Prawo rzymskie
dr I. Jakubowski
USOS – strona katedry prawa rzymskiego – znajomość paremii rzymskich obowiązuje odpowiednio w I i II semestrze ! – są dostępne, będą na ćwiczeniach i egzaminie wymagane.
Na wykładzie będzie wszystko to i tylko to co będzie wymagane na egzaminie.
Podręcznik: Kazimierz Kolańczyk –„Prawo rzymskie” – podręcznik sprzed 40lat, zrewidowany przed20laty – „biblia”!
Wołodkiewicz, Zawłocka – Prawo rzymskie. Instytucje. wyd.Beck
Rozwadowski – Prawo rzymskie – zarys wykładu.
Antonii Dębiński – Prawo rzymskie kompendium.
Kunderewicz – skrypt „Instytucje prawa rzymskiego” – może się przydać do części teoretycznej, pierwszej. Do części dogmatycznej niekoniecznie.
Dajczak, Giaro, de Berier – Prawo rzymskie u źródeł prawa prywatnego (nie! – zbyt profesjonalny podręcznik)
Ćwiczenia w II semestrze, fakultatywne – przygotowujące do egzaminu końcowego, egzamin 4-5 terminów. Egzamin końcowy zdają wszyscy, natomiast osoby zapisujące się na ćwiczenia – będą miały sprawdzian połówkowy (pisany, odpowiedzi na pytania sprawdzające I semestr prawa rzymskiego). Wówczas – II semestr będzie na egzaminie czerwcowym tylko w części II semestru a nie rocznie, ale pod warunkiem że I semestr zaliczony zostanie na co najmniej 4.
Część II jest obowiązkowa dla wszystkich na egzaminie końcowym. Osoby poniżej 4 lub w ogóle nie przystępujące – zdają w czerwcu całość I i II semestr.
wykład z dn. 07/10/2012r.
Prawo rzymskie – przedmiot historyczno-prawny, wykładany jako propedeutyka (wprowadzenie do nauk cywilistycznych)
Prawo rzymskie przestało się rozwijać w połowie VI w. ne. Niemniej, zostało ukształtowane przez rzymian tak doskonale, że prawo rzymskie odgrywało przez wszystkie dalsze stulecia podstawę wszystkich, europejskich, nowożytnych systemów prawnych. Prawo rzymskie ukształtowało się w sposób doskonały tylko jako prawo prywatne –to właśnie Rzymianie spowodowali dychotomiczny podział całego prawa na prawo prywatne (ius privatum) oraz prawo publiczne (ius publicum). Na prawie rzymskim – tylko prawo prywatne. Obecnie, prawo prywatne dzieli się na szereg gałęzi:
prawo rzeczowe – człowiek rzecz
prawo zobowiązaniowe
prawo spadkowe
prawo rodzinne i opiekuńcze
i wiele innych działów zaliczanych do prawa prywatnego.
Wpływy prawa rzymskiego nie polegają na tym że współcześnie przejmuje się rozwiązania prawa rzymskiego; chodzi o przenikanie pewnej idei, ideologii prawa rzymskiego. Współcześnie, nawet w prawie cywilnym polskim, w KC jest dużo wpływów prawa rzymskiego – tak nazwy jak i rozwiązania zaczerpnięte z prawa rzymskiego.
Ius romanum – prawo rzymskie
Państwo rzymskie – przekazy mityczne podają że Eneasz uciekający z Troi i po podróżach morskich dotarł do wybrzeża półwyspu apenińskiego (Lazzio – środek półwyspu gdzie powstał Rzym). 753-752 pne został założony Rzym (at urbe condita). Państwo rzymskie było początkowo bardzo prymitywnym tworem – Remus i Remulus – wyznaczyli tzw. święte granice miasta. Państwo rzymskie przechodziło kilka faz rozwoju:
królestwo – władza polegała na rządach króla; królów rzymskich było prawdopodobnie 7 – skończywszy na Tarkwiniuszu Pysznym. Król miał do pomocy radę królewską. 509-510 pne powstała respublica. Specjalnie nie przyczynili się do kształtu prawa rzymskiego.
respublica – wszystko zasadzało się na władzy ludu, rzecz wspólna, rzecz publiczna. To też było iluzją, ta władza spoczywała w rękach urzędnikow rzymskich dzielących się na kilka kategorii: Konsul (najważniejszy); urzędy były sprawowane przez 2 urzędników- kolegialność; Po konsulu był Praetor (czyt.pretor) – byli urzędnikami rzymskimi którzy odegrali znaczącą rolę w kształtowaniu prawa rzymskiego. Początkowo istnieli 2 pretorzy: Pretor urbanus – pretor miejski wyposażony w imperium czyli poprzez władzę kształtował prawo rzymskie poprzez edykty czyli obwieszczenia, w których określali jak będą sprawowali władzę. Dalej był Pretor dla peregrynów – od IVw. pne – napływali cudzoziemcy czyli tzw. peregryni (ludzie obcy niebędący obywatelami państwa rzymskiego). Owy pretor dla peregrynów stanowił dla nich prawo i ułatwiał kontakty ich z obywatelami rzymskimi. Następnym urzędnikiem był Censor – czuwał nad listą obywateli rzymskich, nad kwestiami obyczajowymi (karą były tzw. obłożenia notą cenzorską), dokonywał spisów obywatelskich co 5 lat. Kolejnym urzędnikiem był Dyktator – do I w. pne. – otrzymywali władzę nadzwyczajną z chwilą kiedy Rzymowi groziło niebezpieczeństwo. Te wymienione urzędy to tzw. urzędy wyższe.
Były również urzędy niższe, nie wpływające na tworzenie i kształtowanie prawa.
Respublica zaczęła się stopniowo wypaczać (ostatni Dyktator – Juliusz Cezar chciał zawładnąć panowaniem nad Rzymem). Władza republikańska Rzymu zaczęła upadać. Koniec republiki rzymskiej – po bitwie pod Ancjum.
cesarstwo – występuje w 2 postaciach:
ze śladami władzy cesarskiej – pryncypat, Oktawian August, pod koniec IIIw ne. następuje zmiana pryncypatu – przekształca się w dominat. W pryncypacie było jeszcze kilka podmiotów wpływających na kształt prawa.
dominat – pełnia władzy cesarza, dominusa, nad państwem rzymskim. Władca, cesarz jest od tego momentu jedynym ustawodawcą. W dominacie następuje rozbicie państwa rzymskiego – do tego momentu istniało Imperium Romanum; od 395r. rozdział państwa rzymian na część zachodnią i wschodnią (podział między synów przez cesarza bo nie chciał aby się kłócili). Rolę metropolitarną zaczął pełnić Mediolan, Rawena, a na wschodzie rosło w siłę Bizancjum – IVw. przekształcone w Konstantynopol. Zachód Rzymu, to imperium zachodnie upadło w 476r. – plemiona barbarzyńców podbijają półwysep apeniński,. Pełnia władzy przechodzi na część wschodnią, która staje się Imperium Romanum – niepełne 20 lat po 476r. powstaje państwo frankońskie, dalej różne państwa barbarzyńskie – zachód Rzymu praktycznie rzecz biorąc przestaje być utożsamiany z państwem rzymskim. To jednak z zachodniego Rzymu wywodzi się w istocie to co dziś nazywamy prawem rzymskim. Wschód – toczył swoje dzieje, nic specjalnego nie działo się jednak przekładając na tworzenie prawa. W 527r. na tron wschodnio-rzymski wstępuje Justynian zwany Wielkim. Panował przez 38 lat i był związany nierozerwalnie z ukształtowaniem ostatecznie postaci prawa rzymskiego. Postanowił jako pierwszy krok do odbudowy państwa rzymskiego, ujednolicić i unowocześnić prawo rzymskie. Pod jego władzą powstała słynna kodyfikacja Justyniańska – obejmowała całe obowiązujące prawo rzymskie.
Prawo rzymskie – przy wykładach – będzie dotyczyć kodyfikacji justyniańskiej – to jest to prawo rzymskie w formie ostatecznej. To właśnie kodyfikacja justyniańska wywarła ten wspomniany wcześniej olbrzymi wpływ na prawo nowożytne.
Prawo w Rzymie było określane dwoma terminami:
ius - prawo (współcześnie raczej nieużywany)
lex – prawo (współcześnie używany)
Ius jest pojęciem starszym określającym to prawo rzymskie powstałe ponad 2500 lat temu. Oznaczamy tym pojęciem to prawo rzymskie, które jest prawem najczęściej zwyczajowym, natomiast pod postacią Lex rozumiemy najczęściej prawo stanowione, to pisane. Prawo stanowione, formalne, jest lex. Od połowy V w.pne. prawo rzymskie było pisane, stanowione, czyli lex.
Rzymianie pod pojęciem ius rozumieli wszystko to co dobre i słuszne, prawem nie może być coś co nie jest dobre czy słuszne dla człowieka (Ultian i Ucjasz).
ius est ars boni et aequi (prawo jest sztuką tego co dobre i słuszne)
Rzymianie wydzielając prawo prywatne i prawo publiczne przyjmowali, że: prawo prywatne reguluje stosunki prawne między dwoma równorzędnymi podmiotami; prawo publiczne zaś określa stosunki państwa a obywatela – relacje i zachowania, prawa, obowiązki (dziś np. prawo konstytucyjne, karne, administracyjne – wywodzące się z tzw. pozytywizmu prawnego).
Twórcy prawa rzymskiego nie rozróżniali tzw. prawa materialnego (regulującego prawa i obowiązki człowieka) oraz prawa formalnego (mówiącego w jaki sposób można wydobyć od człowieka jego prawa i obowiązki, tzw. prawo procesowe). Prawo rzymskie traktowało to wszystko jednolicie „w jednej regulacji było zawarte i materialne i procesowe”.
Prawo rzymskie stworzyło cały szereg pewnych zasad prawnych którymi kieruje się współczesny świat. Te zasady miały od początku charakter stricte prawny, ale miały również charakter moralny (np. wskazywały jak należy żyć uczciwie, godziwie itd.). Do dziś istnieją paremie funkcjonujące na gruncie obecnego prawa „nullum crimen sine lege” (nic nie może być traktowane jako przestępstwo jeżeli nie zostało określone w ustawie); składanie pozwu właściwego dla sądu wg miejsca siedziby pozwanego; kto pierwszy w czasie, lepszy w prawie
(np. przy hipotece – kilka hipotek ustanowionych na nieruchomości dla kilku wierzycieli – ten który pierwszy został ustanowiony jako wierzyciel zastawny będzie miał prawo pierwszeństwa zajęcia gruntu czy jego części aby się zaspokoić).
wykład z dn. 21.10.2012r.
Rozwój prawa rzymskiego następował równolegle z rozwojem form ustrojowych. 3 postacie rozwojowe prawa rzymskiego:
okres archaiczny w rozwoju prawa rzymskiego – 752/753 pne do 241 pne. To jest prawo na temat którego wiemy najmniej. Występowały 3 źródła prawa:
zwyczaj – pewne reguły zachowań powtarzały się i były przekazywane z pokolenia na pokolenie. Prawo zwyczajowe było dostępne praktycznie tylko patrycjuszom (głównie) i plebejuszom. Około V w. pne plebs chciał równouprawnienia w prawie, aby prawo zwyczajowe było dostępne dla plebejuszy. Patrycjat zmuszony był do ustępstw. W wyniku tego spisano prawo zwyczajowe – najstarszą ustawą powstałą w wyniku spisania prawa zwyczajowego była ustawa 12 tablic (około 450r. pne powstała – zniszczono ją za czasów Galów). Ustawa ta dzieliła się na części: na początku zawierała prawo procesowe (jak dochodzić swoich spraw przed sądem, obowiązek stawienia się przed sądem), dalej przepisy ustrojowe, pr.administracyjnego, pr. cywilnego (rzeczowe, zobowiązaniowe). Ustawa ta obowiązywała w państwie rzymskim przez wiele wieków – przez prawie 100 lat była jedyną ustawą rzymską. Dopiero później, około połowy IVw pne powstały kolejne ustawy – ustawę 12 tablic rozpisano na inne ustawy. Ustawa rzymska składała się z: praesrciptio (data uchwalenia ustawy, nazwisko inicjatora ustawy, przebieg ustawy). Ustawy były procedowane przez zgromadzenie ludowe. Drugą częścią ustawy rzymskiej jest tzw. rogatio – treść ustawy, o co chodzi w tej ustawie. Kolejną częścią było sanctio – sankcja. Ze względów teoretycznych stwierdzono że ustawę rzymską ze względu na sankcję można podzielić na 3 rodzaje: lex (ustawa) perfecta (ustawa doskonała) – naruszenie przepisu takiej ustawy skutkuje nieważnością czynności prawnej oraz naruszający przepisy poniesie karę; lex imperfecta (ustawa niedoskonała) – naruszenie ustawy nie jest sankcjonowane karą, czynność prawna jest ważna ale nie ma kary; lex minus quamperfecta (ustawa mniej niż doskonała) – w ustawie tej czynność jest ważna pomimo naruszenia przepisy ale naruszający ponosi karę. Około IV w. pne pojawiło się nowe źródło tzw. plebiscitium – uchwała zgromadzeń plebejskich – uchwały te przez ponad 80 lat nie miały mocy ogólnopaństwowej, dotyczyło tylko plebsu. Dopiero około 282r pne tzw. lex hortensa – była pierwszym plebiscitium rozciągającym się na całość społeczeństwa rzymskiego (także patrycjusze a nie sam plebs). Trzecim źródłem w tym okresie była tzw. interpretacja prawa dokonywana przez kapłanów – tzw. pontyfików. Chodziło o trzymanie plebsu w pewnym niepokoju – patrycjuszowi było łatwiej uzyskać interpretację aniżeli plebecjuszowi (wpływ na pontyfików). Proces rzymski był dla rzymian bardzo ważny. W dawnym prawie rzymskim proces polegał na tym, że trzeba było używać określonych formuł słownych – naruszenie tych formuł prowadziło do przegrania procesu (wystarczyło złe wypowiedzenie formuły) – formuły te też znali praktyczni tylko pontyfikowie. W 304-307 pne Gnejusz Flawiusz wykradł i opublikował formuły (zamknęła się faza ezoteryczności prawa rzymskiego). /tak więc powyżej źródłami prawa były: zwyczaj, ustawa, interpretacja/
okres 241 pne do 284 ne – okres prawa przedklasycznego (241pne do początków naszej ery) i klasycznego (od początków naszej ery do około 284 ne kiedy rozpoczął się dominat) – w tym ostatnim okresie najpełniej i najlepiej rozwijało się prawo rzymskie. W tym okresie źródłami prawa były: zwyczaj – nie miał już takiego znaczenia jak poprzednio. Jako prawo niepisane było traktowane jako źródło pośrednie; może być źródłem prawa tylko wtedy gdy nie jest sprzeczne z prawem stanowionym (Cyceron, Horacy – czym są prawa bez dobrych zwyczajów). Kolejnym źr.prawa była ustawa, a trzecim plebiscitia (uchwały zgromadzeń plebejskich). Czwartym źródłem które się pojawiło były uchwały senatu (senatus consulta) – czyli pewnego rodzaju reguły zachowania się prawnego uchwalone przez senat (skrót SPQR – senat ludu rzymskiego). Uchwały te stały się prawem dopiero właściwie w pryncypacie za ok. ponad 100 lat – gdy cesarz nie chciał zrażać społeczeństwa. Uchwały senackie niektóre były bardzo doniosłe w dziedzinie prawa prywatnego. Kolejnym źr. prawa była całkowita nowość – konstytucje cesarskie – wydawane przez cesarza, jego atrybut władzy, występowały w 4 postaciach: 1)edicta – konstytucja cesarska wydawana w kwestiach administracyjnych, dotyczyła terytorium raczej całego państwa (np. edykt cesarza Caracalli – 212r. ne – gdzie cesarz nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom terytorium rzymskiego; 2)mandatum – rozporządzenie w kwestiach administracyjnych ale skierowane do jakiegoś konkretnego urzędnika, nadające mu jakieś uprawnienia, określone terytorium, mandat obowiązywał tylko do końca kadencji urzędnika albo do śmierci cesarza; 3)decreta – konstytucja w której cesarz występuje jako sędzia, rozstrzyga spór sądowy w I lub II instancji (ludzie byli niezadowoleni z postępowań sędziowskich, wówczas cesarz przy pomocy kancelarii cesarskiej rozstrzygał wydając decret – na podstawie decretu sąd musiał wydać wyrok zgodny z decretem; wiązało się z tym niebezpieczeństwo – decret dotyczył jednej konkretnej sprawy, ale próbowano rozciągać decrety na inne sprawy co mogłoby prowadzić do precedensów; 4)rescripta – reskrypty, czyli odpowiedzi cesarskie na zapytania zgłaszane w wątpliwych kwestiach prawnych (gdy obywatele mieli problemy ze zrozumieniem prawa) – interpretacja prawa przez kancelarię cesarską. Reskrypty stały się w 3) okresie najważniejszym źródłem prawa bo cesarz w ramach reskryptów stosował tzw. autentyczną wykładnię prawa – ten który wyda przepis prawa sam ten przepis interpretuje; wykładnia ta była jednocześnie wykładnią legalną bo cesarz sam siebie powoływał o interpretowania prawa.
Kolejnym 6 źródłem prawa były tzw. edykty urzędnicze (edykty pretorskie) – edykty urzędników którzy byli wyposażeni w imperium. Na początku były 2 urzędy pretorów – praetor urbanus – pretor miejski. To był pretor który nie zajmował się kwestiami innych podmiotów jak tylko obywateli rzymskich. Drugim był praetor interperegrinos – pretor dla peregrynów (powstał w połowie III w. ne) – była dla nie obywateli rzymskich, którzy wchodzili w kontakty w obywatelami rzymskimi (handlowe, prawne, gospodarcze). Każdy pretor wstępujący na urząd wygłaszał tzw. edykt – zasady prawne którymi będzie się kierował, natomiast w trakcie sprawowania urzędu nowe zasady wyrażano w nowym prawie, czasem ad hoc. Edykty składały się z 3 części.
Działania pretorów spowodowały że zaczęto mówić jakby o nowej gałęzi prawa rzymskiego – w ramach prawa prywatnego powstało ius praetorium – prawo pretorskie, mające pełną moc obowiązywalności na terytorium całego państwa rzymskiego, bywało włączane czasami do ius honorarium (prawa urzędniczego). To prawo powstające wtórnie do ius civile miało na celu wspomaganie prawa cywilnego, uzupełnianie prawa cywilnego, oraz poprawianie prawa cywilnego (łatwiej było wydać edykt pretora aniżeli zwołać zgromadzenie na zmianę ius civile). Pretura zaczęła gasnąć kiedy ok. 117r. ne polecono kodyfikację edyktu pretorskiego. Cesarze chcieli tworzyć prawo własne – edykt wieczysty – edictum perpetuum – skodyfikowany edykt pretorski. Pretura stała się od tego momentu stała się urzędem dostarczającym pieniędzy cesarzowi, od III w. ne, pretura stała się szczeblem do kariery senatorskiej. Ostatni, 7 źrodłem – jest interpretacja prawa – ale tym razem dokonywana przez uczonych prawników (jurysprudenci – fachowcy w prawie). Mogli oni wydawać swoje opinie mające moc prawotwórczą. Nie było żadnej zinstytucjonalizowanej nauki prawa – prawa uczono się jakby na praktyce u kogoś. Ci prawnicy nie wydawali jednomyślnych opinii. Spowodowało to wprowadzenie przez cesarza Augusta zasady, że tylko niektórzy wskazani prawnicy, mogli wydawać opinie wiążące wszystkich. Za czasów Augusta ( 27r. pne -37r. ne) powstały zalążki 2 szkół prawniczych (w znaczeniu ideologicznym) prowadzone przez wybitnych prawników rzymskich: 1) szkoła sabinianów – opierała się na filozofii stoickiej która miała charakter idealistyczny; 2) szkoła prokulianów – opierała się na filozofii arystotelejskiej, bardziej materialistycznej. Szkoły te się różniły w patrzeniu na rozwiązania prawa rzymskiego.
284-565 ne – okres prawa poklasycznego – wyróżnia się przy tym okres 527-565 Justyniana (w uznaniu kodyfikacji justyniańskiej). Zakończenie tego okresu jest bardziej symboliczne. Sam okres od dominatu do śmierci cesarza Justyniana. Okres ten jest bardzo burzliwy dla państwa rzymskiego. Problemy demograficzne, problemy z utrzymaniem jedności terytorium (395r. ne Teodozjusz podzielił państwo rzymskie na dwie części – podział ostateczny cesarstwa rzymskiego, ale jednocześnie ten rok to początek końca części zachodniej – barbarzyńcy omijali część wschodnią; upadek części zachodniej był początkiem powstawania państw barbarzyńskich, które zastając prawo rzymskie miały z nim problemy; powstawały leges romanae barbarorum – tzw. zbiory praw rzymskobarbarzyńskich posługiwali się nimi barbarzyńcy). W tym okresie są następujące źródła prawa rzymskiego: 1) zwyczaj – ale już całkowicie upośledzony, mógł być tylko prawem w małych miastach, gminach, i tylko wtedy, gdy zgadzał się z prawem stanowionym przez cesarzy; 2) konstytucje cesarskie które występowały w 2 postaciach: a) odpadły decrety i mandaty, pozostały edykty, ale dominująca rolę zaczęły odgrywać: b) reskrypty. Był jeszcze problem z jurysprudencją rzymską – nie że była konkurencją dla prawa stanowionego przez cesarzy, ale ta jurysprudencja rzymska (odpowiedzi uczonych prawników) wprowadzała zamieszanie w procesie rzymskim (nie wiedziano czyich opinii słuchać). Sędziowie państwowi nie wiedzieli co robić. Każdy prawnik uznawał że jego opinia jest wiążąca a cesarze tracili nad tym kontrolę. Krok ostateczny podjęli ceszarze: 426. Teodozjusz II oraz Walentynian – konstytucja raweńska (tzw. konstytucja o cytowaniu), w której obcięto wszystkie niepotrzebne komentarze prawnicze. Ustanowili że można powoływać się na opinie tylko 5 wskazanych prawników: Gajusz, Modestynus, Ulpian (Ulpianus), Paulus, Papinianus (Papinian). Gdy każdy z nich mówił w danej kwestii to samo, to sędzia musiał zastosować się do tej opinii. Gdy nie było jednomyślności – to sędzia miał się stosować do opinii większości. Gdy nie było większości – decydującą miała być opinia Papiniana (stąd uznawano go za najważniejszego prawnika). Gdy Papinian się nie wypowiadał, a nie było większości, dopiero wtedy sędzia mógł wybrać sobie tą opinię, którą uznawał za najsłuszniejszą. Ustawa raweńska została włączona do słynnego kodeksu teodozjańskiego. Pod koniec II w. ne pojawiały się próby kodyfikacyjne – zebrania wszystkich konstytucji cesarskich w jedność. Próby kodyfikacyjne.
W okresach 2) i 3) zmieniało się prawo, podejście do niego, warunki życia ludzi, wchodziła w grę gospodarka towarowo-pieniężna. Prawo rzymskie w okresie klasycznym rozwijało się najwspanialej, ale pod koniec III ne mamy duże kłopoty w państwie rzymskim – demograficzny (brakuje rodowitych rzymian) oraz kryzys ustrojowy. Pod koniec IV w. ne całość władzy przechodzi do Bizancjum.