Zapobieganie samobójstwom wśród młodzieży

ZAGADNIENIA:

I. Podstawowe pojęcia dotyczące problematyki samobójstw i skala problemu.
II. Symptomy zespołu przedsamobójczego.
III. Czynniki ryzyka zachowań samobójczych – rozpoznawanie skłonności do autoagresji wśród młodzieży.
IV. Przeciwdziałanie zachowaniom autodestrukcyjnym młodzieży.
V. Jak postępować z osobą o skłonnościach samobójczych?.
VI. Gdzie można uzyskać pomoc?.

I. Podstawowe pojęcia dotyczące problematyki samobójstw i skala problemu.

W dostępnej literaturze przedmiotu zjawisko samobójstwa określane jest mianem szczególnego zachowania autoagresywnego.

Samo pojęcie samobójstwa jest określane bardzo różnorodnie:
Według E. Stengela (za: Florkowski, Gruszczyński 2000) samobójstwo to świadomie podjęty akt autoagresji, co do którego dana osoba nie może mieć pewności, że go przeżyje.
R. F. Diekstra (za: O’Connor, Sheehy 2002) zdefiniował samobójstwo jako wybrane dobrowolnie zachowanie, które w możliwie najkrótszym terminie ma spowodować własną śmierć.
B. Hołyst (1983) określa samobójstwo nie w kategoriach zdarzenia, ale procesu stanowiącego ciąg reakcji składających się na tzw. zachowanie samobójcze, które istnieje od momentu, gdy w świadomości człowieka samobójstwo pojawia się jako cel działania.

Na samobójstwo składają się:
• myśli,
• tendencje,
• decyzja samobójcza,
• końcowy akt samobójczy.

W procesie samobójstwa możemy wyróżnić:
- fazę wyobrażeniową, w której dominują myśli o śmierci, wyobrażanie sobie własnej śmierci i sytuacji bezpośrednio lub pośrednio z samobójstwem związanych.
Osoba akceptuje wewnętrznie śmierć samobójczą
jako sposób na rozwiązanie swoich problemów,
- fazę pragnieniową, w której wcześniejsze rozważania dotyczące rozwiązania własnych problemów na drodze samobójstwa, stają się realnymi dążeniami i w tym momencie podejmowane są już próby samobójcze.

Samobójstwo jest złożonym problemem, który nie ma jakiejś jednej przyczyny, czy jakiegoś jednego powodu.

Samobójstwo jest wynikiem złożonej interakcji czynników : biologicznych, genetycznych, psychologicznych, społecznych, kulturowych i środowiskowych.
Trudno wyjaśnić, dlaczego niektórzy ludzie decydują się popełnić samobójstwo, podczas gdy inni w podobnej sytuacji tego nie robią. Większości samobójstw można jednak zapobiec.

Samobójstwo stanowi obecnie poważny problem w dziedzinie zdrowia publicznego we wszystkich krajach.
Wg WHO:
- ok. 1 miliona ludzi na świecie umiera popełniając samobójstwo,
- co 3 sekundy ktoś próbuje, a co 40 sek. gdzieś na świecie odbiera sobie życie.

* Najwyższe wskaźniki samobójstw notuje się w dwóch okresach życia:
- u ludzi młodych (15-35 lat), gdzie należy do 3 najczęstszych przyczyn śmierci,
- w wieku podeszłym (ponad 75 lat)
- większe wskaźniki samobójstw mają miejsce wśród mężczyzn.
- Każde samobójstwo ma poważny wpływ na co najmniej 6 innych osób.

Osoby szczególnie narażone na działania autodestrukcyjne:

- młodzież w okresie dorastania ( rozważania nad sensem, bezsensem życia, myśli na temat problemu samobójstwa),
- dorastające w depresji (myśli samobójcze są „siostrą depresji” ale depresję się leczy a samobójstwom można zapobiec),
- uzależnione od środków odurzających (narkotyki, alkohol),
- o zaburzonej osobowości (osobowość antyspołeczna, suicydalna, osobowość typu borderline),
- osoby izolujące się lub izolowane (trzymające się na uboczu, samotne),
- osoby sztywne, perfekcyjne tzw.” gwiazdy”,
- chore psychicznie,
- w kryzysie psychicznym.
Wśród czynników środowiskowych wymienić należy szereg stresujących wydarzeń życiowych, które pojawiają się w ciągu ostatnich 3 m-cy przed próbą samobójczą tj.:
- problemy interpersonalne,
- odrzucenie ( rodzina, grupy koleżeńskie),
- utrata ( straty finansowe, śmierć kogoś bliskiego),
- problemy w pracy (szkole),trudności finansowe,
- dostępność metod popełnienia samobójstwa,
- zetknięcie się z samobójstwem ( jak pokazują wyniki Raportu WHO) w niewielkim procencie przypadków samobójstwa popełniane są przez wrażliwą młodzież pod wpływem zetknięcia się z czynem samobójczym w życiu rzeczywistym lub w środkach masowego przekazu.
Zwiększony obecnie w Polsce procent zachowań samobójczych wśród młodzieży to prawdopodobnie efekt medialny, związany ze sposobem prezentacji zjawiska i jego skali w masmediach.

II. Symptomy zespołu przedsamobójczego.

Zespół przedsamobójczy (presuicydalny) to szczególny stan emocjonalny polegający na skierowaniu myśli i dążeń do spraw związanych ze śmiercią i samobójstwem oraz towarzyszącym mu przekonaniem o funkcjonowaniu w sytuacji bez wyjścia i braku możliwości uzyskania pomocy.

Elementy składowe zespołu przedsamobójczego:
- zawężenie funkcjonowania i dominacja negatywnych doznań
emocjonalnych,
- intensywne rozważania o samobójstwie, fantazje samobójcze,
- hamowanie wybuchów agresji i kierowanie agresji na własną osobę.

Objawy zespołu przedsamobójczego, które można zaobserwować:
- prezentowanie przekonania, że jest się w sytuacji bez wyjścia,
- w zachowaniu dominuje lęk, bezradność, widzenie świata przez tzw.
„czarne okulary”,
- poczucie mniejszej wartości,
- dominacja sfery emocjonalnej, racjonalne myślenie spychane jest na
dalszy plan,
- zawężenie stosunków międzyludzkich,
- wybuchy agresji są hamowane, dominuje tendencja do kierowania
agresji przeciwko samemu sobie,
- ucieczka od realnych trudności w świat fantazji o śmierci i
samobójstwie,
- wypowiadanie myśli o swojej śmierci, porządkowanie spraw,

Nagły powrót do dobrego funkcjonowania – może być sygnałem ostrzegawczym o podjęciu decyzji o samobójstwie i związanej
z tym ulgi.

III. Czynniki ryzyka zachowań samobójczych– rozpoznawanie skłonności do autoagresji wśród młodzieży.

Główne czynniki ryzyka zamachu samobójczego:
• czynniki społeczno-demograficzne: wiek, płeć, sytuacja rodzinna,
sytuacja zawodowa, sytuacja społeczna,
• usiłowanie samobójstwa w ostatnim okresie,
• stan somatyczny: przewlekłe bóle, przewlekłe choroby, ciężkie
operacje, zaawansowane stadium choroby o złym rokowaniu;
• stan psychiczny: depresja, uzależnienia, choroby psychiczne, stany
silnego napięcia emocjonalnego i rozdrażnienia, zwłaszcza u osób z
zaburzeniami osobowości.

Rozpoznawanie skłonności do autoagresji:

1. Obserwacja
Pojawienie się lub nasilenie zachowań, reakcji zauważalnie
innych od dotychczas spotykanych, oznacza potrzebę bliższego zainteresowania się wychowankiem i wyjaśnienia przyczyn tego stanu rzeczy.

Sygnały ostrzegawcze dotyczą głównie zmian w:
- ilości spożywanego jedzenia,
- ilości czasu snu, odpoczynku,
- dbałości o wygląd zewnętrzny,
- intensywności kontaktów koleżeńskich,
- aktywności i usposobieniu.

Obserwacją należy objąć szczególnie tych wychowanków, którzy:
- podejmowali w przeszłości próby zachowań autoagresywnych,
- bliska im osoba ciężko choruje, zmarła, zwłaszcza śmiercią samobójczą,
- mają kłopoty w domu (finansowe, socjalne, kłótnie rodziców, rozwód rodziców),
- kłopoty w szkole,
- doświadczali przemocy fizycznej lub psychicznej,
- stronią od kolegów,

2. Wywiad i rozmowa
a) prowadzenie rozmów przy każdej nadarzającej się okazji,
b) rozmowy wcześniej przygotowane, których celem jest zebranie interesujących nas informacji.

3. Zbieranie i wymiana informacji o wychowanku poprzez:
- kontakty z rodziną i szkołą;
- zapoznawanie z wpisami zawartymi w dokumentacji
- korzystanie z pomocy psychologa.

IV. Przeciwdziałanie zachowaniom autodestrukcyjnym.

Przeciwdziałanie zachowaniom autoagresywnym wśród młodzieży może być realizowane poprzez:

1. Przezwyciężanie sytuacji kryzysowych.
- możliwe jest w większości przypadków uchwycenie momentu pojawienia się trudności i problemów, np.: poprzez śledzenie przebiegu adaptacji,
- należy stworzyć możliwość kontrolowanego upustu agresji i odreagowania emocji dzięki np.: zajęciom sportowym,
- nie można dopuszczać do naruszania godności osobistej wychowanka, poniżania go lub instrumentalnego traktowania.

2. Wspomaganie procesu adaptacji.
- racjonalne obciążanie nowymi obowiązkami i zadaniami,
- dostosowywanie wymagań do indywidualnych możliwości,
- dbałość o możliwości odpoczynku i regeneracji sił,
3. Doskonalenie stosunków interpersonalnych.
- stanowcze i sprawiedliwe reagowanie na sygnały i przypadki naruszania zasad wspólnego życia w bursie,
- skuteczne i szybkie przeciwdziałanie próbom łamania tych zasad,
- nagradzanie za dobre efekty pracy czy ponadprzeciętne wywiązywanie się z obowiązków,
- sprawiedliwe traktowanie.

4. Organizacja pracy i wypoczynku.

- właściwa i jednocześnie atrakcyjna organizację przebiegu zajęć szkoleniowych, przeciwdziałanie monotonii, unikanie bezczynności,
- właściwy wypoczynek, odpowiednia ilość snu,
- tworzenie możliwości efektywnego zaspokajanie podstawowych potrzeb biologicznych.

V. Jak postępować z osobą o skłonnościach samobójczych?.

Pomoc dla wychowanka powinna opierać się o ogólne i podstawowe zasady pracy indywidualnej:
• wysłuchanie,
• okazywanie zainteresowania,
• zrozumienie,
• bycie bliskim i wczuwającym się w sytuację wychowanka.

Zasady obowiązujące w trakcie przeprowadzania interwencji wobec osoby zagrożonej samobójstwem:

1. Nawiązanie kontaktu, słuchanie i zrozumienie.

Aby nawiązać kontakt: słuchaj, okazuj zrozumienie i zainteresowanie. Nie oceniaj, bądź spokojny, cierpliwy, życzliwy, bliski i empatyczny.

2. Ocena rzeczywistości.

- dokonaj oceny sytuacji, na ile poważne są zamiary samobójcze,
- dowiedz się, jak wysokie jest ryzyko podjęcia próby samobójczej, zadbaj o bezpieczeństwo tej osoby - nie wolno pozostawiać go samego.

3. Ocena natężenia emocji.

- oceń jak silne są w tej chwili emocje danej osoby, zwłaszcza lęk, rozpacz, agresja, rozmawiaj o tych emocjach, aby umożliwić ich ekspresję,
- nie pocieszaj w stylu: „weź się w garść”, „niemyśl o tym”, „inni mają gorzej”, „wszystko będzie dobrze”, zazwyczaj takie słowa wywołują przeciwną reakcję.

4. Traktowanie rozmówcy poważnie.

- nie lekceważ ani nie umniejszaj znaczenia tego co mówi. Każda skarga i każde odczucie wyrażone przez zagrożoną osobę jest dla niej ważne,

5. Zadawanie właściwych pytań.

Nie należy bać się zadawania pytań wprost osobie mającej myśli samobójcze. Badania wykazały, że bezpośrednie pytania o samobójstwo, zadane w odpowiednim czasie, rzadko powodują szkodę.
Z osobami noszącymi się z zamiarem odebrania sobie życia należy porozmawiać przede wszystkim o jej problemach. Pozwolić odreagować emocje tak, aby nie dopuścić do zawężenia suicydalnego. Wprost należy pytać o myśli i fantazje samobójcze. Ocena zagrożenia może być dokonana przy użyciu kwestionariusza opracowanego przez E. Ringel'a, G. Sonneck'a i innych. Oto najważniej sze pytania przydatne do rozmowy z tą grupą osób:
• Czy myślał(a) o odebraniu sobie życia?
• Od kiedy występują myśli samobójcze?
• Czy rozmawiał(a) z kimś o swoich zamiarach?
• Jak by odebrał(a) sobie życie?
• Czy myśli o samobójstwie nawracają mimowolnie?
• Czy wcześniejsze kontakty z ludźmi i zainteresowania uległ zawężeniu?
• W jakich okolicznościach ma zamiar dokonać próby samobójczej?

6. Odnalezienie osobistego systemu wsparcia.

- oceń, czy rozmówca ma w sobie siły, które mogą być dla niego
oparciem w pokonywaniu kryzysu, co mu dotąd pomagało,
- pomóż mu odkryć alternatywne rozwiązania kryzysu,
- warto abyś dowiedział się, kto jest ważną osobą w jego życiu (mającą największy wpływ na jego życie), oświadczając jednocześnie, że znajomość tych osób jest jednym z elementów pomocy, (poprzez pytania typu: Kogo chciałbyś mieć teraz przy sobie?, Czy chcesz, abym cię z kimś skontaktował)

7. Podjęcie działania.

- staraj się skłonić (ale nie wymuszaj) rozmówcę do podjęcia decyzji, by zrobił coś konstruktywnego w celu zmiany swojej sytuacji,
- jeśli jest to potrzebne, przejmij inicjatywę i bądź stanowczym,
- miej na uwadze, że kryzys niekoniecznie można uznać za miniony tylko dlatego, że osoba zagrożona twierdzi, że tak się stało.

8. Organizacja wsparcia i pomocy profesjonalnej

- staraj się zapewnić system wsparcia dla zagrożonej osoby, w tym celu, w działanie włączyć powinno się jak najwięcej pozytywnie nastawionych i życzliwych osób,
- Skontaktuj ć się z rodzicami ( rodziną, przyjaciółmi),aby zapewnić sobie ich pomoc.
Poinformować o konieczności podjęcia kontaktu ze specjalistami, wziąć potwierdzenie na piśmie.
- skontaktuj osobę w kryzysie do psychiatry, psychologa lub lekarza ogólnego i wyznaczyć jej wizytę na możliwie najwcześniejszy termin.
- jeśli podejrzewasz, że istnieje realne zagrożenie życia (wypowiadany zamiar pozbawienia się życia) wezwij pomoc lekarską.

Należy podkreślić, iż w sytuacji kryzysowej należy niezwłocznie powiadomić i wezwać rodziców bądź opiekunów prawnych wychowanka wykazującego niepokojące zachowania.

Podsumowanie:
Co jest wskazane w kontakcie z osobą zagrożoną samobójstwem a co przeciwwskazane.

1.Wskazania

- prowokować i zachęcać do „wygadania się”,
- tworzyć atmosferę pełnej akceptacji osoby zagrożonej samobójstwem,
- otwarcie podejmować temat, zadawać pytania,
- ocenić zagrożenie – myśli, plany, fantazje,
- kontrolować sytuację,
- wydobywać „mocne strony” i zasoby wewnętrzne osoby,
- odwoływać się do wcześniej przeżytych trudnych sytuacji, z którymi osoba sobie poradziła skutecznie,
- zorganizować system wsparcia,
- pokazywać tymczasowość sytuacji, otwierać perspektywy, możliwości,
- kierować do specjalisty – konkretnej osoby (uprzedzonej o sytuacji),
- wezwać pomoc lekarską,

2. Przeciwwskazania

- zbyt szybkie oceniane – tzw. etykietowanie,
- powoływanie się na własny system wartości,
- lekceważenie problemów osoby zagrożonej samobójstwem,
- zbyt szybkie kończenie kontaktu – ze względu na brak czasu,
- ograniczanie czasu spotkania, rozmowy,
- zadawanie pytań w formie „przesłuchania”,
- wymuszanie zobowiązań, podejmowania decyzji, dokonywania wyborów,
- używanie sloganów w stylu „wszystko będzie dobrze”, „to nie jest aż taki problem”, „weź się w garść” itp.,
- dawanie „dobrych rad”,
- wzbudzanie poczucia winy,
- ujawnianie własnych negatywnych stanów emocjonalnych – np.: zniecierpliwienia, zniechęcenia, złości itp.,
- zostawianie osoby bez opieki, pomocy,
- obiecywanie nierealnych działań na rzecz osoby zagrożonej samobójstwem,

VI. Gdzie może uzyskać pomoc osoba doświadczająca kryzysu i przeżywająca poważne problemy?

- Poradnia Zdrowia Psychicznego, Punkt Konsultacyjny, Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Zespół Ośrodków Wsparcia,
- Ogólnopolskie i regionalne telefony zaufania.

Literatura:
1. Encyklopedyczny Słownik Psychiatrii.(1986). PZWL.
2. W. Bandura Madej. (1996). Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Interart.
3. Kazimierz Kopczyński. (1994). Zainteresowania i system wartości u nieletnich zagrożonych samobójstwem. PTHP.
4. Erwin Ringel. (1992). Samobójstwo, wołanie o pomoc. PTZ.
5. Krzysztof Jedliński.(1992). Jak rozmawiać z tymi co stracili nadzieję. INTRA.
6. Brunon Hołyst. (1991). Samobójstwo, ucieczka od życia. PTHP.