Scjentyzm – nazwa postawy myślowej i światopoglądowej; programu społeczno-filozoficznego lub podejścia metodologicznego. W każdym z tych przypadków przypisuje się poznaniu naukowemu wyróżnione miejsce w kulturze, społeczeństwie i filozofii. (Charles Renouvier)

Oparty na założeniach:

1) filozofii pozytywnej – wiedza pozytywna wytwarzana przez nauki empiryczne jest formą poznania najbardziej obiektywnego, ponieważ wytwarzana jest w procesie badania „nagich faktów”;

2) materializmu – krytycznego wobec wszelkiej metafizyki, a szczególnie religii, ale także wobec poznania właściwego filozofii, teologii i sztuce;

3) ewolucjonizmu – związanego z optymistycznym przekonaniem, że rzeczywistość przyrodnicza i społeczna jest w procesie nieustającej zmiany o charakterze ewolucyjnym, a postęp i rozwój nauki rozwiąże wiele problemów społecznych;

4) utylitaryzmu (pragmatyzmu) – wyrażającego przekonanie, że nauka jest najbardziej skutecznym środkiem przekształcania świata (rzeczywistości) zgodnie z potrzebami człowieka i ludzi.

4. Recepcja i krytyka, ramy czasowe i zasięg oddziaływań

Krytyka pozytywizmu pojawiła się na przełomie XIX i XX wieku. Ważna rolę odgrywa odrzucenie psychologizmu i socjologizmu oraz naturalizmu metodologicznego.

Szczególne znaczenie miał spór o pozytywizm, który toczył się pomiędzy Teodorem Adorno i Jurgenem Habermasem a Karlem Popperem Halsem Albertem. Spór trwa do dnia dzisiejszego, a podstawowe tezy w tym sporze są następujące:

1) fakty i prawa nie są niezawodne (są w gruncie rzeczy konwencjami);

2) wiedza humanistyczna nie jest, nie może i nie powinna być taka jak przyrodnicza;

3) wiedza nasza wspiera się nie na samych faktach, bo pewne prawdy ogólne ujmujemy bezpośrednio, z całą oczywistością;

4) przyroda nie jest jedyną, ani pierwotną postacią bytu;

5) kultura nowożytna nie tylko nie jest doskonała, ale wręcz zła, powinna zostać obalona i zmieniona.

Krytyka podstawowych tez pozytywizmu oznacza zmianę – przejście od ortodoksji (ortodoksyjnej dominacji orientacji pozytywistycznej) do heterogeniczności (ujawnienia się wielu konkurujących ze sobą paradygmatów).

Ramy czasowe i zasięg

Ramy czasowe i zasięg terytorialny:

Pozytywizm rozwinął się w 2 połowie XIX WIEKU

W Europie – trwał w latach 1850 - 1880

W Polsce - przypada na lata: 1863– 1890 / a nawet trwał do 1900r./

Początek epoki w Polsce wiąże się z powstaniem styczniowym, koniec zaś z pojawieniem się nowych trendów w literaturze, z debiutem modernistów.

Zapotrzebowanie na wiedzę pozytywną znane jest od wieków. Filozofowie starożytni nie włączali wiedzy „techne” do wiedzy filozoficznej, uznawali natomiast wiedzę „episteme” (Arystoteles).

Narodziny filozofii pozytywnej

Człowiek epoki przednowoczesnej czuł się integralną częścią świata jako całości i wierzył w założony porządek świata. Proces poznawania i tworzenia wiedzy racjonalnej wykorzystywał do zrozumienia swojego w nim miejsca i wynikających z tego zobowiązań.

Człowiek epoki nowoczesnej prawie bezgranicznie uwierzył swojemu rozumowi, przeciwstawił racjonalność irracjonalności, (odrzucając jednak irracjonalność), siebie uczynił podmiotem poznania, a świat przedmiotem poznania. Nauka miała mu dostarczać narzędzi do panowania w uprzedmiotowionym świecie.

Obok utopii miejsca („raju”) pojawiła się utopia czasu (przyszłego). Doprowadziło to powstania zjawiska utopizacji dziejów – jego istotą stała się wiara w sens dziejów określany oświeceniową wizją postępu. Przekształciła się w dominującą postawę ludzi epoki nowożytnej, przyczyniając się do upowszechnienia „ducha optymizmu”, którego nieco osłabiły zbrodnie ludobójstwa związane z totalitaryzmami i terroryzmem wieku XX. Z optymizmem dobrze współbrzmiały trzy wielki prądy filozoficzne tych czasów: empiryzm, materializm i pragmatyzm.

Wiek XIX był okresem zdefiniowania filozofii pozytywnej i pozytywizmu w uprawianiu nauki, upowszechniania się założeń nowoczesnej orientacji pozytywistycznej oraz scjentystycznych reguł i zasad obowiązujących w wytwarzaniu wiedzy naukowej.

Skutki orientacji pozytywistycznej ujawniają się do dzisiaj, np. w stereotypach myślenia o wychowaniu i kształceniu jako celowościowych procesach edukacyjnych, co utrudnia proces przezwyciężania dominacji różnych odmian tej orientacji w pedagogice i koncepcji jej studiowania w Polsce (od przełomu lat 60/70 XX wieku). W momencie dominacji tej orientacji wzrósł jednak autorytet nauki. Rozbudzone zostały nadzieje ludzi na realizację utopii.

Dążenie do wytwarzania wiedzy pozytywnej dominowało także w Stanach Zjednoczonych (pragmatyzm odpowiednikiem orientacji pozytywistycznej; cecha wspólna to odejście od tradycyjnej koncepcji poznania rzeczywistości rozumianej jako poszukiwanie prawdy w arystotelesowym rozumieniu – czyli zgodności sądu o rzeczywistości z samą rzeczywistością; kryterium wartości jakiegoś sądu miała być użyteczność „prawdy” w nim zawartej dla jednostki lub społeczeństwa).

Koniec XIX, początek XX wieku – pojawienie się niepokoju, że ten typ racjonalności (wykorzystujący instrumentalnie autorytet nauki) może obrócić się przeciwko człowiekowi.

Pojawiły się głosy krytyczne w odniesieniu do: radykalnego oddzielenia podmiotu i przedmiotu poznania, dominacji metodologii empirycznej w nauce,