WYKŁAD PRAWO RZYMSKIE 20.03.2012

MISSIO IN POSSESIONEM

• Wprowadzenie w posiadanie albo całości dóbr (tzw. missio in bona) albo poszczególnych rzeczy (tzw. missio in rem)

• Prowadziła do stworzenia zastawu pretorskiego

• Mógł o nią wystąpić właściciel gruntu, któremu zagrażała szkoda wskutek zwalenia się budowli na gruncie sąsiada (tzw. damnum infectum)

• Na mocy dekretu pretor wprowadzał go w dzierżenie sąsiedniego gruntu (missio ex primo decreto)

• Jeśli to nie skutkowało na mocy drugiego dekretu pretor wprowadzał go w posiadanie, co mogło prowadzić do zasiedzenia albo sprzedaży gruntu (missio ex secundo decreto)

• Stosowano ją także w procesie dal przełamania oporu pozwanego, który nie chciał wdać się w spór, oraz dla wszczęcia uniwersalnej egzekucji majątkowej

STYPULACJE PRETORSKIE

• Kontrakty słowne, do których zawarcia przymuszali w pewnych sytuacjach pretorzy na wniosek zainteresowanej strony

• Np. cautio damni infecti – sąsiad mógł uniknąć missio in bona, jeśli złożył przyrzeczenie pokrycia szkody w razie, gdyby ta powstała na skutek zawalenia się należącego do niego budynku

PRAWO OSOBOWE

Zdolność prawna a zdolność do czynności prawnych: do udziału niezbędne są 2 warunki, zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych; zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków, zatem jest niezbędna by być właścicielem, wierzycielem czy dłużnikiem; zdolność do czynności prawnych to była możliwość składania i przyjmowania oświadczeń woli, które wywoływały skutek prawny – definicji nie ma, ale Rzymianie zdawali sobie sprawę z istnienia tych zdolności;

1. W PRAWIE RZYMSKIM SYTUACJĘ PRAWNĄ CZŁOWIEKA OKREŚLANO MIANEM CAPUT:

Warunkowały ją trzy status:

1.Status libertatis – określał pozycję osoby ze względu na wolność

2.Status civitatis – określał pozycję osoby ze względu na obywatelstwo

3.Status familiae – określał pozycję osoby ze względu na położenie w rodzinie agnatycznej

Status libertatis : servi (niewolnicy) albo liberi (ingenui – wolno urodzeni/libertini – wyzwoleńcy)

Status civitatis: cives – obywatele, latini – Latyni, peregrini – cudzoziemcy

Status familiae : personae sui iuris – swojego prawa, własnowolne; personae alieni iuris – osoby cudzego prawa, czyli podległe władzy w rodzinie (pater familias)

1. ZMIANĘ SYTUACJI PRAWNEJ CZŁOWIEKA OKREŚLANO MIANEM CAPITIS DEMINUTIO:

1.Capitis deminutio maxima – utrata wolności

2.Capitis deminutio media – utrata obywatelstwa rzymskiego (np.. na skutek wygnania, nabycia obcego obywatelstwa)

3.Capitis deminutio minima – każda zmiana pozycji w rodzinie agnacyjnej; powodowała zawsze wygaśnięcie praw ściśle osobistych (np. użytkowania) – np. gdy ojciec uwalniał syna spod swojej władzy, albo Rzymianin decydował się przejść pod władzę innego (arogacja)

1. POCZĄTEK ZDOLNOŚCI PRAWNEJ:

• Osobowość prawną nabywano w momencie urodzenia, ale nabywał ją tylko ten, kto posiadał w tym momencie trzy status

• Skutki prawne powodowało tylko urodzenie dziecka żywego (Prokulianie wymagali krzyku noworodka, Sabinianie zadowalali się jakimkolwiek znakiem)

• Nie uznawano monstra/prodigia – zdeformowanych dzieci, nie mialy osobowości

• Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur – „Mający się urodzić uznawany jest za już urodzonego, ilekroć chodzi o jego korzyści”

• Jeśli chodzi o korzyści i prawa dziecka poczętego, zakładano fikcję wcześniejszego urodzenia (curator ventris – kurator, pilnujący interesów poczętego dziecka)

• Nieważny był też z mocy prawa testament, który nie uwzględnił praw do spadku tzw. pogrobowca (postumus)

• Jeśli dziecko urodziło się martwe, testament zachowywał swą moc, jeśli żywe, następowało dziedziczenie beztestamentowe

1. KRES ZDOLNOŚCI PRAWNEJ

• śmierć/utrata wolności

• Na skutek popadnięcia w niewolę obywatel rzymski tracił swe dotychczasowe prawa, zarówno w zakresie prawa publicznego (wolnosć i obywatelstwo) , jak i cywilnego (pozycja w rodzinie, prawa majątkowe)

1. POSTLIMINIUM

• prawo powrotu

• pozwalało na odzyskanie praw które w czasie niewoli pozostawały w zawieszeniu (władzy ojcowskiej, opieki, praw majątkowych)

• nie odżywały stosunki prawne oparte na stanie faktycznym (posiadanie, małżeństwo); wymagały one zawsze odnowienia

1. FICTIO LEGIS CORNELIAE

• Ustawa wyd. ok. 80 r. p.n.e. z inicjatywy Sulli

• Przyjmowano fikcję, że osoba która popadła w niewolę zmarła w niej już w momencie dostania się do niej

• umożliwiało to zachowani w mocy testamentu takiej osoby (dziedziczenie testamentowe), a gdy go nie było, dziedziczenie ustawowe

1. NIEWOLA

• Prawnicy rzymscy uznawali niewolę za instytucję iuris gentium, stojącą w sprzeczności z pierwotnym ius naturale

• I. 1,3,1-2„Niewola jest instytucja prawa narodów, za pomocą której wbrew naturze ktoś zostaje poddany pod władzę innego jako właściciela”

• Początkowo dominowało niewolnictwo patriarchalne (domowe)

• Największy rozwój: II/I p.n.e.

1. POWSTANIE NIEWOLI

• Popadnięcie w niewolę wojenną

• Urodzenie z matki niewolnicy (vernae)

• Sprzedaż trans Tiberim – dłużników poza granicę państwa (nexii – dłużnicy którzy nie spłacili pożyczy, i addicti – zasądzeni w procesie)

• Sprzedaż uchylających się od spisu majątkowego (incensus) lub poboru wojskowego (w prawie archaicznym, i przedklasycznym)

• Skazanie na walkę ze zwierzętami lub ciężkie roboty (servi poenae)

• Pożycie wolnej kobiety z niewolnikiem innego właściciela wbrew jego zakazowi (S.C. Claudianum z 52 r. n.e.)

1. PRAWNE POŁOŻENIE NIEWOLNIKÓW

• Res in commercio – nie traktowani jak osoby, lecz jak rzeczy, res mancipi

• Ius vitae necisque właściciela – prawo życia i śmierci, swobodnego decydowania o uśmierceniu niewolnika, dręczeniu, torturach

• Contubernium – związek faktyczny niższy rangą od małżeństwa, chociaż jedna strona była niewolnikiem

• Dziecko niewolnicy przypadało właścicielowi

• Brak zdolności prawnej I zdolności procesowej

• Dojrzali niewolnicy posiadali zdolność do czynności prawnych

• Wszystko co nabywali, przypadało ich właścicielom; dokonując czynności prawnych mogli jedynie polepszać sytuację właścicieli

• Za delikty popełnione przez niewolnika właściciel odpowiadał na zasadach odpowiedzialności noksalnej (zapłata kary pieniężnej albo wydanie sprawcy poszkodowanemu)

1. ACTIONES ADIEDICTIAE QUALITATIS

• Od końca republiki pretor zaczął udzielać skarg (nazwanych w średniowieczu actiones adiecticiae qualitatis) przeciwko właścicielom niewolników z tytułu zobowiązań zaciągniętych przez niewolników

• actio de peculio – majątkowa

• actio exercitoria – kierowana przeciwko właścicielowi, jeśli ustanowił niewolnika kapitanem okrętu (magister navis); właściciel odpowiadał za zobowiązania niewolnika w pełnej wysokości, o ile mieściły się one w granicach ustanowienia (praepositio)

• actio tributoria – w przypadku obrócenia peculium na cele handlowe, jeśli niewolnik zaciągnął zobowiązania przekraczające wartość peculium, właściciel powinien podzielić je między wierzycieli proporcjonalnie do ich wierzytelności, jeśli uczynił to niewałsćiwie stosowano powyższe powództwo

• actio qoud iussu – w przypadku czynności zawartych przez niewolnika z osobą trzecią na polecenie właściciela, odpowiadał on do pełnej wysokości zaciągniętego zobowiązania

• actio de in rem verso – jeśli w wyniku zawartej przez niewolnika czynności powiększył się majątek łaściciela, odpowiadał on do wysokości przysporzenia ( np. niewolnik zaciągnął pożyczkę i spłacił dług właściciela)

  • actio institoria – jeśli właściciel ustanowił swojego niewolnika kierownikiem jakiegoś przedsiębiorstwa handlowego, właściciel odpowiadał w pełnej wysokości za zaciągnięte zobowiązania, gdy były związane z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa

1. SPOSOBY WYZWALANIA NIEWOLNIKÓW - formalne/nieformalne

• cywilne (formalne):

• Manumissio testamentaria: directa - bezpośrednie (libertus orcinus – wolą spadkodawcy nakaz wyzwolenia jego niewolnika « z zaświatów »)/ fideicommissaria – spadkodawca kierował polecenie do swojego spadkobiercy/każdej osoby która uzyskała z jego majątku przysporzenie wyzwolenia wskazanego przez niego niewolnika, patronem wyzwalający, nie pan - spadkodawca

• Manumissio vindicta – „fikcyjny spór o wolność”; stronami w procesie byli: powód: obrońca wolności, pozwany: właściciel niewolnika – nie ma sporu, bo właściciel milczeniem lub słowem potwierdza słowa powoda in iure cessio, sprawiając wyzwolenie niewolnika

• Manumissio censu (do początku pryncypatu) – umieszczenie niewolnika na liście majątkowej świadczące o jego wyzwoleniu (z racji rzadkości census raz na 5 lat)

• Manumissio in ecclesia (od 316 r.) – wyzwolenie przez oświadczenie woli przed biskupem oraz członkami gminy chrześcijańskiej

• pretorskie (nieformalne)

• Manumissio inter amicos – komunikat woli wyzwolenia w gronie przyjaciół

• Manumissio per epistulam – w liście

• Manumissio per mensam – dopuszczenie niewolnika do współbiesiadowania na zasadach pełnoprawnego obywatela

1. OGRANICZENIA WYZWOLEŃ

• Lex Fufia Caninia (2 r.p.n.e.)

• Wprowadziła ograniczenia wyzwoleń testamentowych:

• 3-10 niewolników – maksymalnie połowę

• 11-30 – nie więcej niż 1/3

• 31-100 – najwyżej ¼

• powyżej 100 – nie więcej niż 1/5, jednak maksymalnie 100

• Lex Aelia Sentia (4. r.n.e.)

• Ustawa ta wprowadziła ograniczenia merytoryczne

• Wyzwalający musiał mieć skończone 20 lat, wyzwalany lat 30

• Dopuszczalne były wyzwolenia poza ograniczeniami, tylko ze „słusznych przyczyn”, które badały specjalne komisje

1. PÓŁWOLNI

• Personae in mancipio – osoby sprzedane przez mancypację na czasową zależność

• Nexi i addicti – niewypłacalni dłużnicy

• Mercennarii – pracownicy najemni

• auctorati – wynajęci gladiatorzy

• coloni – drobni dzierżawcy gruntów rolnych, przywiązani w okresie dominatu do ziemi

• redempti ab hostibus – wykupieni z niewoli, jak długo nie zwrócili kwoty przeznaczonej na swoje wykupienie, zależni od wybawcy

1. LIBERTI (Libertini)

• Stanowisko prawne wyzwoleńców zależne było od status citivatis wyzwalającego

• Wyzwoleni formalnie przez obywateli rzymskich otrzymywali obywatelstwo rzymskie

• Od Lex Iunia Norbana z 19 r. wyzwoleni nieformalnie uzyskiwali status Latynów Juniańskich (Latini Iuniani)

• Po śmierci ich majątek przypadał byłym właścicielom, tak jak majątek zarządzany przez niewolników.

• Nie mogli sporządzić testamentu, ani nabywać czegokolwiek na podstawie testamentu

• Wyzwoleńcy, którzy jako niewolnicy byli karani lub występowali w igrzyskach traktowani byli podobnie jak peregrini dediticii i nie mogli nigdy zostać obywatelami rzymskimi

• Wyzwoleńcy doznawali ograniczeń w sferze prawa publicznego i prywatnego

• Nie mieli dostępu do wielu urzędów republikańskich (senatu, funkcji kapłańskich, mieli ograniczone prawo głosowania)

• Senatorzy i ich zstępni nie mogli z nimi zawierać małżeństw

• Ograniczało ich prawo patronatu

• Dawnemu właścicielowi winni byli szacunek i posłuszeństwo

• Możliwa revocatio ad servitutem – odwołanie wyzwolenia, jeśli eks-niewolnik dopuścił się jakiejś niegodziwości

• Nie mogli pozywać dawnego właściciela bez zgody magistratury a już w ogóle wnosić przeciw niemu skarg infamujących

• Musieli świadczyć mu pewne usługi (iusiurandum liberti)

• Patron miał prawo dziedziczenia po wyzwoleniu

• Stosunek patronatu zobowiązywał wzajemnie!

• Władza patrona zapewniała ochronę, wiarołomny patron traktowany był jak sacer (wiarołomca), każdy mógł go bezkarnie zabić

• Restitutio natalium – przywilej cesarski, dzięki któremu wyzwoleniec uzyskiwał stanowisko wolno urodzonego; znosił on ograniczenia wyzwoleńca w zakresie prawa prywatnego, dla szczególnie zasłużonych

1. CIVES ROMANI

• Uprawnienia publicznoprawne:

• ius sufragii – prawo do udziału w zgrom. ludowych

• ius honorum – prawo piastowania urzędów

• prawo noszenia nazwiska rzymskiego

• ius militiae – prawo i obowiązek służby wojskowej

• ius provocationis – prawo odwołania się do zgromadzenia ludowego w wypadku skazania na karę śmierci przez urzędnika lub nałożenia wysokiej grzywny

• Uprawnienia prywatnoprawne:

• ius conubii - prawo zawierania małżeństw uznawanego przez ius civile

• ius commercii – prawo do udziału w obrocie gospodarczym

• legis actio – prawo występowania przed sądem w celu dochodzenia roszczeń uznawanych w prwie cywlnym

• patria potestas – prawo do sprawowania władzy w swojej rodzinie agnacyjnej

• testamenti factio activa /passiva – sporządzania testamentu/bycia spadkobiercą

1. LATINI

• Latini veteres (prisci) – Latynowie sąsiadujący z Miastem

• Latini coloniarii – osadnicy na prawie latyńskim

• Latini Iuniani – niewolnicy wyzwoleni w sposób nieformalny od Lex Iunia Norbana z 19r.

1. LATINI VETERES

• Mieszkańcy Lacjum, członkowie Związku Latyńskiego

• Posiadali commercium, legis actio, ograniczone ius sufragii, conubium

• Nie mieli ius honorum

• Obywatelstwo rzymskie uzyskiwali na skutek przeniesienia się do Rzymu (ius migrandii) lub przez sprawowanie wysokiego stanowiska w ich gminie lub przynależność do rady miejskiej

• to było do 90 r. p.n.e. (lex iulia de civitate sociis danda)

1. LATINI COLONIARII

• osadnicy w koloniach rządzących się prawem latyńskim

• nie mieli conubium, ius migrandi

• posiadali commercium

1. LATINI IUNIANI

• Mieli commercium

• Nie mieli praw politycznych

• Po ich śmieri ich majątek przypadał byłym właścicielom ( nie mogli sporządzić testamentu ani nabyć czegokolwiek na podstawie testamentu)

• Mogli uzyskać obywatelstwo rzymskie po spełnieniu niektórych warunków

• Zrównano ich z wyzwoleńcami wyzwolonymi formalnie dopiero w 530 r.

1. PEREGRINI: certae civitatis / dediticii

• CERTAE CIVITATIS : przyjęli zwierzchnictwo Rzymu zachowując swoją organizację wewnętrzną

• posługiwali się własnym prawem we wzajemnych kontaktach prawnych

• W stosunkach z Rzymianami i Latynami korzystali z ius gentium

• Nie mieli w Rzymie praw politycznych

• PEREGRINI DEDITICII: W toku podboju rzymskiego ich organizacja wewnętrzna została zniesiona, to byli podbici cudzoziemcy, pokonani przez Rzymian, traktowani jak zagrożenie

• Ich ziemie stawały się najczęściej rzymskim ager publicus

• W stosunkach z Rzymianami i Latynami korzystali z ius gentium

• Nie mieli w Rzymie praw politycznych

• Sporna kwestia ich obywatelstwa po Constitutio Antoniniana

• Wyzwoleńcy którzy w czasie niewoli byli krępowani, napiętnowani, torturowani lub walczyli na arenie z dzikimi zwierzętami, nie mogli zostać obywatelami rzymskimi ani przebywać w Rzymie lub w obrębie setnego kamienia milowego od Rzymu (tracili wtedy wolność); nie mogli sporządzać testamentu ani dziedziczyć na jego podstawie

1. STATUS FAMILIAE:

• Personae sui iuris – oosby które nie podlegały niczyjej władzy w rodzinie (własnowolne

• Personae alieni iuris – osoby podległe władzy zwierzchnika familijnego

1. OSOBY PRAWNE: zespoły osób (korporacje, stowarzyszenia) lub masy majątkowe (fundacje), które posiadają zdolność prawną

• Res publica pojmowana jako ogól obywateli (populus ROmanus)

• fiscus – majątek państwowy pozostawiony do dyspozycji cesarza (przechodzący z cesarza na cesarza)

• Citivates, municipia, coloniae – gminy miejskie, które przed podporządkowaniem ich państwu rzymskiemu tworzyły odrębne organizacje państwowe; kolonie zakładane na prawie rzymskim lub latyńskim. Posiadały one swój majątek, prowadziły dzialalność gospodarczą i dzięki przyznaniu im podmiotowości prawnej mogły uczestniczyć w obrocie gospodarczym

• Collegia, sodalitates, corpora – stowarzyszenia, czyli związki osób: wykonujących ten sam zawód (rzemieślników, kupców, armatorów), o podobnej sytuacji majątkowej (kasy zapomogowe), związanych kultem religijnym (bractwa pogrzebowe)

• Wg Ustawy XII Tablic do powstania zrzeszenia o dozwolonym cleu wystarczyło porozumienie zalożycieli

• Lex Iulia de colegiis wprowadziła system koncesji (zgoda Senatu dla zrzeszeń odbywających zebrania)

• Do założenia stowarzyszenia wystarczyła obecność trzech osób (tres faciunt collegium) – ale do istnienia już założonego jednej

• W imieniu stowarzyszenia wszelkich czynności dokonywał jako jego organ syndyk

• Stowarzyszenia miało swój majątek i kasę

• prawa majątkowe przysługiwały stowarzyszeniom, nie osobom

• 5. instytucje kościelne miały osobowość prawną: dzięki temu kościoły i klasztory mogły nabywać majątki, posiadać wierzytelności i długi

• 6. od v/vi wieku osob. prawną uzyskały różne fundacje dobroczynne, masy majątkowe przeznaczone na cele dobroczynne (np. szpitale); środki na ich utrzymanie pochodziły głównie z darowizn, majątkiem fundacji dobroczynnych zarządzał pod nadzorem kościoła, oeconomus