Istoty umów społecznych nie można właściwie zrozumieć bez poruszenia aspektu wolności, stanu natury czy problematyki społeczeństwa ustrojów państwowych jak również zrozumienia samego człowieka. Kwestia umowy społecznej stanowi jedną z najbardziej kontrowersyjnych koncepcji w myśli politycznej.

Umowa społeczna- pojęcie z zakresu filizofii politycznej i społecznej, mówiące o genezie istnienia państwa i społeczeństwa. Umowa społeczna jest wynikiem domniemanego lub rzeczywistego porozumienia (umowy) między jednostkami żyjącymi w tzw. stanie natury, na mocy którego może zaistnieć władza publiczna wraz ze stanowionym prawem oraz instytucja państwa (władca) i organizacja życia zbiorowego społeczności (jednostki tworzące społeczeństwo), ponieważ każda legalna władza państwowa musi pochodzić ze zgody społecznej.

Teoria umowy społecznej jest bardzo stara, już w starożytności można było zauważyć pierwszych filozofów, którzy zaczęli się nią zajmować, takich jak Platon, Cyceron i św. Augustyn, a w średniowieczu Mikołaj z Kuzy. Najbardziej znane są jednak projekty umów społecznych zaproponowane przez myślicieli epoki Oświecenia.

W różnych odmianach umowa społeczna stanowi integralną część wielu nowożytnych doktryn filozoficznych, politycznych i prawnych, a także moralnych (m.in. kontraktarianizm, etyka konsensu). W filozofii nowożytnej jest zasadniczym kontekstem formowania się rozumienia genezy społeczeństwa i państwa, władzy publicznej, prawa naturalnego i stanowionego. Treść u. s. winna określać zarówno uprawnienia, jak i powinności jednostek względem siebie, a także prawa i obowiązki władzy (suwerena) wobec jednostek i społeczności. Tak rozumiana umowa społeczna jest ujmowana jako uzasadnienie i wyjaśnienie zaistnienia państwa, instytucji władzy publicznej, wraz z prawem i strukturą społeczną. Pełni zasadniczą rolę w legitymizacji władzy publicznej.

GENEZA I SPECYFIKA UMOWY SPOŁECZNEJ.

Za ugruntowanie w kulturze problematyki związanej z u. s. odpowiadają zasadniczo nowożytni filozofowie (H. Grotius, F. Suárez, Th. Hobbes, J. Locke, J. J. Rousseau, I. Kant), którzy w opozycji do klasycznego rozumienia człowieka, społeczności, akcentowali konwencjonalny, a nie naturalny charakter bytowania człowieka, społeczności, państwa i prawa. Postulowali istnienie pierwotnego, przedspołecznego i przedpaństwowego stanu bytowania człowieka, nazywanego stanem natury. Jawił się on generalnie jako rzeczywistość anarchii i chaosu, gdzie podstawowe dobra jednostki – życie, mienie, bezpieczeństwo – były narażone na unicestwienie, zaś z racji braku ładu społecznego nie mogła zaistnieć żadna wyższa forma życia społecznego. Zawiązanie porozumienia między jednostkami jawiło się jako środek przezwyciężenia zła, na jakie był narażony człowiek, także jako wyraz racjonalnego zachowania (Locke, Kant), fundujący ład społeczny i szereg instytucji. Porozumienie to wiązało się z ograniczeniem wolności i uprawnień jednostek na rzecz zyskania przez nie bezpieczeństwa własnego życia i mienia. W filozofii nowożytnej liczne teorie u. s. stały się elementem wyjaśniającym genezę społeczności, państwa, władzy politycznej wraz z jej zadaniami i funkcjami, prawa stanowionego i naturalnego, które jawiło się jako głos rozumu ludzkiego, wyrażający powszechne i ogólnie ważne nakazy. Ów głos rozumu (prawo naturalne) nakazywał ludziom wyrzec się pewnych uprawnień i wolności, na rzecz ukonstytuowania się porządku społecznego, bezpieczeństwa oraz państwa. Teorie u. s. pełniły zadanie swoistego pewnika, na którym budowane jest rozumienie polityki, państwa, władzy i prawa. Używano ich do wyjaśnienia i uzasadnienia różnych typów sprawiedliwości (J. Rawls), uznawano za czynnik konieczny prowadzący do ochrony społeczności przed tyranią (Locke) oraz warunek zaistnienia demokratycznego i wolnego ustroju, gdzie równe i wolne jednostki osiągają możność samorealizacji (Rousseau).

IDEOWA PODSTAWA TEORII SPOŁECZNYCH.

Ukształtowane przez wieki różne koncepcje u. s. nie mają jednorodnego charakteru, choć charakteryzuje je wiele wspólnych elementów. Należy do nich przede wszystkim przyjęcie hipotezy stanu natury jako stanu pierwotnego i zarazem wyrażającego prawdziwe intencje (istotę człowieka). Z tej perspektywy u. s. jawiła się jako odejście i przezwyciężenie stanu natury oraz czynnik legitymizujący instytucję państwa i władzy publicznej. Teoria u. s. jest także zasadniczym punktem odniesienia do interpretacji i wyjaśniania wielu nowożytnych koncepcji prawa naturalnego (Grotius, Hobbes, S. Pufendorf, B. Spinoza, G. W. Leibniz, Ch. Thomasius, Ch. Wolff, Rousseau, Monteskiusz), a także koncepcji prawa, polityki i państwa, jakie powstały w kontekście dyskusji z tzw. szkołą prawa naturalnego (F. K. Savigny, G. F. Puchta, L. Duguit, H. Kelsen).

Choć zagadnieniem teorii umów społecznych zajmowało liczne grono teoretyków, na uwagę zasługują nazwiska Thomasa Hobbes`a, Johna Lock`a i Jeana Jacouesa Rousseau.

Thomas Hobbes (1588 – 1679)

T. Hobbes należy do czołowych postaci w historii doktryn politycznych doby rewolucji angielskiej. Był teoretykiem prawa i filozofem, autorem wielu dzieł, głosił pochwałę absolutyzmu. Jego dłubie, trwające dziewiędziesiąt jeden lat życie, to okres obejmujący wszystkie ważniejsze wydarzenia związane z wybuchem, przebiegiem i zakończeniem rewolucji w Anglii oraz dobę restauracji.

Umowa społeczna dla T. Hobbes1a stanowi wyjście podyktowane rozsądkiem zdecydowanie przeważającym kalkulację na rzecz życia w pokoju i jedności, zamiast niszczącej wszystkich anarchii. Ludzie zawierają umowę na zasadzie „każdy z każdym”, powierzając pełnię władzy suwerenowi. Nie jest to umowa dwustronna, w której władca zobowiązuje się do przestrzegania takich lub innych reguł. Umowa tworzy państwo, które odwołując się do przymusu i strachu potrafi zapewnić człowiekowi bezpieczeństwo. Hobbes odwołuje się tu do porównań organicznych. Lewiatan to hydra, która trzyma w swoich szponach poszczególne bestie ludzkie. Nie jest ona niczym innym niż sztucznym człowiekiem choć większych wymiarów i większej siły niż człowiek naturalny, którego obranie i opiece ma służyć. Wraz z powstaniem państwa ginie także naturalna wolność ludzi; rodzą się instytucje społeczne, na których straży stoi władza państwowa. Wśród instytucji tych szczególne miejsce zajmuje własność.

Dla T. Hobbes`a człowiek nie jest urodzoną społeczną istotą, ale egoistą. Twierdzi on, iż w historii ludzkości był pewien stan, nazwany stanem natury. Mimo, że w okresie tym każdy miał nieograniczoną wolność naturalną, wszyscy mieli prawo także do krzywdzenia tych, którzy zagrażali instynktowi jednostki. Prowadziło to do braku jakichkolwiek więzi społecznych między jednostkami, anarchii, absolutnej wolności, a w rezultacie do wojny każdego (każdy mógł zabić każdego i być przez każdego zabity). Wojna każdego z każdym (bellum omnium contra omnes) powoduje, że ludzie zamiast korzystać z wolności muszą stale koncentrować się na przetrwaniu. Między wolnością a przetrwaniem istnieje zatem stały, nierozwiązywalny konflikt. W związku z tym, jednostki nie chcąc obawiać się o własny los, życie i mienie, zaczęły dążyć do stabilizacji i poczucia bezpieczeństwa. Postanowiono więc w sposób świadomy powołać państwo na mocy umowy społecznej. Tym samym ludzie zrzekając się swoich osobistych praw do tworzenia suwerenności, w zamian za ochronę i lepiej funkcjonujące społeczeństwo, zdecydowali się powołać organizację państwową. Dzięki temu wszyscy odnieśli korzyść. Państwo uzyskało możliwość rozkazywania, wymuszania posłuchu, a jednostki gwarancje życia (nikt nie może nikogo bezkarnie zabić) i nienaruszalności prywatnej własności. Autor Lewiatana wychodzi z założenia, iż ludzie w odróżnieniu od innych istot nie są w stanie obyć się bez jakiejkolwiek władzy opartej na przymusie. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze ludzie stałe ze sobą współzawodniczą o zaszczyty oraz godności i przez to popadają w nienawiść prowadzącą do wojny. Po drugie człowiek nieustannie porównując samego siebie z innymi ludźmi, nie jest w stanie dążyć do osiągnięcia wspólnego dobra i tym samym koncentruje się na dobru prywatnym. Po trzecie człowiek ma skłonność do kontrolowania działania tych, którzy rządzą państwem. Dlatego też, zdaniem Hobbes a tylko społeczeństwo i państwo chronią ludzi przed stanem, gdzie każdy z nas miałby nieograniczoną wolność naturalną. Umowa społeczna u Hobbes a jest ugodą jednorazową, zawartą pomiędzy jednostkami, ale nie z suwerenem (umowę zawiera każda konkretna jednostka z inną konkretną jednostką). To jednostki na mocy umowy powołują suwerena, godząc się nadać mu uprawnienia do reprezentowania całości. W konsekwencji poddani tracą pewne przywileje. Umowa społeczna jest nierenegocjowalna (poddani nie mogą zmienić formy rządów, ani zawrzeć umowy z inną osobą), nie można także wypowiedzieć posłuszeństwa suwerenowi, przeciwstawiać się jego działaniom, oraz skazać go na śmierć i w żaden sposób ukarać. Zrzeczenie się naturalnej wolności na rzecz państwa jest nieodwracalne, a nawet wspólna decyzja poddanych nie ma mocy zniesienia władzy państwa. Zerwanie umowy z danym suwerenem oznacza bowiem powrót do brutalnego stanu natury i walki każdego z każdym. Zobowiązanie poddanych w stosunku do suwerena trwa jednak tylko tak długo, jak długo trwa moc, dzięki której suweren jest zdolny ochraniać swoich poddanych.

T. Hobbes skierował państwo w stronę władzy suwerena tyrana, w stronę walki o władzę. Dla Hobbes`a, człowiek jest z natury zły i agresywny. Jego zdaniem, to egoizm a nie appetitus societatis (instynkt społeczny skłaniający ludzi do życia zbiorowego i zawierania umów społecznych) jest naturą człowieka. Próbował on odkryć człowieka takim, jakim byłby gdyby nie istniały poglądy na temat dobra i zła. Stan natury pojawia się jako sytuacja jednostki, która nie ma idei sprawiedliwości i niesprawiedliwości. Hobbes twierdzi, że ludzie są sobie równi z natury, przez co neutralizują się, gdyż każdy ma mniej więcej tyle samo władzy. To z kolei oznacza, że władzy jako takiej nie ma. W wyniku tego Hobbes szukał podstaw organizacji społeczeństwa i uzasadnienia legitymizacji dla władzy suwerena. Jego zdaniem, nawet jeśli jednostki zdają sobie sprawę z niedogodności nadania praw jednej osobie oraz możliwości realizowania uprawnień naturalnych, wszyscy pod groźbą kary zgodzą się na zawarcie umowy. W ten sposób wyłonią suwerena posiadającego nieograniczone prawo Lewiatana, będącego bogiem śmiertelnym.

W ten oto sposób T. Hobbes rozwija koncepcję silnej władzy państwowej żywiąc przekonanie, że najlepiej gwarantuje ona swobodny rozwój rzemiosła, przemysłu i handlu, że zabezpiecza ponadto nienaruszalność własności- gwarancji tych nie stwarza społeczeństwo, w którym funkcjonują prawa przemocy i wojny.

Koncepcja Hobbesa nie zyskała sobie akceptacji żadnej z czołowych sił politycznych tego okresu - dla kościoła anglikańskiego, absolutnej mo­narchii typu feudalnego i arystokracji była zbyt racjonalistyczna, laicka i burżuazyjna, dla burżuazji zbyt autokratyczna i rojalistyczna. Oddziałała nato­miast przez ożywienie odruchu negacji - jej krytyka wzmocnić miała tempo rozwoju doktryny liberalnej.

John Locke (1632 – 1704)

John Locke filozof, ekonomista, polityk i politolog uznawany jest za pioniera liberalizmu politycznego (formy demokracji nowożytnej opartej na prawach jednostki). Nadał empiryzmowi znamiennemu dla tradycji angielskiej, nową postać. Jego prace filozoficzne i polityczne odegrały ważną rolę w kształtowaniu myśli XVII wieku, czynią go jednym z klasyków oświecenia.

Umowa społeczna według Locke’a jest zawarta z obywatelami, lud zachowuje swoją własność, mienie i życie. Składa się ona z dwóch części:

1) umowa o powstaniu społeczeństwa - reguły wywodzące się z powszechnych moralnych odczuć człowieka Np.: współczucie, miłość, wolność,

wiara w Boga i itp.. Ten stopień przypomina prawo natury ( stan natury ).

2) umowa o powstaniu państwa - rzeczywistość państwowa i polityczna. Źródłem własności prywatnej jest w ostatniej instancji praca. Takie prawo własności jest prawem naturalnym. Nikt nie może naruszać własności prywatnej. „Podatki powinny być nakładane za zgodą obywateli”. Jeżeli rząd nakłada podatki bez zgody obywateli i nadmiernie ich obciąża mają oni prawo do buntu i powrotu do prawa natury.

Umowa społeczna daje wyraz poszukiwaniu przez człowieka skutecznych środków ochrony praw własnych, w szczególności bezpieczeństwa, prawa własności czy wolności. Człowiek przystępuje do umowy wówczas, gdy chroni ona podstawowe wartości, w jakie wyposażyła go natura. Sensem umowy społecznej jest przede wszystkim ochrona praw naturalnych, których jednostka nie zrzeka się, lecz uzyskuje silniejszą ich obronę, następującą w zorganizowanej społeczności ze strony władzy publicznej.

W koncepcji stanu natury u J. Locke’a ludzie są przede wszystkim ludźmi a dopiero później mogą być obywatelami. Jeśli chce się być dobrym obywatelem trzeba najpierw być dobrym człowiekiem. Ludzie z natury rzeczy są wolni i równi, dlatego stan natury według Locke’a umożliwiał człowiekowi całkowitą swobodę działania. Locke twierdził, że ludzie w stanie natury sami sobie wymierzali karę. Nie potępia stanu natury, lecz widzi w nim pewne wartości, które dotyczą swobody człowieka i nieskrępowania go żadną władzą. Uważa, że prawo natury jest ważniejsze od praw politycznych. „Owo prawo natury wznosi się ponad wszystkie prawa”. Prawo natury jest poniekąd koncepcją empiryczną a nie modelową.

John Locke uważa ludzi jako bardziej społecznych, a stan natury postrzega jako czas, w którym istniała instytucja rodziny, grupy społeczne, własność, a co za tym idzie także różnego rodzaju normy społeczne. Jego zdaniem w okresie tym nie należy mówić o anarchii i walce, bowiem człowiek kierował się zasadami moralnymi wynikającymi z jego natury. Prawo naturalne jawi się tu jako idealne zasady współżycia społecznego Mogłoby się wydawać, że w tej sytuacji państwo było bytem zbędnym, jednak wraz z odkryciem przez ludzi przyjemności posiadania, gromadzenia i pomnażania dóbr, człowiek zwrócił się przeciwko drugiemu człowiekowi. By przywrócić porządek konieczne stało się zawarcie przez ludzi umowy społecznej. W wyniku umowy powstaje państwo stojące na straży bezpieczeństwa jednostek. Jednostki zawierając umowę, zrzekają się tylko części swojej wolności, zachowując gwarancje własności i swobód obywatelskich. Władza państwowa ma więc charakter ograniczony, utylitarny. Władza ma prawo wymusić posłuszeństwo dla dobra jednostek, jednak w przypadku, gdy nie wywiązuje się ze swoich obowiązków, lub stanowi zagrożenie dla jednostek, społeczeństwo ma prawo buntu i zmiany rządu. Wówczas ludzie zawierają nową umowę społeczną i powstaje nowy rząd. Mimo to państwo nie upada i nie ma powrotu do stanu natury. Natura dała ludziom wolność, niezależność i równość i nikt nie może ich jej pozbawić, nawet oni sami w drodze umowy społecznej. Umowa nie służy zrzeczeniu się naturalnych praw, ale ich umocnieniu - ludzie łączą się w społeczeństwo w celu wzajemnego zachowania swych praw do życia, wolności i mienia. Władzy przekazano tylko jedno uprawnienie - zapewnienia bezpieczeństwa przez karanie przestępców, suweren nie ma więc władzy absolutnej. W związku z tym, że każdy ma prawo do zachowania życia, ono jest podstawowym wyznacznikiem kształtowania reguł rządzących państwem. Problem tkwi jednak w tym, że państwo jest także ograniczeniem wolności. J. Locke jest autorem, który starał się uratować wolność każdej jednostki z osobna i zarazem wszystkich bez uciekania się do władzy suwerena tyrana, przyznał jednostce prawa z natury i skierował jej wysiłek w kierunku zdobywania dóbr.

Wolność według J. Locke’a nie polega na tym, że każdy może robić to co mu się podoba, ponieważ prowadziło by to nieuchronnie do anarchii. Wolność jest to stan spokoju społecznego i politycznego, w którym ludzie żyją zgodnie z rozumem, nawet bez jakiejkolwiek władzy. Człowiek wolny jest tylko wtedy, jeśli w swoich zachowaniach i ocenach kieruje się rozumem. Ludzie nie posiadający rozumu, nie posiadają również wolności, są głupi.

Podstawą wolności politycznej jest wolność moralna, etyczna. Bez posiadania wolności etycznej nie można posiadać wolności politycznej. Wolność moralna czyni człowieka panem samego siebie. Jest fundamentem poprawnej wolności politycznej.

W drugim traktacie o rządzie Locke bardzo mocno akcentuje nieprzestrzeganie prawa przez obywateli. Twierdzi, że „Pierwszym założeniem jest istnienie w człowieku zła a konkretnie złych czynów. Przeto karać należy śmiercią tych, którzy naruszają prerogatywy władzy”. Władza państwowa powinna ustanawiać mądre prawa dla ludzi ale również prawa zachowujące własność. Władza ma jednak prawo użyć siły społeczeństwa w celu egzekwowania prawa. Powinna postępować tak, żeby jak najlepiej bronić obywateli.

Ponieważ lud w umowach społecznych Locke’a tylko częściowo odstąpił od swoich praw, ma prawo zatem występować przeciwko wszelkim uzurpacjom władzy. Najpierw jednak powinien odwołać się do woli nieba następnie do woli ziemskiej. Jeżeli te odwołania nie poskutkują ma prawo stawić opór władzy. Lud ma prawo do oporu przeciwko wadliwej władzy wykonawczej. Ma prawo obalić taką władzę i powrócić do stanu natury i ustanowić nowe władze. Locke wyznawał cztery zasady rządzenia:

1. Jeśli rząd źle rządzi to wina leży po stronie samego rządu nie obywateli.

2. W demokracji należy wystrzegać się demagogów, manipulantów, kłamców.

3. Lud jest mocodawcą władzy państwowej i lud posiada prawo oceny i wartościowanie władzy.

4. Prawdziwymi rebeliantami nie są ci co walczą o przestrzeganie praw lecz ci co te prawa gwałcą.

Państwo i władza polityczna mają ochraniać prawa, które człowiek ma naturalnie. Już w stanie natury człowiek ma prawo do życia, wolności, własności oraz karania tych, którzy wystąpią przeciwko tym prawom. Locke przyznaje ludziom prawa obowiązujące od zawsze . Jedyny sposób przekazania naturalnej wolności może się odbyć tylko poprzez umowę społeczną. Locke utrzymywał, że tym, co zagraża jednostce jest głód, a nie inna jednostka. Dlatego skierował on wysiłek istoty ludzkiej w stronę natury, skupiając uwagę ludzi na pomnażaniu dóbr. Praca była w koncepcji umowy społecznej kategorią centralną. Jednostki wchodziły w relacje między sobą, jako pracownicy i właściciele. Ale ich rywalizacja powinna przebiegać w pokojowy sposób. Suma dóbr indywidualnych pomnaża bowiem dobro ogółu. Pierwszym etapem powstania państwa jest utworzenie społeczeństwa. Początkowo ma ono charakter niezorganizowany, ale z chwilą gdy jednostki zawierają umowę ze sobą, powstaje rząd. Drugim etapem jest powoływanie przez społeczeństwo aparatu władzy. Społeczeństwo jest zatem zarówno pracodawcą, jak i tym, na rzecz którego ono powstanie. Można więc mówić o dwóch aktach umowy. Pierwszy to umowa między jednostkami powołująca społeczeństwo, drugi natomiast stanowi umowa społeczeństwa z władzą, powołująca rząd. Mimo, iż on ma szereg praw, nie ma uprawnień innych, od nałożonych mu przez same jednostki. Ludzie zachowują więc naturalne prawa w państwie, kontrolując ich wykonywanie przez swoich przedstawicieli. Z punktu widzenia dzisiejszych czasów odpowiednią byłaby teoria Locke`a, dla którego skuteczna umowa społeczna nie musi koniecznie prowadzić do ubezwłasnowolnienia jednostek i przekazania całej władzy suwerenowi. Jest on bliższy demokracji, rozumianej jako system, który daje proporcjonalny udział we władzy wszystkim członkom wspólnoty. Taki system byłby z pewnością stabilniejszy i bardziej pożądany od rządów autokratycznych. Jednak, by ludzie docenili wartość wspólnoty, konieczne jest istnienie świadomości i rozumienia podstaw jej funkcjonowania. J. Locke proponuje, by podstawy umowy społecznej zawrzeć w formalnym akcie, którego przykładem może być konstytucja. Tak jak jest współcześnie, wszystkie akty prawne, które później powstaną, muszą być z nim zgodne. Zaś sama umowa powinna być tak sporządzona, w taki sposób, by dawać tylko absolutnie niezbędną władzę wspólnocie nad jej członkami, aby każdy z nich musiał rezygnować w jak najmniejszym stopniu z interesu własnego. W związku z tym, wyłonienie konkretnego suwerena powinno przebiegać na podstawie świadomego wyboru wszystkich ludzi, np. poprzez wybory. Władza powinna spoczywać w rękach ogółu, który jednak nadaje suwerenowi pewne prerogatywy, mówiące co należy robić. Władca z kolei powinien pamiętać, że jego rządy powinny opierać się na prawie ustanowionym przez wszystkich, a nie na zasadzie przemocy i siłowego wdrażania swoich postanowień. Nie należy także zapominać, że ze względu na prawa natury, nie należy ograniczać wolności wypowiedzi, zrzeszania się i prowadzenia działalności gospodarczej.

Jean Jacques Rousseau (1712 – 1778)

J. J. Rossueau pochodził z Genewy, sławę zdobył we Francji. Jego krytyczne wobec współczesności prace literackie i filozoficzne miały istotny wpływ na opinię publiczną przedrewolucyjnej Francji. J. J. Rousseau należy bez wątpienia do najbardziej oryginalnych i najgłębszych zarazem myślicieli epoki Oświecenia.

W umowie społecznej Rousseau każdy łączy się ze wszystkimi, tzn.: każdy słucha innego człowieka i oddaje swoją osobę pod naczelne kierownictwo woli powszechnej. Każdego członka traktuje się jako część niepodzielnej całości. Tworząc umowę społeczną chciał tak postąpić, aby człowiek czuł się tak dobrze jak w stanie natury. Każdy oddaje część swojej wolności aby później odzyskać tą wolność w ramach niepodzielnej wolności państwowej

Stan natury według Rousseau był doskonały. Ludzie czuli się w nim szczęśliwi, wolni i równi. Był to czas spokoju, naturalnej harmonii jednostek w kontakcie z naturą. Jednak szybki rozwój cywilizacji oraz własności powodują niszczenia i ograniczają wolność człowieka. Dla J. J. Rousseau prawo natury jest poniekąd wcześniejsze od praw społecznych i politycznych, a wolność i równość stają się ponadpaństwowymi i ponadczasowymi naturalnymi prawami człowieka.

Zakładał naturalną dobroć człowieka i przyjmował tezę o jego powolnej degradacji moralnej w społeczeństwie wskutek powstania własności prywatnej, przemocy silniejszych, utraty autentyczności i fałszywej kompensaty w postaci rozkwitu nauk i sztuk. Swymi poglądami godził w podstawy kultury Oświecenia. W czasach totalnego panowania rozumu, krytykował rozum w imię uczucia; w warunkach powszechnego uwielbienia dla cywilizacji bronił praw prostej natury; zamiast wiary w nieustanny postęp cywilizacyjny. Głosił potrzebę odwrotu od cywilizacji i powrotu ludzkości do stanu natury.

Odrzucenie rozumu

Rousseau uważał, że największą zdolnością człowieka jest nie rozum, lecz uczucia. Można więc powiedzieć, że był przeciwnikiem racjonalizmu i spekulatywnych dociekań ze strony większości filozofów okresu Oświecenia. Jego zdaniem, jeżeli cos oświeca umysł człowieka, to nie rozum, lecz serce.

Potępienie cywilizacji

Jego zdaniem, nauki, sztuki i w ogóle cywilizacja są pozbawione wartości. Rousseau głosił pogląd, iż nauki i oparta na wiedzy i rozumie cywilizacja niszczą moralność. Prawdą jest, że nauka i przeróżne sztuki rozwinęły się doskonale, ale są całkowicie pozbawione wartości; co więcej, działają na szkodę ludzkości. Powstały ze zła i rodzą zło. W swej rozprawie Rousseau za negatywne skutki rozwoju cywilizacji uważał nie tylko bezpośrednie zło moralne, ale również zbytek, próżniactwo, nierówność i upadek wolności. Cywilizacja wypacza charakter człowieka i nie czyni go ani doskonalszym ani szczęśliwszym niż byłby bez niej. Istotnym rysem krytyki cywilizacji ze strony Rousseau było dostrzeganie przez niego fundamentalnej antynomii cywilizacji i moralności. Cywilizacja stanęła na drodze moralności; jest z nią sprzeczna, a ta główna sprzeczność objawia się w szeregu antynomiach i sprzecznościach bardziej konkretnych. Cała egzystencja człowieka jest pełna konfliktów. Ludzie są z natury dobrzy, a cywilizacja powoduje, że czynią zło. Ludzie rodzą się wolni, a cywilizacja sprawia, że żyją w kajdanach. Ludzie przez całe życie dążą do szczęścia, a żyją nieszczęśliwi; szukają przyjemności, a znajdują cierpienie, itp. Tak wygląda prawdziwa i zarazem smutna dola człowieka.

Potępienie ustroju społecznego

Wszelkie ustroje społeczne narzucają jednostkom jakieś formy organizacyjne, podporządkowujące jednostkę zbiorowości. Dlatego ustroje są sztuczne (nienaturalne) i złe. Są złe głównie z tego powodu, że wytwarzają i sankcjonują pośród ludzi nierówność. Odkąd pojawiło się społeczeństwo zorganizowane w formy ustrojowe, pojawili się też panowie i niewolnicy, władcy i poddani, bogaci i biedni. Początkiem tego całego społecznego zła było powstanie własności prywatnej jako pierwszego kroku na drodze do uspołecznienia ludzi. Za tym poszła nierówność i walki miedzy ludźmi, które zawsze okazują się bądź walkami o zdobycie własności przez jej zagarnięcie, bądź o utrzymanie jakiejś własności przed chętnymi do jej przywłaszczenia. Rousseau uważał, że główną przyczyną regresu społecznego jest fakt, iż ludzie opuścili "stan natury", albo lepiej powiedzieć - nie potrafili urządzić swojego życia społecznego w sposób zgodny ze "stanem natury".

Uwielbienie natury

Naturę Rousseau pojmował jako stan pierwotny w historii ludzkość, gdy ludzie żyli nie tknięci jeszcze przez żadne elementy sztucznie tworzonej cywilizacji. Rousseau gloryfikował pierwotny stan natury, w którym wszyscy ludzie byli wolni i równi. Opuszczenie stanu natury przez ludzkość przyniosło jako skutek wypaczenie charakteru ludzkiego i zwyrodnienie naturalnych obyczajów. Żyjąc w ucywilizowanym społeczeństwie, ludzie tracą wszystko, co stworzyła przyroda i co było dla nich dobre.

Umowa społeczna i wolność jednostki w społeczeństwie

Rousseau uważał, że społeczeństwo powstało na drodze umowy społecznej i po pojawieniu się nierówności społecznej. Umowa społeczna jest podstawowym prawem i została zawarta miedzy jednostkami. Podmiotem umowy są jednostki, czyli obywatele. Jego zdaniem, wolność w społeczeństwie stanie się możliwa, jeżeli zależność człowieka od człowieka ustąpi miejsca zależności ludzi od powszechnego i stanowionego przez wszystkich prawa. Rousseau uważany był za piewcę wolności, toteż często przytaczane były jego słowa, „Umiej rozerwać swoją duszę i serce ale umiej także wypełniać wolność i obowiązki”. W społeczeństwie człowiek zdobywa wyższą wolność niż tą, którą posiadał w stanie natury. W umowach społecznych Rousseau pojawił się również element totalitarny. Można powiedzieć, że oprócz bycia zwolennikiem wolności był jednocześnie zwolennikiem dyktatury. „Ktokolwiek odmówiłby posłuszeństwa woli powszechnej ten będzie zmuszony do wolności”. Zmuszanie do wolności przestaje być wolnością. Przez umowy społeczne – pisał Rousseau – człowiek traci swoją wolność przyrodzoną ( naturalną ), ale zyskuje natomiast wolność społeczną ( polityczną – prawa człowieka ). Trzeba pamiętać, że granicami wolności naturalnej są tylko siły jednostki człowieka, wolność społeczna natomiast ograniczona jest przez wolę powszechną. Ta wolność społeczna kryje w sobie wolność moralną i cywilną a jej granicami są prawa – normy prawne. Natomiast wolność moralna daje człowiekowi posłuszeństwo prawom, które stworzył.

Bibliografia

1. Sylwestrzak A.: Historia doktryn politycznych i prawnych; Warszawa 1997.

2. Justyński J.: Historia doktryn polityczno-prawnych; Toruń 2004.

3. Dubel L.: Historia doktryn politycznych i prawnych do końca XIX wieku; Warszawa 2003.