SCJENTYZM
Scjentyzm (od łac. scientia - nauka, wiedza) - to termin obsługujący kilka pokrewnych, lecz nieidentycznych pojęć, spośród których w XIX w. najważniejszymi są:
1. Postawa myślowa, charakteryzująca się ograniczeniem zakresu poznania do nauk szczegółowych, krytycyzmem wobec aprioryzmu, metafizyki i teologii oraz sceptyzmem wobec syntetycznych uogólnień. Ze stanowiska tak pojętego scjentyzmu tylko przyrodniczo rozumiane zjawiska (a nie istota rzeczy) są dostępne poznaniu (fenomenalizm). Jest to programowy minimalizm poznawczy. Scjentysta jednak nie akcentuje zasadniczej niepoznawalności pewnych zjawisk, ujmuje bowiem poznanie zawsze w relacji do jego zmiennych narzędzi historycznych. Zadaniem nauki staje się - zdaniem scjentystów - opisywanie zjawisk, ich przyczynowe wyjaśnianie (genetyzm) oraz wskazywanie praw nimi rządzących, zarówno przyrodniczych, jak i społecznych.
2. Pogląd filozoficzny w 2. pol. XIX w., według którego jedyną drogą uzyskania wiarygodnej i uzasadnionej, a więc prawdziwej wiedzy o zmysłowo postrzeganej rzeczywistości (sensualizm) jest poznanie naukowe, oparte na wynikach poszczególnych dyscyplin wiedzy. Nauka budowana na doświadczeniu i rozumowaniu (racjonalizm empiryczny) miała posiadać walor obiektywności i dostarczać dyrektyw efektywnego postępowania oraz kierowania w sposób zamierzony procesami społecznymi i przyrodniczymi. Tak pojęta nauka - uważana za motor postępu społecznego i cywilizacyjnego - służyć miała przeks7tałcaniu świata natur” i życia społecznego, kontrolować stosunek ludzi do ich własnych przekonań oraz pełnić funkcję wychowawczą w walce z irracjonalizmem.
3. Dyrektywa metodologiczna: wiara w zasadniczą jedność metodologiczną nauki i postulat stosowania we wszystkich badaniach metod nauk przyrodniczych. Myśl scjentystyczną charakteryzowało zaufanie do praw i twierdzeń budowanych na przyrodniczym modelu nauki oraz daleko posunięta nieświadomość relatywności i historycznej ograniczoności także i dyscyplin przyrodoznawstwa.
4. Jeden z konstytutywnych elementów światopoglądu pozytywistycznego. Scjentyzm jako przeciętny i typowy pogląd w 2. poł. XIX w. czerpał inspiracje ze zdobyczy nauk szczegółowych i filozofii pozytywistycznej (A. Comte i kontynuatorzy), empiryzmu (J. S. Mili), ewolucjonizmu (K. Darwin, H. Spencer) i przyrodniczego materializmu (L. Btichner, K. Vogt, E. Haeckel). H. Taine oferował nowy sposób myślenia i pisania o literaturze, która miała stać się siostrą nauki i jednym ze sposobów poznawania rzeczywistości.
Początek tradycji scjentystycznej w kulturze polskiej sięga późnego Oświecenia. Wątki scjentystyczne napotykamy w pracach antykantystów (Jan Sniadecki). W okresie międzypowstaniowym, epoce dominacji filozofii idealistycznej i romantyzmu, tendencje scjentystyczne - marginalne w stosunku do idealistycznych kierunków - uwidoczniły się najpełniej u przedstawicieli polskiego empiryzmu, prekursorów rodzimego pozytywizmu (M. Wiszniewski, A. Krzyżanowski, D. Szulc, J. Zaborowski, W. Urbański i - przede wszystkim - J. Supiński). Uważali się oni za odnowicieli prawdziwej nauki. Odwoływali się w swych pracach do tradycji Bacona, Kopernika, Newtona i Jana Śniadeckiego, traktując go jako swego nauczyciela. Odrzucali teologiczne, mesjanistyczne i mistyczne koncepcje romantyków oraz walczyli z idealizmem w filozofii (Hegel, Schelling oraz B. Trentowski, A. Cieszkowski, K. Libelt). Zajmowali się m. in. takimi kwestiami, jak rozwój nauki i jej metod (D. Szulc, A. Krzyżanowski), problemy rozwoju społeczeństwa, prawa postępu, którego głównymi czynnikami - ich zdaniem - była wiedza i praca (D. Szulc, J. Supiński). Wspomniane tytułem przykładu problemy rozwiązywali bardziej w porządku praktycznym aniżeli teoretycznym. Walczyli o niezależność nauki od dogmatów religijnych. Łączyli stanowisko metodologiczne z aksjologicznym.
Najpełniej tendencje scjentystyczne rozwinęły się w okresie pozytywizmu. Wszyscy pozytywiści w siódmym i ósmym dziesięcioleciu minionego wieku byli scjentystami. Głównymi kodyfikatorami i propagatorami myśli scjentystycznej byli przyrodnicy (H. Hoyer, Z. Kramsztyk, S. Kramsztyk, J. J. Boguski, J. Nusbaum), filozofowie i psycholodzy (J. Ochorowicz, z pewnymi ograniczeniami - F. Krupiński, F. Bogacki), socjologowie (L. Gumplowicz, L. Krzywicki, B. Limanowski, S. Krusiński), pisarze i publicyści (Orzeszkowa, Prus, A. Świętochowski, P. Chmielowski, A. G. Bem, B. Rejchman, A. Dygasiński). Scjentyzm znalazł odbicie w naukach przyrodniczych i ekonomii politycznej, socjologii, psychologii, historiografii, literaturze. Propagowano nastawienie scjentystyczne w licznych artykułach, zamieszczanych zarówno w czasopismach warszawskich („Przegląd Tygodniowy”, „Niwa”, „Prawda”, „Głos”, „Ateneum”), jak i galicyjskich („Kraj”, „Tygodnik Literacki, Artystyczny, Naukowy i Społeczny”, „Ruch Literacki”) i poznańskich („Tygodnik Wielkopolski”). Popularyzowano idee scjentystyczne także w seriach wydawniczych (Biblioteka Filozofii Pozytywnej, Encyklopedia Naukowa). Skwapliwie przekładano prace scjentystów zachodnich. Dyskutowano - ze doświadczenie, nauka, intuicja, inteligencja, fenomenalizm, minimalizm, subiektywizm i obiektywizm, przypadkowość, prawdopodobieństwo, determinizm społeczny i przyrodniczy, analiza i synteza, struktura i funkcjonowanie społeczeństwa. Pozytywistyczni scjentyści wyrażali przekonanie, że nauka może ubezpieczać od klęsk narodowych i łagodzić konflikty społeczne oraz może uszlachetniać jednostkę. „Wiedza jest najsilniejszą potęgą - głosił z młodzieńczą emfazą Świętochowski - najwznioślejszą godnością, ona da ci szczęście, ona uczyni cię wielkim, mądrym i uczciwym”. Scjentyści byli przekonani, że rozwój nauki jest automatycznym i autonomicznym czynnikiem wszelkiego postępu, z którego wyłoni się doskonalszy świat (optymizm scjentystyczny).
Tendencje scjentystyczne epoki w zasadniczy sposób wpłynęły na kształtowanie się powieści (Orzeszkowa, Prus, naturaliści), krytyki literackiej (P. Chmielowski, A. G. Bem, Sygietyński) i nauki o literaturze (P. Chmielowski, B. Chlebowski). Dzieło literackie - za Tainem - traktowano w sposób deterministyczny; zadanie nauki o literaturze, która w przekonaniu scjentystów nie różni się jakościowo od nauk przyrodniczych, rozumiano jako badanie genezy utworów (genetyzm, biografizm) oraz praw rządzących literaturą. Prus pracował nad zastosowaniem metod matematycznych do analizy stylu i kompozycji.
Kryzys myśli scjentystycznej, zaczynający się w początkach 1. 80-tych, łączył się z sytuacją polityczno-społeczną, a zwłaszcza z bankructwem niektórych haseł ideologii pozytywistycznej, która nie przyniosła spodziewanych rezultatów. Scjentystyczny model nauki zaczął coraz bardziej ujawniać wewnętrzne sprzeczności. W rezultacie nauka w hierarchii wartości zaczęła tracić swoje stanowisko. Zgłaszano coraz częściej - z różnych stron - wątpliwości pod jej adresem i kwestionowano wartość praw przez nią sformułowanych; zaczęto wskazywać na różnice między naukami przyrodniczymi i naukami humanistycznymi. Odżywały tendencje idealistyczne w filozofii, które niebawem zdominowały literaturę. Pozostał jednak scjentyzm tradycją dla niektórych nurtów myśli XX w.