Profilaktyka uzależnień

Autorzy: Agnieszka Mazur, Edyta Somerfeld

gr. II

III rok, V semestr, studia licencjackie

Semestr zimowy 2010/2011

Kierunek: Pedagogika w zakresie profilaktyki i animacji społeczno-kulturalnej

Przedmiot: Profilaktyka niedostosowania społecznego (ćwiczenia)

Prowadzący: dr Marek Kulesza

Łódź, dn. 16.12.2010 r.

„Profilaktyka uzależnień”

Spis treści

1. Wstęp 3

2. Problemy definicyjne 3

4. Ramy prawne 5

5. Czynniki chroniące i czynniki ryzyka 6

6. Stopień zagrożenia uzależnieniem - zachowania ryzykowne, grupy ryzyka, a uzależnienie 7

7. Poziomy profilaktyki uzależnień i ich realizatorzy 8

8. Teorie naukowe, a współczesna profilaktyka uzależnień 9

9. Profilaktyka negatywna jako dominująca metoda w zapobieganiu uzależnieniom 13

9.1. Modele negatywnej profilaktyki uzależnień 14

10. Profilaktyka integralna 17

10.1. Miejsca realizacji integralnej profilaktyki uzależnień…………………………………………18

11. Przykładowe programy profilaktyki uzależnień 20

12. Podsumowanie 21

Bibliografia 22

1. Wstęp

Żyjemy w czasach gwałtownych przemian społecznych w których na największe niebezpieczeństwo narażeni są młodzi ludzie, którzy nie mają jeszcze jasnej hierarchii wartości i nie odkryli dojrzałej filozofii życia. Część dzieci i młodzieży dobrze radzi sobie
z próbą życia. Stawiają sobie mądre wymagania, zdają matury i kończą studia. Wielu jest jednak i takich, którzy zupełnie się zagubili i wzrasta u nich zagrożenie negatywnymi zjawiskami społecznymi. Do zachowań problemowych młodzieży zalicza się m.in. agresja, przemoc, używanie substancji psychoaktywnych, wzrost przestępczości, przedwczesne życie seksualne. W polski krajobraz zaczyna się wpisywać nowe, nieznane dotąd i bardzo bolesne zjawisko: alkoholizm i narkomania wśród nastolatków, a czasem nawet wśród dzieci. Problem sięgania przez dzieci i młodzież po środki odurzające wzbudza obecnie ogromne zainteresowanie specjalistów z różnych dziedzin wiedzy: medycyny, psychologii, pedagogiki i socjologii. Dlatego też coraz większą uwagę przywiązuje się do wykorzystania działalności profilaktycznej na rzecz przeciwdziałania negatywnym zjawiskom. Nigdy wcześniej nie było tylu programów profilaktycznych jak obecnie. Nigdy też nie była nimi objęta tak duża populacja młodych ludzi, jak w ostatnich latach. Jednocześnie nigdy dotąd nie powiększała się tak szybko liczba dzieci i młodzieży, którzy sięgają po substancje psychoaktywne i którzy wkraczają na drogę uzależnień. Nadużywania alkoholu i narkomania to jedne z objawów niedostosowania społecznego, dlatego celem naszej pracy jest przedstawienie problematyki profilaktyki uzależnień, jej modeli i przykładowych programów profilaktyki.

2. Problemy definicyjne

Obecnie obowiązuje koncepcja uzależnienia zawarta w Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) Amerykańskim Towarzystwie Psychiatrycznym, która nawiązuje do prac Griffith’a Edwardsa o alkoholizmie: „uzależnienie jest przymusem używania substancji, zbędnej z medycznego punktu widzenia, która prowadzi do pogorszenia stanu zdrowia lub upośledzenia funkcjonowania społecznego”( Degenhardt, Hall, Teenson 2005, s. 16). Jednak, aby można było mówić o uzależnieniu, w ciągu ostatnich 12 miesięcy powinny występować co najmniej trzy z wymienionych w tabeli kryteriów (tamże).

Kryteria
1. Tolerancja
a) potrzeba zażycia coraz większej dawki substancji, w celu osiągnięcia podobnego stanu co wcześniej
2. Objawy
a) zespół abstynencyjny charakterystyczny dla danego rodzaju substancji
3. Przyjmowanie większej dawki substancji lub przez dłuższy okres czasu niż to było w zamiarze
4. Usilna potrzeba zażywania substancji lub nieudane próby kontrolowania jej przyjmowania
5. Koncentracja działań na uzyskaniu, zażywaniu substancji oraz uwalnianiu się od negatywnych skutków jej zażywania
6. Znacznie ograniczona aktywność społeczna i zawodowa lub jej zaprzestanie z powodu używania środka

Profilaktyka uzależnień to proces polegający na wspieraniu zdrowia poprzez umożliwienie ludziom uzyskania pomocy potrzebnej do przeciwstawiania się trudnościom życiowym oraz osiągania subiektywnie satysfakcjonującego, społecznie konstruktywnego
i bogatego życia (Gaś 1993, s. 13).

3. Niedostosowanie społeczne, a profilaktyka uzależnień

Wg Lesława Pytki (2000, s. 115) przejawy nieprzystosowania społecznego to:

Uzależnienie to jedna z wielu postaci patologii społecznej, wynikająca z naruszenia obowiązujących norm oraz stanowiąca zagrożenie zarówno dla jednostki, jak i społeczeństwa. Cechą charakterystyczną osób uzależnionych jest relatywizm moralny, specyficzny konsumpcjonizm, postawy polegające na dehumanizacji życia psychicznego i moralnego. Uzależnienia łączy się również z przestępczością (Kocur 1996, s. 8). Uzależnienie jest problemem społecznym, dlatego wymaga odpowiedniej interwencji.

Bardzo często stosowanie profilaktyki uzależnień domaga się podjęcia działalności resocjalizacyjnej, czyli działalności wychowawczej specjalistów skierowanej do ludzi nieprzystosowanych do życia w danym społeczeństwie. W modelu działań profilaktycznych resocjalizację wprowadza się wtedy, gdy profilaktyka zapobiegawcza nie odnosi oczekiwanego skutku (Stankowski 1988, s. 97-98).

4. Ramy prawne

Polskie prawodawstwo zobowiązuje następujące podmioty do realizacji zadań profilaktycznych, do których zaliczamy administrację rządową i jednostki samorządu terytorialnego, a w wypadku profilaktyki narkomanii i problemów alkoholowych (w zakresie określonym ustawami) szkoły i placówki objęte systemem oświaty oraz szkoły wyższe, zakłady opieki zdrowotnej i inne jednostki organizacyjne działające w dziedzinie ochrony zdrowia, kluby sportowe, zakłady poprawcze, areszty śledcze i zakłady karne.

Stawiane im zadania wynikają z następujących ustaw:

  1. w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych ustawa z dnia
    26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (opublikowana w Dzienniku Ustaw z 1982 roku Nr 35, poz. 230
    z późniejszymi zmianami).

  2. w zakresie zapobiegania narkomanii ustawa z dnia 25 kwietnia 1997 roku
    o przeciwdziałaniu narkomanii (opublikowana w dzienniku Ustaw z 1997 roku Nr 75, poz. 468 z późniejszymi zmianami).

  3. W zakresie szkodliwości tytoniu ustawa z dnia 9 listopada 1995 roku o ochronie zdrowia nad następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (opublikowana w Dzienniku Ustaw z 1996 roku Nr 10, poz. 55 z późniejszymi zmianami),

poszerzone narodowymi, krajowymi, wojewódzkimi bądź gminnymi (miejskimi) programami.

Ustawy te określają rodzaje i zakres działań profilaktycznych, leczniczych, rehabilitacyjnych i readaptacyjnych, wskazując jednocześnie na podmioty, które zobowiązane są je organizować, a w niektórych przypadkach określają podmioty uprawnione do ich realizacji (Pajor 2002, s. 126).

5. Czynniki chroniące i czynniki ryzyka

Działania profilaktyki uzależnień opierają się na założeniu wzmacniania czynników chroniących przed narkomanią oraz eliminowania czynników sprzyjających rozwojowi uzależnienia, czyli tzw. czynników ryzyka.

Czynniki chroniące możemy podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne.

Do czynników chroniących wewnętrznych zaliczamy:

Czynniki chroniące o charakterze zewnętrznym:

Natomiast ogólnymi czynnikami ryzyka są odpowiednio:

6. Stopień zagrożenia uzależnieniem - zachowania ryzykowne, grupy ryzyka,
a uzależnienie

W stosowaniu działań o charakterze profilaktycznym istotne jest określenie stopnia zagrożenia uzależnieniem. W analizie ryzyka bierze się pod uwagę wiek osoby, predyspozycje osobowościowe, zaburzenia w zachowaniu, podejmowanie zachowań ryzykownych.

Zachowaniami ryzykownymi określa się różne działania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, jak
i dla jej otoczenia społecznego. Należy wspomnieć, że Szymańska (2000, s. 11) przytacza palenie tytoniu, używanie alkoholu oraz innych środków psychoaktywnych, wczesną aktywność seksualną, zachowania agresywne i przestępcze, próby samobójcze, ucieczki
z domu, stosowanie rygorystycznych diet jako zachowania ryzykowne.

Należy zauważyć, że u podłoża różnego typu zachowań dewiacyjnych leży wspólny zestaw podstawowych czynników ryzyka, ich określenie pozwala na przeciwdziałanie zaburzeniom poprzez dobranie odpowiedniego zestawu czynników chroniących (Niewiadomska, Stanisławczyk 2004, s. 197).

Ze względu na stopień zagrożenia uzależnieniem stosuje się podział osób na trzy grupy, które powinny zostać objęte odpowiednimi działaniami profilaktycznymi:

Do grupy niskiego ryzyka zaliczane są osoby, które nie podejmują zachowań ryzykownych. Ryzyko uzależnienia w tej grupie jest związane z powszechnym dostępem do środków odurzających oraz ich szeroką promocją medialną. Do grupy podwyższonego ryzyka zalicza się tych, u których nastąpiła już inicjacja narkotyczna lub osoby, u których można zaobserwować licznie występujące czynniki ryzyka. Grupę bardzo wysokiego ryzyka stanowią jednostki uzależnione. Osoby z tej grupy odczuwają negatywne zarówno zdrowotne, jak i społeczne skutki własnych zachowań (Szymańska 2000, s. 31).

7. Poziomy profilaktyki uzależnień i ich realizatorzy

W 1964 roku Caplan ustanowił kategorie profilaktyki (McWhirter 2008, s. 214). Odpowiednio do stopnia zagrożenia uzależnieniem profilaktyka prowadzona jest na następujących trzech poziomach:

Profilaktyka pierwszorzędowa - jej celem jest promocja zdrowego stylu życia oraz opóźnienie wieku inicjacji, a przez to zmniejszenie liczby zachowań ryzykownych. Adresowana do grupy niskiego ryzyka. Działania o charakterze ogólnospołecznym mają za zadanie spowodować wzrost kompetencji i umiejętności przeciwstawiania się negatywnym wpływom, wzmacniać rozwój. Osoby prowadzące profilaktykę to zwykle paraprofesjonaliści, wolontariusze, uczniowie.

Profilaktyka drugorzędowa - celem jej jest redukowanie doświadczanych problemów
i czasu trwania dysfunkcji oraz umożliwienie wycofania się z zachowań ryzykownych. Adresatami działań są grupy podwyższonego ryzyka. Profilaktykę prowadzą profesjonaliści, którzy uczą nowych zachowań i obniżania poziomu stresu.

Profilaktyka trzeciorzędowa - przeciwdziała procesowi chorobowemu i degradacji społecznej osób uzależnionych oraz umożliwia im powrót do normalnego życia
w społeczeństwie. Interwencja polega na terapii w wymiarze grupowym i indywidualnym. Osoby prowadzące profilaktykę to specjaliści w dziedzinie terapii uzależnień. (Niewiadomska, Stanisławczyk 2004, s. 198-202)

8. Teorie naukowe, a współczesna profilaktyka uzależnień

Trudnym jest przedstawienie wszystkich koncepcji i teorii uzależnień. Warto podkreślić, że nie istnieje jedna interdyscyplinarna teoria, która wyjaśniałaby zarówno przyczyny, jak i mechanizmy zachodzące podczas przyjmowania substancji psychoaktywnych. Brak jest również jednej teorii, która stanowiłaby podstawę do prowadzonych na różnych etapach działań profilaktycznych. Na podstawie wiedzy
o czynnikach ryzyka, jak i czynnikach chroniących, możliwe było stworzenie modeli teoretycznych, które opisywały zależności zarówno pomiędzy nimi, jak również wskazywały na rolę czynników pośredniczących w tym procesie. Koncepcje wielu współczesnych programów profilaktycznych oparte są właśnie na powstałych w ostatnich latach modelach teoretycznych, których podstawę stanowiły teorie (Jędrzejko, Neroj, Kowalewska, Wojciesze, s. 122):

Teoria społecznego uczenia się

Teoria ta została sformułowana przez Bandurę w 1977 roku. Autor wyjaśnia w niej powstawanie zachowań dewiacyjnych, w tym przyjmowanie środków psychoaktywnych, jako uczenie się przez obserwację zachowań ważnych osób, a szczególnie rodziców, przyjaciół, które spełniają funkcję modelu.

W podejmowanych działaniach profilaktycznych opartych na tej teorii:

Teoria uzasadnionego działania

Teoria ta należy do teorii społeczno-poznawczych. Jej autorzy - Ajzen, Fishbein, wyszli z założenia, że młodzież używa środków psychoaktywnych, gdy postrzega to zachowanie jako powszechne i akceptowane przez innych. Twórcy tej teorii zakładają,
że człowiek nim podejmie jakieś działanie, najpierw dokonuje oceny konsekwencji wynikających z jego podjęcia lub niepodjęcia. Zgodnie z tym założeniem działanie np. przyjęcie substancji psychoaktywnej, poprzedzi intencja jego podjęcia.

W podejmowanych działaniach profilaktycznych dąży się do:

Teoria zachowań problemowych

Jej twórcy - Jessor, uważają, że przyjmowanie środków uzależniających jest częścią zachowań problemowych i mają one wspólne korzenie. Przyczyny takich zachowań stanowią wypadkową cech indywidualnych i środowiskowych. Wg tej teorii zachowania problemowe młodzieży mają wspólne grupy czynników je wywołujących, wykazują tendencję do łączenia się w syndromy zachowań problemowych, pełnią podobne funkcje w okresie adolescencji (stanowią mechanizm radzenia sobie z trudnościami życiowymi).

W podejmowanych działaniach profilaktycznych dąży się do:

Teoria substancji „torujących drogę”

W myśl tej teorii przyjmowanie substancji odurzających przez młodzież ma charakter fazowy, obserwuje się przejście od jednych substancji do drugich. Przyjmowanie zaczyna się najczęściej w okresie adolescencji od substancji popularnych i dozwolonych wśród osób dorosłych, jak tytoń i alkohol.

W podejmowanych działaniach profilaktycznych opartych na tej teorii:

Teoria przywiązania

Teoria ta opiera się na tym, że poczucie więzi z otoczeniem pozwala człowiekowi radzić sobie w trudnych sytuacjach oraz jest koniecznym warunkiem, aby człowiek rozpoznawał potrzeby innych osób i wykształcił umiejętność udzielania im wsparcia.
Wg Bowlby’ego właściwe relacje rodzicielskie, rówieśnicze i partnerskie stanowią ważny czynnik ograniczania zachowań ryzykownych.

W programach profilaktycznych opartych na tej teorii konieczne jest podejmowanie następujących działań:

Teoria odporności

Dotyczy ona czynników i mechanizmów, które sprzyjają pozytywnemu rozwojowi
i dobremu zdrowiu, a jej zasadnicze założenia można ująć w stwierdzeniu, że istnieją czynniki ograniczające niebezpieczeństwo popadnięcia w uzależnienia lub zachowania problemowe pomimo wzrastania dziecka w środowisku, w którym występował szereg czynników ryzyka, wystąpienia w życiu dziecka stresujących doświadczeń, dochodzenia do zdrowia po przeżyciu traumatycznych wydarzeń. Zdaniem autorów wzmocnienie odporności u dziecka związane jest z posiadaniem przez nie zasobów odpornościowych.

W programach profilaktycznych opartych na tej teorii konieczne jest podejmowanie następujących działań, które:

9. Profilaktyka negatywna jako dominująca metoda w zapobieganiu uzależnieniom

Pomimo licznych, systematycznych i coraz bardziej profesjonalnych działań
w zakresie profilaktyki uzależnień, wyraźnie powiększają się rozmiary zagrożeń oraz problemów alkoholowych wśród dzieci i młodzieży. Podstawową przyczyną niskiej skuteczności dotychczasowych oddziaływań profilaktycznych jest fakt, że stosowane programy i działania nadal opierają się na negatywnym modelu zapobiegania uzależnieniom.

Poprzez profilaktykę negatywną należy rozumieć każdy program zapobiegania uzależnieniom, który ogranicza się do tego, by uczyć dzieci i młodzież dojrzałej postawy wobec substancji uzależniających. Może się wydawać, że stawianie tego typu celu powinno rzeczywiście stanowić istotę oddziaływań profilaktycznych. Jednak konfrontacja z realiami życia pokazuje w sposób jednoznaczny, że jest to strategia mało skuteczna i zupełnie niewystarczająca. Dzieje się tak przynajmniej z kilku kluczowych powodów.

Pierwszy powód to fakt, że profilaktyka negatywna koncentruje się przede wszystkim na tym, czego dany człowiek nie powinien czynić i od czego powinien się powstrzymywać. Taka negatywna mentalność w prewencji jest typowa dla współczesnego społeczeństwa i po prostu modna. Profilaktyka negatywna kusi swoją prostotą, łatwością i wygodą. Nie służy jednak formowaniu ludzi silnych i odpowiedzialnych. Przeciwnie, tworzy cywilizację strachu i poczucia bezradności. Jest to zupełnie logiczna konsekwencja. Człowiek, który nie wierzy, że może poradzić sobie z zagrożeniami własną mocą, wcześniej czy później uświadamia sobie, że zewnętrzne „zabezpieczenia” mogą okazać się bardzo zawodne.

Drugą istotną słabością wszystkich modeli związanych z negatywną profilaktyką jest fakt, że próbują one formować dojrzałą postawę wobec alkoholu czy narkotyków
w oderwaniu od całego kontekstu życiowego danego wychowanka. Z tego względu programy te albo w ogóle nie uwzględniają związku, jaki istnieje między postawą wychowanka wobec życia, a jego postawą wobec substancji uzależniających, albo ten związek ukazują w sposób mało konkretny czy jedynie powierzchniowy (Dziewiecki 2001, s. 119-123).

9.1. Modele negatywnej profilaktyki uzależnień

Na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci można zaobserwować bardzo istotne zmiany
w sposobach patrzenia na profilaktykę uzależnień. Dotyczy to zarówno proponowanych treści, jak i stosowanych metod. Istotne zmiany w koncepcjach i modelach profilaktycznych nie dokonywały się oczywiście w sposób przypadkowy. Podstawowym czynnikiem, który determinował tego typu zmiany, była ewolucja na temat przyczyn sięgania po alkohol, narkotyk czy inne substancje psychotropowe. Każde bowiem świadome, zorganizowane
i systematyczne działania na rzecz zapobiegania uzależnień musi opierać się na możliwie precyzyjnym rozpoznaniu genezy i uwarunkowań wszelkich uzależnień chemicznych.
Od sposobu patrzenia na te uwarunkowania zależy przecież dobór treści, metod i strategii, które mają służyć zapobieganiu uzależnieniom. Przyczyny wchodzenia na drogę uzależnień są bardzo złożone i nadal panuje duża rozbieżność poglądów, które z czynników należy uznać za decydujące w tym względzie. Należy przypatrzeć się historii poglądów na temat podstawowych powodów, które sprawiają, że dzieci i młodzież zaczynają sięgać po alkohol czy inne substancje psychoaktywne. Jest to bowiem jednocześnie historia zmieniających się koncepcji w profilaktyce uzależnień.

W modelu moralizującym zakłada się, że wystarczy wziąć pod uwagę wyłącznie strefę ludzkiej moralności, by w pełni wyjaśnić przyczyny uzależnień oraz by skutecznie im zapobiegać. Przy takim założeniu profilaktyka uzależnień polega na stosowaniu metod, które służą kształtowaniu dojrzałej świadomości i wrażliwości moralnej. Oznacza to przede wszystkim wyjaśnienie zasad moralnych, które regulują postawę człowieka wobec substancji psychotropowych, a także apelowanie do dobrej woli i sumienia wychowanków, by normy te wiernie respektowali we własnym życiu. Zwykle też używa się tu takich metod, jak moralne potępienie i napiętnowanie tych nastolatków, którzy sięgają po alkohol czy narkotyk oraz straszenie wychowanków bolesnymi konsekwencjami tego typu zachowań. Innymi słowami profilaktyka w tym wydaniu ogranicza się do moralizatorskich pogadanek, których celem jest wywołanie u słuchaczy przerażenia w obliczu substancji uzależniających.

Przedstawiciele tego modelu zakładają, że podstawowym źródłem zagrożeń
w dziedzinie uzależnień jest ignorancja albo brak wystarczającej wiedzy na ten temat. Innymi słowami przyjmuje się tutaj założenie, że sposób myślenia jest czynnikiem, który
w decydujący sposób wpływa na postawę człowieka wobec alkoholu czy narkotyków.
W konsekwencji powyższego zagrożenia głównym celem tego modelu profilaktyki jest dostarczenie wychowankom precyzyjnej i szczegółowej wiedzy na temat alkoholu, narkotyków i innych substancji zagrażających.

Silną stroną tego modelu jest wprowadzenie wielu metod aktywizujących, które ułatwiają młodym odbiorcom osobiste zaangażowanie się w przebieg spotkań oraz zapamiętanie oczywistej wiedzy. Główną słabością intelektualizującego modelu profilaktyki uzależnień jest natomiast założenie, że postawa danego człowieka w obliczu substancji psychotropowych zależy przede wszystkim od jego wiedzy na temat działania tych substancji oraz na temat zagrożeń, które one niosą.

Model biologizujący został zainspirowany badaniami i hipotezami podejmowanymi przez lekarzy, którzy zajmowali się problemem alkoholizmu i narkomanii. Pojawiły się przyuczenia, że alkoholizm to przede wszystkim kwestia wrodzonych predyspozycji. Niektóre badania zdawały się potwierdzać, że da się nawet zidentyfikować genetyczny ślad tego typu dziedzicznych skłonności u człowieka w postaci modyfikacji na jedenastym genie łańcuchu DNA.

Słabością tego modelu jest założenie, że w wypadku zmniejszonej obrony organizmu przed substancjami uzależniającymi wystarczy poinformować o tym danego wychowanka, aby wyciągnął on z tego logiczne wnioski i aby uchronić go od wchodzenia na drogę uzależnień. Pozytywnym aspektem tego modelu są badania dotyczące sposobu reagowania poszczególnych organizmów na alkohol i inne substancje psychotropowe, dzięki którym odkryto zjawiska, które można owocnie wykorzystać w każdym modelu profilaktyki. Chodzi tu przede wszystkim o odkrycie ścisłego związku, jaki zachodzi między wiekiem inicjacji,
a ryzykiem uzależnienia.

Model ten opiera się na bardzo trafnym spostrzeżeniu, że niezwykła wręcz atrakcyjność narkotyków czy alkoholu dla pewnych ludzi, nie wynika z atrakcyjności biologicznej takich substancji, lecz z ich atrakcyjności emocjonalnej. Wszyscy ludzie
w sposób naturalny i spontaniczny dążą do zapewnienia sobie dobrego samopoczucia
i nastroju. Jeśli ktoś przeżywa lęk, gniew czy rozpacz, to chciałby szybko zmienić tego typu przeżycia. Psychologizujący model profilaktyki uzależnień stawia sobie za cel ukazywanie dzieciom i młodzieży ścisłego związku, jaki istnieje między bolesnymi emocjami, a ryzykiem sięgania po substancje uzależniające. Jednocześnie starają się pomagać wychowankom,
by radzili sobie z trudnymi stanami emocjonalnymi bez wsparcia alkoholu czy narkotyków.

Gdy chodzi o szczegółowe treści programów, charakterystyczne dla psychologizujących modeli profilaktyki uzależnień, to dotyczą one najczęściej następujących zagadnień:

- szukania radości i szczęścia życia jako wewnętrzna potrzeba każdego człowieka;

- sięganie po alkohol czy narkotyk jako chemiczna pułapka, poprzez którą człowiek oszukuje samego siebie oraz uzależnia się od tych substancji;

- uświadomienie sobie związku między przeżywanymi uczuciami, a sięganiem po substancje uzależniające;

- umiejętność rozróżniania dojrzałych i błędnych postaw wobec substancji uzależniających;

- znajomość faz wchodzenia w uzależnienia;

- wyjaśnienie, że uzależnienia chemiczne stają się śmiertelną chorobą i powodują poważne zaburzenia w funkcjonowaniu psychiki danego człowieka;

- ukazywaniu rodzinnych i społecznych konsekwencji uzależnienia od alkoholu
i narkotyków;

- uczenie dzieci i młodzieży asertywności w dziedzinie emocji oraz radzenia sobie
z bolesnymi uczuciami bez „pomocy” substancji chemicznych;

- uczenie podejmowania odpowiedzialnych decyzji wobec alkoholu, nikotyny, narkotyków
i innych substancji psychotropowych;

- uczenia sztuki odmawiania, czyli stanowczego mówienia „nie” w obliczu negatywnych nacisków ze strony rówieśników czy ludzi dorosłych;

- wskazywanie możliwości poszukiwania dobrego życia bez „pomocy” alkoholu czy innych substancji uzależniających.

Minusem psychologizujących modeli profilaktyki jest to, że nie wyszły one w swej istocie poza mentalność profilaktyki negatywnej. Profilaktyka ta promuje umiejętności
i kompetencje zawężone do postaw wobec niebezpiecznych substancji. Ponadto sprawa dojrzałej postawy wobec życia jest w tych programach jedynie zasygnalizowana lub ukazana w sposób marginalny. Mierząc się z problemem substancji psychotropowych, programy te zatrzymują się w połowie drogi. Uczą bowiem asertywnego wyrażania
i radzenia sobie z bolesnymi emocjami, aby w ten sposób eliminować potrzebę zagłuszania tego typu przeżyć z „promocją” alkoholu czy narkotyków. Emocje, na których koncentrują się psychologizujące programy profilaktyczne, nie są zatem ostateczną rzeczywistością. Nie wskazują na same siebie, lecz stanowią informacje o tym, co dzieje się w życiu danego człowieka (Dziewiecki 2001, s. 123-137).

10. Profilaktyka integralna

Punktem wyjścia integralnej profilaktyki uzależnień jest wszechstronna i realistyczna analiza czynników i okoliczności sprzyjających błędnej postawie dzieci i młodzieży wobec alkoholu, narkotyków, nikotyny i innych substancji psychotropowych. Wszystkie czynniki
i okoliczności, które sprzyjają uzależnieniom, można podzielić na dwie grupy. Grupa pierwsza to czynniki wewnętrzne, a zatem związane z osobistą sytuacją i sposobem postępowania danej jednostki. Druga grupa to czynniki zewnętrzne, związane zwłaszcza
z najbliższym środowiskiem, w który żyją młodzi oraz dominującymi trendami społecznymi
i kulturowymi w naszej cywilizacji.

Skuteczna profilaktyka uzależnień musi być profilaktyką integralną, czyli uwzględniającą całościową sytuację wychowanka i promującą dojrzałe postawy
w najważniejszych dziedzinach życia. Profilaktyka integralna wymaga uwzględnienia całej prawdy o postawach i filozofii życia współczesnych nastolatków. W ten sposób stawia sobie niezwykle trudne zadanie. Dotychczas stosowane programy są zawężone w swoich celach
i aspiracjach wychowawczych częściowo dlatego, że uczenie wychowanków dojrzałej postawy wobec życia wymaga wielkiego trudu oraz wszechstronnych umiejętności pedagogicznych. Opracowanie integralnego programu profilaktyki uzależnień wymaga przyjęcia realistycznej i całościowej koncepcji człowieka. Ponadto wymaga określenia kryteriów dojrzałości w poszczególnych strefach życia, a także stanowczego demaskowania wielu instytucji i środowisk, które proponują wychowankom zaburzoną filozofię życia. Żąda przeciwstawienia się dominującym tendencjom w modzie, mentalności i obyczajowości oraz niebezpiecznym iluzjom, które w naturalny sposób grożą osobom w wieku rozwojowym. Integralny model profilaktyki uzależnień musi zatem stawiać sobie najtrudniejsze ze wszystkich wymagań (Dziewiecki 2001, s. 141-163).

10.1. Miejsca realizacji integralnej profilaktyki uzależnień

Rodzina jest środowiskiem, od którego w największym z reguły stopniu zależy formowanie się osobowości oraz sposobu postępowanie jednostki. W rodzinie młodzi ludzie uczą się podstawowych wartości, norm moralnych i wzorów obyczajowych.

Z jednej strony rodzina jest najbardziej naturalnym miejscem realizowania podstawowych celów profilaktyki integralnej uzależnień. Z drugiej strony niedojrzałe, a tym bardziej patologiczne środowisko rodzinne może być miejscem, które najbardziej utrudnia młodym zajęcie dojrzałej postawy wobec życia, a także wobec alkoholu czy narkotyków.
Z tego względu rodzina potrzebuje wsparcia zarówno ze strony instytucji państwowych, jak
i samorządowych czy społecznych. Jednoznaczna polityka prorodzinna, która ułatwia rodzicom dojrzałe wypełnianie ich zadań wychowawczych, jest najskuteczniejszą, a zarazem najtańszą formą profilaktyki uzależnień. Właściwe funkcjonowanie rodziny jest też najlepszym zapleczem i wsparciem dla wszystkich innych działań z zakresu zapobiegania uzależnieniom. Najnowsze programy profilaktyczne nie ograniczają się już do spotkań
z dziećmi i młodzieżą, lecz włączają do swoich zadań kontakty z rodzicami i oddziaływanie na całe środowisko.

Przygotowanie kompetentnych, profesjonalnych specjalistów w zakresie integralnej profilaktyki jest niezbędne dla skuteczności wszelkich działań na rzecz wychowania dzieci
i młodzieży w abstynencji od substancji psychoaktywnych. Wiedza i umiejętności profesjonalistów wpływają na pracę z wychowankami, świadomość społeczną oraz na jakość profilaktycznych oddziaływań poszczególnych środowisk i instytucji wychowawczych, w tym zwłaszcza szkoły. Podstawowym zadaniem profilaktyków jest uwzględnienie faktu, że nie można nauczyć wychowanków dojrzałej postawy wobec substancji uzależniających, jeśli jednocześnie nie pomaga się im w zajęciu dojrzałej postawy w podstawowych dziedzinach życia ludzkiego. Oznacza to, że konstruowane przez nich programy muszą wykazywać podstawowe kryteria dojrzałości, zwłaszcza w odniesieniu do tych sfer, a których najłatwiej utracić wolność i wejść w uzależnienie.

Zadaniem szkoły, która pragnie włączyć się w ochronę swoich wychowanków przed uzależnieniem, jest opracowanie takiego programu wychowawczego, który pomaga uczniom, by w realistyczny i pogłębiony sposób zrozumieli nie tylko otaczająca ich rzeczywistość, ale także siebie oraz te wartości, które umożliwiają życie w wolności i radości. Ważną częścią realizacji tego zadania jest uwalnianie środowiska szkolnego od modnych obecnie, antywychowawczych ideologii, które absolutyzują subiektywne przekonania, promują tolerancję rozumianą jako zakaz odróżniania dobra od zła, postulują demokrację w oderwaniu od podstawowych wartości i norm moralnych, propagują naiwnie rozumianą wolność oraz iluzję o istnieniu łatwego szczęścia.

Istotne zadanie szkoły to bliższa niż dotąd współpraca z rodzicami, samorządem lokalnym, z parafią, z ośrodkami pomocy społecznej, z policją, a także z ruchami samopomocy. Ważna jest także współpraca szkoły z tymi organizacjami młodzieżowymi, których program wychowawczy opiera się na promowaniu i wymaganiu abstynencji w wieku rozwojowym.

Integralna profilaktyka uzależnień zakłada solidarne współdziałanie różnych środowisk na rzecz kształtowania u dzieci i młodzieży postaw abstynenckich. Odpowiedzialna postawa środków społecznego przekazu jest w tej dziedzinie bardzo potrzebna i może być wyjątkowo skuteczna. Konieczne jest zatem dokonanie swoistego przełomu i jakościowego skoku w pozytywnym kierunku. Mądra audycja telewizyjna nadana w porze największej oglądalności czy fachowy artykuł zamieszczony w jakimś poczytalnym czasopiśmie młodzieżowym może wywrzeć wartościowy wpływ na większą ilość wychowanków, niż setki spotkań profilaktyków uzależnień z uczniami poszczególnych szkół (Dziewiecki 2001, s. 163-174).

11. Przykładowe programy profilaktyki uzależnień

Program DZIĘKUJĘ – NIE

Cel: Program rozwijania umiejętności życiowych i profilaktyki uzależnień dla uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej, gimnazjum oraz szkół ponadpodstawowych.

Grupa programów: Programy do realizacji w klasach

Realizatorzy: Przeszkoleni nauczyciele

Autorzy: Stefan Mieszalski i Mirosław S. Szymański (UW), Ewa i Jacek Morawski (Instytut „Amity” w Warszawie)

Program profilaktyki używania alkoholu i innych substancji psychoaktywnych.

Program edukacyjny „Dziękuję, nie”, realizowany jest od 1992 roku w wielu szkołach
w całym kraju. Program może być bardzo przydatny w realizacji ścieżki edukacyjnej „edukacja prozdrowotna” w zreformowanej szkole podstawowej i gimnazjum oraz w szkołach ponadgimnazjalnych.

Celem programu jest opóźnienie rozpoczęcia używania alkoholu i narkotyków, a wobec uczniów eksperymentujących – zatrzymanie lub ograniczenie używania substancji.

Zaletą programu jest szerokie, nowoczesne podejście - rozważanie problemu alkoholowego
w kontekście przemian rozwojowych młodzieży oraz jej środowiska społecznego: rodziny, rówieśników, szkoły i społeczności lokalnej, z uwzględnieniem zjawisk towarzyszących transformacji ustrojowej. Zaletą programu jest też jego otwartość i elastyczność. Zespół autorski przygotowuje realizatorów programu – nauczycieli w trakcie około 20 godzinnego szkolenia warsztatowego i monitorowanej praktyki.

Pozostałe przykładowe programy to:

12. Podsumowanie

Uzależnienie od alkoholu czy narkotyków stanowi radykalne zagrożenie dla człowieka. Sięganie po tego typu substancje lub ich nadużywanie jest swoistą ucieczką od rzeczywistości, a jednocześnie wchodzeniem na drogę uzależnień. Sytuacją nie do przecenienia jest znajomość tego problemu wśród pedagogów i nauczycieli, policjantów, lekarzy i pielęgniarek, a także wśród samych rodziców, i to niezależnie od miejsca zamieszkania, posiadanego wykształcenia, czy liczby dzieci w rodzinie. Problem ten może być i jest identyfikowany wszędzie i może dotyczyć każdej rodziny. Profilaktyka jest jednym ze sposobów reagowania na rozmaite zjawiska społeczne, które oceniane są jako szkodliwe
i niepożądane. Negatywna ocena skłania do traktowania takich zjawisk w kategoriach zagrożeń i podejmowania wysiłków w celu ich eliminacji lub choćby ograniczania. Profilaktyka przynosi najlepsze efekty wtedy, gdy współpracują rodzina, szkoła, całe społeczeństwo. Zatem kluczowa wydaje się rola jaką odgrywa integralna koncepcja profilaktyki uzależnień, gdzie miejscami jej realizacji są zarówno rodzina, szkoła, media, profesjonaliści. W profilaktyce uzależnień nie ma jednego skutecznego modelu postępowania, ani jedynego najbardziej właściwego programu. Istnieje wielość programów profilaktycznych, które skierowane są na różne problemy młodzieży i mają za zadanie nie tylko uświadamiać młodych ludzi, że środki odurzające są szkodliwe, ale też mają kształtować w nich postawy asertywne, dojrzałe. Kluczową rolą w zapobieganiu i leczeniu problemów wynikających z uzależnienia dzieci i młodzieży odgrywa także zrozumienie
i uwzględnienie wpływu grupy rówieśniczej. Warto zatem mówić o profilaktyce uzależnień, jak najlepiej kształcić profesjonalistów w tej dziedzinie oraz dostrzegać, że uzależnienie ma wielowymiarowy charakter, przez co oddziałuje na różne sfery życia.

Bibliografia


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Profilaktyka uzaleznien w szkol Nieznany
agresja, Psychologia, PROFILAKTYKA UZALEŻNIEŃ
Scenariusz zajęć profilaktycznych Uzależnienia
Prawno spoleczny system profilaktyki uzaleznien
METODY WALKI Z NARKOMANIĄ PROFILAKTYKA UZALEŻNIEŃ
Poradnik profilaktyki uzależnien w szkole
Wniosek o dofinansowanie zadań z zakresu profilaktyki uzależnień i negatywnych zjawisk społecznyc
Mity i zasady profilaktyki uzaleznien
Psychologia - Iintegralna profilaktyka uzależnień, Edukacja, Psychologia
Profilaktyka uzależnień w szkole, Pedagogika Resocjalizacyjna
Profilaktyki uzaleznien w szkol Nieznany
Profilaktyka uzależnień i zachowań ryzykownych, Terapia Uzależnień
program profilaktyki uzaleźnień
profilaktyka uzależnień mgr Ślesiński wykłady, euhe wykłady różne
Psychologia -Iintegralna profilaktyka uzależnień, uzależnienia,używki
profilaktyka uzależnień, Studia, Psychoprofilaktyka
Profilaktyka uzależnień

więcej podobnych podstron