WYKŁAD 9.40-11.10 w dn.30.11.2013: Byddyzm i hinduizm

BUDDYZM

• Obszary występowania: Tajlandia (hinajana−theravada), Laos, Kambodża, Sri Lanka,Birma (hinajana), Wietnam, Chiny, Korea, Japonia (mahajana), Tybet, Nepal (man−trajana itd.).

• Buddyzm jest religią bardzo otwartą. Wyznawcy buddyzmu szanują wiarę nawet w zjawiska bardzo odległe od zasadniczych wytycznych własnej religii, stąd duża tolerancja dla zachowań właściwych dla odmiennego kręgu kulturowego.

Buddyzm zrodził się w Indiach ok. V wieku p.n.e. – stamtąd rozprzestrzenił się na Azję. W samych Indiach religia ta obecnie praktycznie nie występuje. Źródła filozofii buddyjskiej tkwiły w braminizmie i hinduizmie. Z doktryn tych buddyzm przejął wiele terminów i pojęć, nadając im jednak nowy sens. Obecnie wyróżniamy 3 różne szkoły buddyzmu:

• hinajana (mały wóz) – elitarna, duży nacisk na naukę i medytację,

• mahajana (wielki wóz) – charakter popularny,

• mantrajana (wóz formuł magicznych) – wyodrębniła się z mahajany, powstała pod wpływem tantryzmu. Rozwinięty kult śakti (pierwiastka żeńskiego) i bodhisattów.

Bodhisattwa – przebudzony, który zrezygnował z wstępu do nirwany, by pozostać na ziemi i pomagać innym w drodze do oświecenia.

Istotą nauki wszystkich szkół są 4 prawdy:

• wszystko jest cierpieniem, cierpienie stoi u początku życia ludzkiego (dukkha)

• przyczyną cierpienia jest pragnienie (samudaya)

•wyzwolenie od cierpienia poprzez unicestwienie pragnień (nirodha)

•– droga do unicestwienia cierpienia (magga), tzw. 8−częściowa droga środka: dobre rozumienie, dobre zamiary, dobra mowa, dobre działanie, dobre życie, dobry wysiłek, dobry umysł, dobre skupienie.

• Ostatecznym celem religii jest nirwana – unicestwienie cierpienia, które osiąga się poprzez gromadzenie zasług w długim cyklu śmierci i odrodzenia. Natura odrodzenia zależy od karmy. Większość ludzi jedynie zmierza do odrodzenia w nowym, lepszym życiu, nie umie jednak określić, czym jest stan nirwany.

• Droga do zbawienia wiedzie przez stan mnisi oraz ofiary na rzecz mnichów. Mnichów – mężczyzn obowiązuje przestrzeganie 250 reguł (w tym abstynencja seksualna, zakaz picia alkoholu itd.), mniszki – kobiety obowiązuje 10 reguł, stąd szacunek społeczny, jakim się cieszą, jest mniejszy niż w przypadku mnichów.

Instytucja mnicha buddyjskiego różni się zasadniczo od instytucji mnicha w europejskim kręgu kulturowym. Przywdzianie habitu nie wiąże się ze ślubami wieczystymi –mnichem można zostać na okres roku, miesiąca..., zależnie od potrzeb psychicznych i czasowych możliwości. Dotyczy to również najważniejszych osobistości życia politycznego.

Kościoły chrześcijańskie nie uznają buddyzmu za religię, lecz za doktrynę filozoficzną. Krytykowany jest głównie stosunek do bogów. Zgodnie z doktryną buddyzmu, człowiek może osiągnąć nirwanę bez pomocy żadnego boga, a jedynie sięgając po swój potencjał. Sam Budda (Siddhartha Gottama) nie jest uważany, ani sam nie uważał się za boga. Ranga bóstw hinduistycznych nie była przez niego ani potwierdzana, ani podważana.

HINDUIZM

Obszary występowania: Indie, Nepal, Mauritius, Bali (Indonezja) itd.

Atrakcje turystyczne hinduizmu: Waranasi, Allachabad, Tamilnad, Radżasthan (Indie),

Tanah Lot (Bali), Pshupatinath, Bhaktapur (Nepal), Grand Bassin (Mauritius).

W krajach występowania hinduizmu właśnie religia, oraz to, co od niej pochodzi, stanowi główną turystyczną atrakcję. Dotyczy to zarówno samych obiektów sakralnych, jak i przeróżnych festiwali i obrządków. Kolorystyka hinduskich uroczystości religijnych nie ma sobie równych nigdzie na świecie. Z drugiej strony, zwiedzanie hinduistycznych świątyń może być dla turystów nie lada wyzwaniem. Z pewnością wzbudza ono skrajne emocje.

Hinduizm powstał w V w. p.n.e. w społeczeństwie osiadłym o ustroju warnowo−kastowym. Podstawą wyznania jest kasta i rodzina. Cztery podstawowe kasty to:

1) bramini – kapłani,

2) kszatrije – rycerze, władcy, ziemiaństwo,

3) wajsowie – handel, rzemiosło,

4) siudrowie – rolnicy, chłopi.

Wszystkie kasty dzielą się na dziesiątki, a czasem setki podkast. Przykładowo służący, który czyści przedmioty z brązu, nigdy nie dostąpi zaszczytu czyszczenia przedmiotów ze srebra (wyższa podkasta). Nawet w kościołach chrześcijańskich, pomiędzy

wiernymi przestrzegany jest system kastowy: osoba przynależąca do wyższej kasty nigdy nie usiądzie obok kogoś z kasty niższej. Urodzenie w danej kaście wpływa na karmę (przeznaczenie), implikuje praktycznie całą drogę życiową jednostki. Kastowość dotyczy nie tylko rzeczy wielkich (np. z kim może zostać zawarte małżeństwo, jaki jednostka będzie wykonywała zawód) – ale i bardzo wielu składników dnia codziennego: co dana osoba będzie jadła, jakie zachowanie obowiązuje w stosunku do przedstawicieli innych kast (np. osoby przynależące do niższych kast nie mają prawa wejść na cień bramina), o jakiej porze załatwiane są potrzeby fizjologiczne itd.

Oficjalnie system kastowy został w Indiach zdelegalizowany, w praktyce nadal obowiązuje z całą mocą. Wymowna jest historia emigranta należącego do kasty siudrów, który odwiedził swoje rodzinne strony. Odmówiono mu obsłużenia w restauracji przeznaczonej (oczywiście prawem niepisanym) dla kasty kszatrijów. Oburzony siudra powrócił do restauracji w obecności policjanta. Właściciel – nie chcąc wchodzić w konflikt z prawem –zaprosił siudrę do środka, do jego obsłużenia poprosił jednak dalitę. Siudra widząc nietykalnego, który podaje mu posiłek – wybiegł z restauracji.

Niedotykalni – pariasi – czy dzieci boga (jak nazywał ich Mahatma Gandhi) to grupa, której status społeczny jest tak niski, że nie znalazł się nawet w systemie kastowym.

Osoby przynależące do tej kategorii wykonują najbrudniejsze, najbardziej podłe prace (oczyszczanie ulic z nieczystości, garbowanie skór itd.).

Obok systemu kastowego ogromną rolę pełni w życiu Hindusa rodzina. Wielka rodzina zamieszkuje pod jednym dachem, zarobione pieniądze oddawane są do wspólnego budżetu, o którego podziale decydują najstarsi. Do normalnych należy sytuacja, że małżonka świetnie zarabiającego biznesmena nie może od lat doczekać nowej sukni, a jej szwagierki, których mężowie zarabiają znacznie gorzej, korzystają z dobrodziejstw pensji jej męża. O podziale decyduje teściowa.

Oddzielnym tematem jest pozycja kobiety w hinduizmie – bez wątpienia jedna z najgorszych na tle wszystkich religii. Tematyka ta wykracza jednak poza ramy niniejszej prezentacji i zostanie poruszona przy innej okazji.

Obowiązujący system bogów i bożków jest dla osób z innego kręgu kulturowego zupełnie niezrozumiały, nawet sami hindusi miewają kłopoty z interpretacją niektórych wcieleń (kilkaset).

Najważniejsi bogowie to trójca:

• Brahma – stwórca,

• Vishnu – zachowuje,

• Shiva – niszczyciel.

Hinduizm pełen jest paradoksów. Z dużą czcią podchodzi się do wszystkich bóstw: tych dobrych i tych złych (w naszym europejskim mniemaniu). Najwięcej świątyń poświęcono niszczycielowi – Shivie. Świątynie Shivy uznawane są za najbardziej liberalne, a więc dostępne są również dla niewierzących – turystów. Świątynie Vishnu znajdują się głównie w Indiach południowych. Wstęp do nich mają tylko wierni, turyści nie mają prawa wstępu nawet na schody. Samych hindusów obowiązują tu ścisłe normy dotyczące ubioru i zachowania. Nie wolno wnosić parasoli i aparatów fotograficznych, mężczyźni muszą założyć białe dothi i odkryć tors, kobiety założyć długie sarongi przykrywające kolana. Świątynie Brahmy – boga stwórcy spotykane są bardzo rzadko. Wszystkie można policzyć na palcach jednej ręki.

W samych świątyniach poszczególne shriny (kaplice) poświęcone są innym bóstwom (Paravathi, Khali, ganeshovi itd.) lub planetom.

Paravathi – małżonka Shivy (uosobienie wszelkich cnót i delikatności właściwych kobiecie) w pewnych okolicznościach przeobraża się w okrutną boginię Khali, znaną z mściwości i przyjmowania krwawych ofiar, choć cały czas jest tą samą osobą. Aby złagodzić gniew bogini, wierni mają zwyczaj obrzucania jej posągów kulkami masła (złość spływa jak po maśle). Wielu składa Khali ofiary – aby nie skierowała przeciw nim swego gniewu, wielu – żeby ukarała ich nieprzyjaciół.

W hinduizmie ogromną rolę pełni uświęcające działanie wody i ognia.

Alkohol

Na ogół spożywanie alkoholu jest dozwolone (poza miejscami sakralnymi). Trudności mogą wystąpić jednak w Radżasthanie – w 2000 roku wprowadzono tam zakaz podawania alkoholu (również piwa) w większości restauracji. Turyści mogą spotkać się

z propozycją podania piwa w czajniku. Zakazy spożywania alkoholu biorą się jednak nie tyle z hinduizmu, co z wpływów muzułmańskich.

Świątynia

Hinduistyczne świątynie znacznie wykraczają poza nasze wyobrażenie co do tego, jak powinien wyglądać „dom boży”. Nie są one wyłącznie miejscem modlitwy, kontemplacji i składania ofiar. Świątynie pełne są różnorakich kramów i sklepików. Sprzedaje się tu ciastka i ryż do karmienia ryb tłoczących się w świętym basenie, kadzidła, świece, girlandy kwiatów, owoce i mleko, które zostaną złożone w ofierze bogom. Wierni obmywają

się w świętej wodzie, medytują w cieniu budowli. Pośpiech jest niestosowny – wskazuje na brak należytego szacunku do miejsca. Ludzie zasiadają więc z rodzinami, bawią się z dziećmi, rozmawiają, spożywają posiłek. Resztki pozostawiane są na podłodze.

Nieodłącznym składnikiem każdej świątyni jest woda: basen lub rzeka. Oprócz roli sakralnej woda pełni ogromną rolę praktyczną: wierni robią tu pranie, kapią się oraz – co bardziej zaskakujące – załatwiają potrzeby fizjologiczne. Większość odwiedzających (głównie z powodu ubóstwa) nie korzysta z publicznych toalet.

Na teren sakralny trzeba wejść boso. Nawet uzbrojeni policjanci obsługujący wysokiej klasy sprzęt do identyfikowania ładunków wybuchowych (np. w Tamilnadzie ataki terroru w miejscach publicznych nie należą do rzadkości) nie nakładają obuwia. Większości Hindusów nie stać na zakup butów. Niewielu nosi klapki, prawdziwe buty to już szczyt komfortu. Czasem system kastowy nakazuje je zdjąć już w pewnej odległości od świątyni. Wchodząc do świątyni, wnoszą więc z sobą cały miejski brud: kawałki jedzenia, plastiku, krowich odchodów. Posadzka jest bardzo lepka. Sprzątanie świątyń (mycie posadzki) nie jest praktykowane.

Na noc świątynie są zamykane – informuje o tym głośny dźwięk dzwonów. Wcześniej kapłani przenoszą symbol Shivy z jego shrine«u do shrine«u Paravathi. „Shiva idzie spać”. Procesji towarzyszy wspaniała, wprost oniryczna muzyka trąb i bębnów. Jest to niezapomniane, jedyne w swoim rodzaju przeżycie.

Ważne: przed wejściem należy zdjąć buty, kobiety powinny założyć długie spódnice; turyści mogą uczestniczyć w obrządkach. Czasem bywają do tego nawet zachęcani.

Święta woda

Najbardziej sakralną rolę pełni Ganges. W wodach Gangesu odbywają się kąpiele rytualne, do rzeki wrzucane są prochy zmarłych. Wierni, którzy nie mają możliwości dotarcia nad świętą rzekę, otaczają kultem dopływy do Gangesu (np. Pashupatinath w Nepalu). W krajach odległych od Indii (np. Mauritiusie, wyspa Bali w Indonezji) powstały legendy o rzekach płynących pod oceanem, łączących uznawane przez lokalną ludność za święte zbiorniki wodne – z Gangesem.

W Indiach i w Nepalu (zwłaszcza w Waranasi i Pashupatinath) obrządki sprawowane nad świętą wodą mogą wywoływać skrajne odczucia. Z jednej strony mnóstwo kadzideł,

kwiatów, ofiar składanych z owoców, z drugiej brud, nędza, załatwianie potrzeb fizjologicznych na oczach przechodniów oraz kremacja zwłok. Z przyczyn materialnych (koszt opału) zwłoki nie zawsze ulegają kompletnej kremacji. Często zdarza się, że do wody wrzucane są niedopalone szczątki.

Ważne: nie należy fotografować kremacji; absolutnie nie należy zażywać kąpieli razem z wiernymi. Ryzykujemy poważnymi schorzeniami. Zbiorniki wodne przy każdej świątyni są mocno zanieczyszczone. W Gangesie stężenie bakterii kałowych przekroczone jest 300−krotnie.

Ubranie

Nie ma religijnych zakazów. Zwyczajowo kobiety przykrywają nogi. Ze względów

kulturowych wskazane jest więc zrezygnować ze spódniczek mini. Pokazywanie dekoltu

i brzucha dozwolone.

Fotografowanie

Raczej akceptowane, w większości turyści są nawet zachęcani do robienia zdjęć. Zdarza się jednak, że osoba fotografowana oczekuje za swą „usługę” zapłaty.

Kobiety – mężczyźni

W relacjach na płaszczyźnie społecznej – które turystów dotyczą najbardziej – nie ma zakazów kontaktu między obiema płciami.

Literatura:

Danecki J., Podstawowe wiadomości o islamie, t. 1–2, Dialog, Warszawa 1997–1998.

Dłużewska A., Kobieta w Tunezji, Dialog, Warszawa 1998.

Dąbrowski E. (red.), Religie świata, PAX, Warszawa 1957.

Eliade M., „Sacrum i profanum”. O istocie religijności, Wyd. KR, Warszawa 1996.

Jackowski A., Święta przestrzeń świata. Podstawy geografii religii, Wydawnictwo

UJ, Kraków 2003.

Walker B., Hindu World. An Encyclopedic Survey of Hinduism, vol. 1–2, George

Allen and Uniwim Ltd., London 1968.