu zabytków sztuki w Polsce, jak np.:

- dom kahalny z pierwszej połowy XIX w. przylegający do synagogi w

Sandomierzu (obecnie archiwum miejskie)

- jatki żydowskie (sklepy mięsne z rzeźnią rytualną) z pierwszej połowy XIX w.

usytuowane w obrębie dzielnicy żydowskiej w Chełmie

- mykwa zamojska (stanowi nielicznie zachowany tego rodzaju zabytek).

Obiekty te, choć w przeważającej większości nie opatrzone odpowiednią

informacją, mają swoją specyficzną wartość. Nawet te najmniej efektowne są jednak

materialnymi śladami istnienia wspólnot żydowskich, świadczą o przeszłości, o

historii miast i miasteczek polskich.

Najwięcej tych obiektów zachowało się w większych miastach, w których

odsetek ludności żydowskiej był dość duży. Najbardziej znaczące miejsca poza

synagogami i cmentarzami związane z historią Żydów w Polsce znajdują się w

Krakowie, Lublinie, Łodzi, Warszawie, Białymstoku.