Oświecenie

Ok. 1680- XVII w

Czasy oświecenia to okres racjonalizmu i klasycyzmu. Nazywany Wiekiem rozumu (Anglia), Wiekiem filozofów (Francja), Wiekiem oświeconym (Niemcy) był epoką reform politycznych, kulturalnych i oświatowych.

Fazy oświecenia:

1. Czasy Prekursorskie:

• Stanisław Konarski- pijar, prekursor myśli oświeceniowej, ważny reformator szkolnictwa

• Stanisław Leszczyński- król, zaproponował zniesienie „liberum veto”

1. Oświecenie właściwe:

• Stanisław A. Poniatowski- król, mecenas kultury, gospodarz obiadów czwartkowych- salonów literackich

• Ignacy Krasicki- biskup, twórca bajek, satyr

• Hugo Kołłątaj- ksiądz, publicysta

• Stanisław Staszic- ksiądz, autor „Przestróg dla Polski”

• Wojciech Bogusławski- teatr, autor „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale”

• Onfury Kopczyński- ksiądz, opracowywał podręczniki

• Adam Naruszewicz- ksiądz, satyryk

• Franciszek Zabłocki- komediopisarz, autor „Fircyk w zalotach” i „Sarmatyzm”

• Franciszek Bohomolec- komedio i dramatopisarz

1. Czasy schyłkowe:

• Franciszek Karpiński- sentymentalista, autor „Pieśni o Narodzeniu Pańskim”, „Pieśni Porannej”, „Pieśni wieczornej”, „Do Justyny”

• Józef Wybicki- autor „Mazurka Dąbrowskiego”

• Michał Ogiński- autor poloneza „Pożegnanie Ojczyzny”

Prądy artystyczne:

Klasycyzm	Sentymentalizm	Rokoko
Ład Harmonia Zgodność ze wzorcami Regularność Umiar Prostota i elegancja Sięganie do antyku Dydaktyzm Zasady decorum, mimetyzmu i złotego środka Linia prosta	Wrażliwość Uczuciowość Melancholia Konwencjonalizm Sztuczność Ludowość Moda na ogrody w stylu angielskim i francuskim (np. Puławy i pałac Izabeli Czartoryskiej)	Kontrasty Subtelność Rozrywka Nazywany zniewieściałym barokiem Delikatna, falista linia
Ignacy Krasicki	Jean Jacques Rousseau Franciszek Karpiński	Stanisław Trębecki

Filozofia

• Wolter (Francis Marie Arouet) Był jednym z najbardziej znanych myślicieli epoki. Francuski filozof opowiadał się za równością wszystkich ludzi wobec prawa, a także uznaniem zasady, że każda jednostka może mieć własne przekonania (idea swobody myśli). Wolter był racjonalistą i przeciwstawiał się fanatyzmowi religijnemu. Jako deista wierzył w istnienie Boga, który jest najwyższą instancją, twierdził nawet, że „jeśli nie byłoby Boga, trzeba by go wymyśleć”, jednak uważał, że jest On jedynie Stwórcą, który nie ingeruje w funkcjonowanie swego dzieła.

• Denis Diderot Postulował zwrócenie uwagi na naturę i nauki przyrodnicze. To właśnie na podstawie obserwacji świata przyrody wysnuł wniosek, że Bóg nie istnieje, bowiem nie ma tam śladów Jego działania. Według filozofa, społeczeństwa, które oddalają się od natury, są skazane na cierpienie, dlatego że to właśnie w świecie przyrody można odnaleźć podstawy moralności. Filozof zasłynął przede wszystkim jako współautor Encyklopedii.

• John Locke- Według tego filozofa, człowiek rodzi się jako „czysta tablica” (tabula rasa), która w trakcie życia jest zapisywana. Locke uważał, że doświadczenia i wychowanie kształtują człowieka, mają wpływ na jego poglądy i zachowanie. Wskazywał na dwa sposoby zdobywania doświadczenia. Pierwszy wynika z oddziaływania na jednostkę czynników zewnętrznych, drugi to doświadczanie samego siebie (refleksje o sobie).

• Jean – Jacques Rousseau Był wielkim przeciwnikiem cywilizacji. To w postępie i uspołecznieniu jednostki upatrywał źródeł zła. Rousseau uważał, że z natury pochodzi wszelkie dobro, co odzwierciedlają jego słowa: „Wszystko jest dobre, gdy wychodzi z rąk stwórcy, wszystko paczy się w rękach człowieka”. Wbrew, powszechnie panującemu w epoce, kultowi rozumu ludzkiego, twierdził, że to serce ma nadrzędną wartość. Był twórcą sentymentalizmu.

Pojęcia

• Ateizm- Pogląd filozoficzny negujący istnienie Boga oraz świata pozagrobowego. Przedstawicielem tej filozofii był Paul Holbach (współautor Encyklopedii).

• Bajka- krótki utwór wierszowany zakończony płentą. Głównymi cechami bajek są: uniwersalizm, prostota, przejrzystość, krytyczne spojrzenie na świat.

• Biblioteka Załuskich- Została otwarta w 1747 r. Jej zbiory liczyły 180 tys druków, 10 tys rękopisów, tysiące rycin, map, zbiory numizmatów, medali, muszli, przyrządów astronomicznych. Zasadniczy zrąb księgozbioru stanowiły różnojęzyczne dzieła z zakresu historii, prawa, filozofii i teologii. W zbiorach znajdowały się komplety czasopism zagranicznych, stare rękopisy, kodeksy, włoskie inkunabuły, albumy w miedzianych oprawach. Umieszczono je w pałacu daniłowiczowskim w Warszawie.

• Collegium Nobilium- założona w 1740 r. przez Stanisława Konarskiego, pijara, nowoczesna szkoła. W Collegium wprowadzono zasady oświeceniowej pedagogiki, kładąc akcent na nauki przyrodnicze, prawne, ekonomię, geografię, historię i języki nowożytne. Nowa metoda nauczania była oparta na logicznym myśleniu i łączeniu teorii z praktyką.

• Deizm- Doktryna filozoficzno-religijna, według której Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego funkcjonowanie. Deiści w swoich poglądach odwoływali się do metafory Boga-zegarmistrza, ograniczając Jego rolę jedynie do stworzenia świata – tak, jak zegarmistrz nakręca zegar, potem się nim nie interesując. Wśród znanych deistów wspomnieć należy Diderota i Woltera.

• Empiryzm- Pogląd, zgodnie z którym poznanie świata jest możliwe jedynie za pomocą doświadczenia. Prawdziwe jest tylko to, co można sprawdzić drogą indukcyjną. Twórcą tego kierunku filozoficznego był Franciszek Bacon.

• Komisja Edukacji Narodowej- powołana w 1773 pierwsza w Europie. Podjęła próbę reformy od poziomu szkół parafialnych aż do uniwersytetów. Ograniczono nauczanie łaciny, wprowadzono lekcje j. polskiego, historii, moralności, prawa, przyrody, geometrii. Wybitni uczeni zaczęli przygotowywać podręczniki, które miały obowiązywać we wszystkich szkołach

• Krytycyzm- Postawa poznawcza, nakazująca kontrolę prawdziwości powszechnie uznanych sformułowań i twierdzeń, a także rozważenie własnych przekonań w odniesieniu do nowych okoliczności. W oświeceniu została poddana krytycznemu oglądowi tradycja religijna.

• Kuźnica Kołłątajowska – grupa działaczy społecznych i politycznych oraz publicystów i literatów z okresu Sejmu Czteroletniego, stanowiących lewicę tzw. obozu reform. Kuźnica wspierała skrzydło reformatorskie w Sejmie, upowszechniła hasła rewolucji francuskiej, w pamfletach krytykowała przywileje stanowe i stosunki feudalne.

• Libertynizm- Ruch umysłowy, który nawiązywał do renesansowego humanizmu. Opierał się na wolnomyślicielstwie i laickiej postawie. Powstał w XVII stuleciu we Francji i kwestionował autorytet Kościoła, nawołując do swobodnego stosunku wobec zasad etycznych. Polskim przedstawicielem libertynizmu był Stanisław Trembecki

• Monitor- ukazywał się od 1765 do 1785 r w środy i niedziele. Powstał z inspiracji króla, propagował wprowadzane reformy, był wzorowany na angielskim „Spectator”

• Optymizm Poznawczy- żywi przekonanie, że dzięki naszemu umysłowi jesteśmy zdolni posiąść wszelką wiedzę i odpowiedzieć na wszelakie pytania ludzkości. To pogląd z pogranicza racjonalizmu. Przeciwieństwo sceptycyzmu.

• Pamflet- utwór publicystyczny lub literacki nierzadko anonimowy, zmierzający do zdemaskowania, ośmieszenia i poniżenia osoby, środowiska społecznego, instytucji.

• Poemat heroikomiczny - utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego. Styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne. Zazwyczaj postacie ukazane w parodystyczny sposób przeżywają wydarzenia niezwykle doniosłe i poważne. Takie zestawienie powoduje efekt śmieszności. Cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy.

• Racjonalizm- Kierunek filozoficzny wskazujący na rozum jako jedyne nadrzędne narzędzie poznania prawdy. Twórcą tego sytemu był Kartezjusz (1596 – 1650), którego sformułowanie „Cogito ergo sum” (Myślę, więc jestem) wykorzystywane było przez ludzi oświecenia i funkcjonowało niemal jako naczelne hasło epoki. Założenie, zgodnie z którym jedynie to, co można wyjaśnić za pomocą rozumu, jest prawdziwe, już u podstaw kwestionowało wiarę i dogmaty.

• Satyra - utwór literacki o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego. Istotą satyry jest krytyka wobec przedstawionych zjawisk, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech, a także dowcipem, ironią, kpiną i szyderstwem. W Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (I. Krasicki, A. Naruszewicz).

• Sensualizm – pogląd filozoficzny głoszący, że wiedza ludzka powstaje na podstawie wrażeń dostarczanych umysłowi przez zmysły.

• Tabula rasa, czyli „czysta (niezapisana) tablica”- łączy się z empiryzmem. Zwolennicy tej postawy przyjmują, że człowiek nie ma żadnej wiedzy wrodzonej. Umysł ludzki stopniowo dopiero zapełnia się treściami pochodzącymi z zewnątrz. Autorem pojęcia tabula rasa był John Locke.

• Utylitaryzm- Inaczej użyteczność. Doktryna etyczna, wedle której jednostka powinna być użyteczna, a wówczas jej działania, ukierunkowane na pomoc innym ludziom, przełożą się na wzrost jej znaczenia w społeczeństwie.

• Wielka Encyklopedia Francuska (gr. enkylios pedio- uczyć ogólnie)- Encyklopedia czyli słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł. W 35 tomach zawierała całą oświeceniową wiedzę. Nad jej powstawaniem czuwali Diderot, Jean d’Alembert, Wolter, Jean-Jackqes Rousseau, Charles de Montesquieu.

• Zabawy przyjemne i pożyteczne- pierwszy periodyk literacki, ukazywał się od 1770 do 1777.

Warto wiedzieć:

• Daniel Defoe- Przygody Robinsona Crusoe

• Jonatan Swift- Podróże Guliwera- w każdym z odwiedzonych krajów Guliwer widzi w skrzywionym zwierciadle swoją ojczyznę

• Pierwsza nowoczesna powieść polska: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki- ma formę pamiętnika, tytułowy bohater opowiada historię swojego życia z perspektywy wieku dojrzałego.

• Stanisław Staszic- Przestrogi dla Polski- napisane podczas Sejmu Czteroletniego- reformami miały zająć się patriotycznie nastawiona szlachta i mieszczaństwo, upominał się również, o poprawę doli chłopów.

• Wolter- Kandyt, czyli optymizm- powiastka filozoficzna, której tematem jest polemika z łatwym oświeceniowym optymizmem. Tytułowy Kandyt zostaje wygnany z pałacu i tuła się po świecie. Ostatecznie trafia do utopijnej krainy- Eldorado

• Monteskiusz wysunął tezę trójpodziału władzy