POJĘCIE WYCHOWANIA, JEGO WIELOZNACZNOŚĆ. RÓŻNORODNOŚĆ UJĘĆ WYCHOWANIA ORAZ JEGO Zakresów
Na ogół wychowania jest rozpatrywane jako proces, czyli swoisty rodzaj ludzkiego działania, lub jako wynik czy produkt oddziaływań wychowawczych. Większość pedagogów zajmuje się definiowaniem wychowania w wąskim rozumieniu, tj. odnoszącym się przede wszystkim do sfery emocjonalno-motywacyjnej dzieci i młodzieży, w mniejszym natomiast stopniu do rozwijania ich pod względem intelektualnym.
Wychowanie jako proces –jest utożsamiane z oddziaływaniem na psychikę i zachowanie człowieka, przy czym przez oddziaływanie to rozumie się szczególnie wywieranie wpływu na zmiany czy przeobrażenia w osobowości i zachowaniu, zwłaszcza opinii i przekonań o otaczającym świecie oraz postaw wobec ludzi, samych siebie i wartości.
W rozumieniu wychowania jako sposobu dokonywania pożądanych i możliwie trwałych zmian w rozwoju wychowanków podkreśla się przed wszystkim to, co składa się na tzw. Heteroedukację , a więc pomija się lub wyraźnie nie docenia związanej z nim autoedukacji. Inaczej mówiąc wychowanie rozumiane jako proces bezpośredniego dokonywania zmian w rozwoju dzieci i młodzieży zakłada wywieranie wpływu na owe zmiany głównie przez osoby dorosłe. Dlatego osoby te – zgodnie z takim rozumieniem wychowania – stanowią jedyny w swoim rodzaju konieczny warunek skutecznego realizowania celów wychowawczych. To znaczy, że wychowanie takie odbywa się niejako bez czynnego udziału samych wychowanków lub z wyraźnym ograniczeniem ich własnej aktywności.
Wartość bezpośredniego dokonywania zmian w rozwoju człowieka, w tym zwłaszcza w jego osobowości, jest podkreślana m.in. w następujących definicjach, według których wychowanie to:
– “(...) dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych (...) wywołujących zmiany w osobowości człowieka tym oddziaływaniom poddawanego” (A. Gurycka, 1979)
– “(...) społecznie uznawany system działania pokoleń starszych na dorastające, celem pokierowania ich wszechstronnym rozwojem dla przygotowania według określonego ideału nowego człowieka do przyszłego życia” (S. Kunowski, 1981)
– “(...) działanie zmierzające do trwałej modyfikacji, ukształtowania lub rozwinięcia dyspozycji emocjonalno-wolicjonalnych, a więc ukierunkowanych, w osobowości jednostki (H. Muszyński, 1981)
– “(...) system działań zmierzających do określonych rezultatów wychowawczych” (R. Wroczyński, 1976)
– “(...) wprowadzenie do życia wartościowego” (S. Ruciński, 1988)
– “(...) całość wpływów i oddziaływań, kształtujących rozwój człowieka oraz przygotowujących go do życia w społeczeństwie (T. Wujek, T. Pilch, 1974)
– “(...) działalność społeczna, której przedmiotem jest osobnik będący kandydatem na członka grupy społecznej i której zadaniem jest przygotowanie tego osobnika do stanowiska pełnego członka” (F. Znaniecki, 1973)
– “(...) planowana aktowność, zorientowana na osiągnięcie pewnych celów, tj. pewnych pożądanych i trwałych zmian w osobowości ludzi” (R. Schultz, 2001)
– “(...) jest planowanym oddziaływaniem na jeszcze dające się kształcić wewnętrzne życie innych” (T. Waitz )
– “(...) jest opiekuńczym, regulującym i kształtującym oddziaływaniem ludzi dojrzałych na rozwój dojrzewających, ażeby mogli mieć udział w dobrach, które są podstawą życia społecznego” (O. Willmann )
– “świadome urzeczywistnianie wartości w kimś” (G. Kerschensteiner).
Takie podejścia sugerują dyrektywne kierowanie rozwojem człowieka w procesie wychowawczym, co zdaniem niektórych pedagogów i psychologów wskazuje na nadmierne kierowanie rozwojem człowieka w procesie wychowania. Widzi się w tym niebezpieczeństwo manipulowania wychowankami lub wręcz ich uprzedmiotowiania w najgorszym rozumieniu tego słowa, a nawet groźbę bardziej lub mniej jawnego sprzeniewierzenia się przez wychowawców poszanowania godności i niezależności osobistej wychowanków. Ostatnio w wielu definicjach wychowania akcentuje się nie tyle wywieranie bezpośredniego wpływu na wychowanków, ile wspomaganie ich w naturalnym i spontanicznym rozwoju. Postulat ten znajduje głębsze uznanie uzasadnienie w wielu koncepcjach pedagogicznych zaliczanych do nurtu tzw. nowego wychowania, lub też z tzw. teorią antypedagogiki (dziecku przyznaje się pełne prawo do autentycznego i twórczego sterowania swoim życiem, przy wyzwalającej a nie nakazowej roli nauczyciela).
Zgodnie z tym postulatem wychowywać oznacza wyzwalać, dodawać odwagi, uwalniać od ubezwłasnowolnienia, usuwać wpływy zagrażające naturalnemu i spontanicznemu rozwojowi dzieci i młodzieży, przygotowywać ich do przyszłego życia przez mobilizację do własnej aktywności, pobudzać do zachowań zgodnych z oczekiwaniami społecznymi, zasadami moralności, a także etyki normatywnej. W rozumianym w ten sposób wychowaniu podkreśla się doniosłe znaczenie współdziałania i współpracy pomiędzy wychowawcą i wychowankiem, a nade wszystko rolę wzajemnego ich porozumiewania się w warunkach autentycznego partnerstwa i demokratyzmu.
Wychowanie nie musi mieć wyłącznie charakteru interwencyjnego. Zadaniem wychowawcy jest w szczególności organizowanie wartościowego życia wychowanków w warunkach współdziałania i współpracy z nimi, w tym także bezpośredniego dialogu o celach i wartościach w życiu człowieka. Unika się w ten sposób narzucania dzieciom i młodzieży sposobu życia według ustalonych z góry wzorów postępowania; umożliwia się jedynie ich poznawanie oraz pomaga w zdobywaniu wiedzy o świecie i o sobie samym, w dostrzeganiu własnych możliwości rozwojowych.
Oto niektóre określenia wychowania uwydatniające potrzebę niedyrektywnego podejścia wychowawczego, czyli konieczność liczenia się z naturalnym i spontanicznym rozwojem dzieci i młodzieży w procesie wychowawczym, a tym samym podmiotowego ich traktowania:
– “(...) proces zdobywania przez jednostkę doświadczeń” (W. Ch. Bagley, 1923)
– “(...) proces wzrastania jednostki w społeczna świadomość gatunku” (J. Dewey, 1924)
– “(...) proces samorzutnego rozwoju w zakresie różnego rodzaju doświadczenia nabywanego przez wychowanka “ (S. Kunowski, 1981)
– “(...) pomaganie wychowankowi w rozwoju i ułatwienia mu realizowania swoich możliwości” (H. Rylke, G. Klimowicz, 1982)
– “(...) dorastanie do zadań” lub “(...) rozwijanie podmiotu za sprawą jego uczestnictwa w świecie” (B. Suchodolski, 1968)
– “(...) całokształt sposobów i procesów pomagających istocie ludzkiej zwłaszcza przez interakcje urzeczywistniać swoje człowieczeństwo”(T. Tarnowski, 1992)
– “(...) jest procesem rozwoju, który zachodzi w indywidualnej jednostce, jako rezultat jej działalności w środowisku i jej reakcji na to środowisko” (I. Doughton)
– “(...) jest procesem wrastania jednostki w społeczną świadomość gatunku” (J. Dewey)
– “(...) jest procesem zdobywania przez jednostkę osobowości” (Bagley).
Nowsze definicje wykluczają traktowanie wychowanka jako bezwolnego podmiotu w ręku wychowawcy i sugerują, iż w wychowaniu istotną rolę spełnia także aktywność wychowanka. Zatem wychowawca, mając możliwość dyrektywnego i niedyrektywnego kierowania rozwojem dzieci i młodzieży, nie bierze za nich pełnej odpowiedzialności. Stara się dzielić nią razem z wychowankiem, a więc odmawia sobie prawa decydowania za nich zwłaszcza wtedy, gdy sami są w stanie sobie poradzić.
Znane są również definicje wychowania w sformułowaniu nieco uproszczonym, czy wręcz lapidarnym. Określają one wychowanie jako:
– celowe sterowanie procesem uczenia się człowieka;
– oddziaływanie na wszechstronny rozwój osobowości;
– działanie wywierające na człowieka określony wpływ
– zjawisko przenikające całe życie społeczne
– dorastanie do zadań
– kierowanie rozwojem itp.
Na ogół we wszystkich liczących się definicjach wychowania uwydatnia się jego charakter prakseologiczny (technologiczny) i teleologiczny (celościowy). To znaczy: utożsamia się je zazwyczaj ze świadomym wywieraniem wpływu na wychowanka celem przyswojenia lub utrwalenia pożądanych społecznie moralnie cech osobowości. Przy czym niektóre definicje kładą większy nacisk na teleologiczny (niż na prakseologiczny) charakter wychowania, czyli na realizację określonych celów wychowawczych; mniej natomiast na zaprogramowane uprzednio oddziaływania wychowawcze i vice versa.
Pojęcie wychowania w literaturze pedagogicznej jest ujmowane dwojako - w szerszym i węższym znaczeniu. Szerokie rozumienie tego terminu związane jest z wychowaniem zogniskowanym na rozwoju umysłowym i uczuciowym jednostki, jak i sferze motywacji oraz konkretnych działań. Takie podejście do wychowania powoduje, iż jest utożsamiane z pełnym kształtowaniem osobowości. W jego skład wchodzi nauczanie - uczenie się oraz wychowanie w węższym znaczeniu. Przedmiotem wychowania w ujęciu szerszym jest psychika człowieka - ogół procesów i właściwości psychicznych.
Wychowanie jest długotrwałym oraz trudnym procesem składającym się z dużej liczby czynników działających w różnorakich powiązaniach i zależnościach. Osobami kierującymi tym procesem są przede wszystkim rodzice, pozostali członkowie rodziny, a także w odniesieniu do szkoły: wychowawcy, nauczyciele, inni pracownicy. Od zaangażowania tych osób, ich aktywności, odpowiedniej postawy, jak również wzajemnych relacji, uzależniony jest przebieg procesu wychowawczego. Należy także pamiętać o dodatkowych czynnikach mających wpływ na proces wychowania, takich jak pokolenie starsze społeczeństwa, ich system kierującego działania na młodzież, ideał nowego człowieka, przyszły kształt życia, warunki bytowe, relacje z sąsiadami, kolegami itp.
Pojęcie wychowania – przez wychowanie w szerszym tego słowa znaczeniu rozumiemy oddziaływanie całokształtu specyficznych pedagogicznych bodźców i doświadczeń ogólnospołecznych, grupowych, indywidualnych, profesjonalnych i nieprofesjonalnych przynoszących względnie trwałe skutki w rozwoju jednostki ludzkiej w jej sferze fizycznej, umysłowej, społecznej, kulturowej i duchowej.
Tak o wychowaniu powiedział autorytet naszych czasów - Jan Paweł II: "wychowanie polega na pozwoleniu człowiekowi stać się człowiekiem, na pokazaniu mu jak być a nie tylko jak mieć. Aby poprzez wszystko, czym jest i wszystko, co ma, stawał się coraz bardziej człowiekiem".
Tadeusz Pilch wskazuje, że „Wychowanie musi zapobiegać i być lekarstwem na liczne deformacje człowieka i społeczeństwa, na frustracje, odpersonalizowanie i anonimowość współczesnego świata” (T. Pilch, 1999). Dzisiejsze wychowanie zatem powinno nie tylko przygotowywać ucznia do typowych funkcji, do stabilnej sytuacji, do jakiegoś etapu życia, ale „uczyć się, jak żyć, uczyć się, jak się uczyć, aby przez całe życie móc przyswajać sobie nową wiedzę, uczyć się myśleć swobodnie i krytycznie, uczyć się kochać świat i czynić go bardziej ludzkim, uczyć się, jak się rozwijać samemu w pracy twórczej i dzięki niej”.
Wychowanie jest również zmianą postawy z:
– egoistycznej na altruistyczną (proces personalizacji)
– nastawienia nostycznego (my przeciw oni) na nastawienie illistyczne (owi) (proces socjalizacji).
Iwona Wagner wyróżniając trzy grupy zadań szkoły, ukazuje nam zakres wychowania:
1) Wychowanie staje się takim przygotowaniem ludzi, aby zdobyli umiejętności sterowania rozwojem cywilizacji, wrastania w kulturę narodową i ogólnoludzką . Nieodzownym elementem realizacji tego zadania jest przekazywanie rzetelnej wiedzy o świecie, o nadziejach związanych z szybkim postępem wiedzy i techniki, a także syndromie zagrożeń cywilizacyjnych. Uświadomienie młodzieży, iż skutkiem niekontrolowanego postępu technicznego jest nie tylko alienacja i kryzys tożsamości, ale także degradacja środowiska przyrodniczego. Ukazanie również, że człowiek jest wartością najwyższą.
2) Wychowanie demokratyczne. Jego istota wyraża się w kształtowaniu osobowości charakteryzujących się wiarą w siebie i świadomością własnej osobowości, zdolnością do formułowania krytycznych ocen sytuacji własnej, jak również ekonomicznej, politycznej, ideologicznej i kulturowej. Ponadto wychowanie demokratyczne uczy niezależności i samodzielności, odwagi osobistej, autodyscypliny oraz odpowiedzialności;
3) Wychowanie moralne. Konieczność jasnego i precyzyjnego ustalenia zasad etycznych jest szczególnie ważne w czasach przemian społeczeństwa globalnego, w związku z odczuwanym przez większość ludzi dysonansem, jaki istnieje pomiędzy naciskiem rzeczywistości zewnętrznej a naszym własnym światem wewnętrznym. Człowiek nie może żyć i twórczo rozwijać się w świecie pozbawionym naczelnych ideałów, mając poczucie zagubienia, bezsensu życia, niemożności rozeznania dobra i zła.
Wg Heliodora Muszyńskiego “swoisty rodzaj wychowania stanowi samowychowanie. Mówimy o nim wówczas, gdy jednostka podejmuje czynności wychowawcze sama względem siebie,a więc określa cele wychowawcze, ustala zadania, dokonuje wyboru metod postępowania oraz poddaje je własnej wewnętrznej kontroli i ocenie. (...) Samowychowanie jest zawsze następstwem wcześniejszych wpływów zewnętrznych i z tego względu ma charakter wtórny. Jednostka stawia sobie samej te cele i zadania oraz stosuje te metody pracy nad sobą i kryteria oceny siebie, które jej wcześniej przyswojono.”
S. Kunowski (1993) wyróżnił – ze względu na dominujące w wychowaniu cechy (“elementy”) - cztery grupy definicji tego rodzaju:
a) definicje prakseologiczne, według których wychowanie jest równoznaczne z oddziaływaniem na wychowanków, czyli z ich “urabianiem”;
b) definicje ewolucyjne, upatrujące w wychowaniu proces samorzutnego rozwoju wychowanka, w tym szczególnie w wyniku nabywania przez niego doświadczenia;
c) definicje sytuacyjne, doceniające uwarunkowania środowiskowe w procesie wychowania łącznie z tzw. sytuacjami wychowawczymi;
d) definicje adaptacyjne, podkreślające mniej lub bardziej wymierne efekty wychowania, których wyraźnym przejawem jest przystosowanie wychowanka do słusznych wymagań i oczekiwań społecznych.
Katarzyna Olbrycht (1987) wyodrębnia wyodrębnia również cztery różne rodzaje definicji wychowania – ale ze względu na “stopień oraz charakter intencjonalności objętych nim oddziaływań”: a) kształtowanie tzw. “cech kierunkowych” b) “świadome, celowe kształcenie osobowości wychowanka zgodne z przyjętym ideałem” c) świadome i celowe wywieranie wpływu na drugiego człowieka d) oddziaływanie na człowieka łącznie z socjalizacją i inkulturacją.
...
2.WYCHOWANIE DYREKTYWNE (Bezpośrednie)
-dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych, wywołujący zmiany w osobowości człowieka poddanego tym oddziaływaniom
-działanie zamierzające do trwałej modyfikacji lub rozwinięcia dyspozycji kierunkowych w osobowości jednostki
-system działań zmierzających do określonych rezultatów wychowawczych
-całość wpływów i oddziaływań , kształtujących rozwój człowieka i przygotowujących go do życia w społeczeństwie
dyrektywne- bezpośrednie dokonywanie zmian w rozwoju wychowanków, zakłada wywołanie wpływu na owe zmiany głownie przez osoby dorosłe, wychowanie odbywa się bez czynnego udziału wychowanków, odpowiedzialność za rozwój ponoszą rodzice
3.WYCHOWANIE NIEDYREKTYWNE (Pośrednie)
-proces zdobywania przez jednostkę doświadczeń
-proces wrastania jednostki w społeczną świadomość
-dorastanie do zadań, pomaganie w rozwoju i ułatwianiu możliwości
niedyrektywne- wspomaganie rozwoju wychowanków, dyskretne dopingowanie ich do osobistego angażowania się w proces samowychowania
7. WŁAŚCIWOŚCI (CECHY) WYCHOWANIA WYRÓŻNIONE ZE WZGLĘDU NA SPOSÓB WYCHOWANIA PRZEZ ŁOBOCKIEGO:
Wychowanie jako zjawisko społeczne oznacza, że występuje w zbiorowości człowieka i jest równocześnie funkcją życia społecznego. Tak rozumiane wychowanie cechuje:
- złożoność – odnosi się do zewnętrznych i wewnętrznych uwarunkowań wychowania
- intencjonalność – dotyczy świadomości celów, jakie chce wychowawca realizować w wyniku organizowanej działalności wychowawczej
- interakcyjność – oznacza współdziałanie wychowawcy z wychowankiem, musi być charakter dwustronny
- relatywność – odnosi się do trudności w przewidywaniu skutków oddziaływań wychowawczych
- długotrwałość – oznacza, że każdy człowiek podlega przemianom własnej osobowości przez całe życie i wiąże się ta cecha wychowania z systematycznością, co ma doniosłe znaczenie dla ciągłego pogłębiania i przetrwania osiągniętych wyników. Brak systematyczności może doprowadzić do zaprzepaszczenia tego co już się osiągnęło, jak również do cofnięcia się w rozwoju społeczno – moralnym wychowanków.
8. Dynamizmy wychowania wg Kunowskiego
bios - natura człowieka, dziedziczność
ethos - sfera życia społecznego (kultura, korzenie)
agos - pedagogika (my jesteśmy siedliskiem siły)
los - to splot wszystkich sił od których człowiek jest zależny
BIOS- (życie, pęd życiowy, dynamizm) do naturalnego psychicznego rozwoju organizmu wyrażający się w rozmachu życiowym. Z biosem wiążą się wszelki stany somatyczne (ciała) i psychiczne w zakresie normalnych reakcji i ich zaburzeń oraz utrzymywanie równowagi zdrowia fizjologicznego i psychicznego.
ETHOS – (obyczaj, norma, przyzwyczajeni) –jego moc polega na poziomie moralności grup rodzinnych, szkolnych, zawodowych oraz szerszych organizacji państwowych (moralność powiązana z obyczajem np. przysięga Hipokratesa u lekarzy). W sytuacjach wychowawczych wytwarza się poczucie obowiązku, odpowiedzialności związanego z solidarnością grup i upodabnianiem się przez naśladownictwo innych. W sytuacjach społecznych kształtuje się etos pracy i zabawy, samorządu, nauki, sztuki i kultury. Na skutek działania etosu w różnorodnych dziedzinach życia następuje w wychowaniu tzw. dziedziczenie społeczne lub kulturowe.
AGOS – (gr. – prowadzenie) – nawet zupełnie zdrowy psychicznie i fizycznie wychowanek może ulec wykolejeniu wychowawczemu gdy wejdzie w demoralizujące środowisko, wobec tego zagrożenia w kształtowaniu biosu przez etos nie może zabraknąć korygującego działania wychowawcy nastawionego w kierunku szlachetnych ideałów. Wychowawcy mają wprowadzić wychowanka do wyższej kultury, zbliżyć go do ideału, doskonalić we wszechstronnym rozwoju – siłę tę nazywamy agosem.
LOS – siła niewymierna nie dająca się przewidzieć wpływa „swoimi ciosami” albo „uśmiechami fortuny” na życie, jego rozwój i wychowanie każdego człowieka. Może być traktowana różnorodnie: fatalistycznie jako nieubłagany los przeznaczony nam, wobec którego jesteśmy bezradni; deterministycznie – człowiek ma możliwość wpływania na swój los; indeterministycznie gdy los pojmujemy jako działanie nieszczęśliwego przypadku a nie konieczności – stąd człowiek sam wybiera „Jestem kowalem własnego losu”
9. Ksiądz prof. Janusz Tarnowski to znakomity polski pedagog. Jest przedstawicielem pedagogiki personalno-egzystencjalnej w Polsce. Ks. Tarnowski pisze o dominujących wartościach dla pedagogiki personalistyczno chrześcijańskiej Tarnowski ukazuje najpierw kategorie pseudowychowania, do których zalicza:
Wychowanie w dialogu jest elementem procesu wychowawczego w stosunku człowieka do człowieka. Janusz Tarnowski uważa, że współczesne wychowanie w dużej mierze dotyka głębi osoby dziecka i młodego człowieka. Brakuje jednego elementu, który dokonałby wewnętrznej przemiany człowieka. Jako spotkanie ma dwa
Celem każdego wychowania jest rozbudzenie w dziecku duchowości przy pomocy dialogu i autentyzmu wychowawcy. Istotne znaczenie w diagnozie uwarunkowań życia i rozwoju współczesnego człowieka mają następujące czynniki. Człowieczeństwo takie wychowanie powinno pomóc odnaleźć własne ,,ja??. Permanencja polega na tym, że wychowanie nie ogranicza się do określonej fazy życia człowieka, ale trwa przez całe życie. W wychowaniu niezbędne jest oddziaływanie na siebie wychowawcy na wychowanka, czy wychowanka na wychowawcę zachodzi wzajemna interakcyjność.
Tresura – stosując przymus wychowawca nakłania dzieci do powtarzania pewnych zachowań pod groźbą kary bądź obiecując nagrodę. Takie zachowanie nie wnosi nic pozytywnego w życie dziecka.
Administrowanie – przybiera formę sformalizowaną, gdzie na plan pierwszy wysuwa się nie dobro człowieka, lecz kontrola co do stopnia realizacji zadań, które zostały zlecone. Wychowawca posiada rolę nadzorczą, kontrolną.
W skrajnych przypadkach stosowana jest manipulacja ludźmi. -
(złagodzona forma tresury, ciągła nad kontrola, ocenianie, weryfikacja osoby w klimacie chłodu i oficjalności),
Trening – to systematyczne powtarzanie ćwiczeń, coraz trudniejszych w celu uzyskania pewnych umiejętności, sprawności w określonej dziedzinie. to stałe ćwiczenie o wzrastającej maksymalnej sprawności w wymiarze technicznym obejmującym określoną sferę człowieka a nie osobowości.
(stałe ćwiczenie określonych sprawności w wymiarze technicznym, nie obejmujące całej osobowości),
Moralizowanie – czyli słowne, sugestywne bądź perswazyjne wpływanie na drugą osobę. nie jest zwykłym pouczaniem. Chociaż Janusz Tarnowski nie wyróżnia kary cielesnej to jednak zwraca na nią uwagę bo jest stosowana przez wielu rodziców.
(słowna perswazja lub poza słowna sugestia zobowiązująca osobę do pożądanych zachowań),
Kształtowanie osobowości – w tym przypadku wychowawca kieruje się przekonaniem, że posiada prawo do kształtowania swego wychowanka,
(zewnętrzne, przedmiotowe traktowanie całego człowieka, jako biernego obiektu, materiału czy tworzywa)
11.
KLASYFIKACJA WARTOŚCI
Klasyfikacja wartości w ujęciu Janusza Homplewicza:
Transcendentne wartości:
powszechny imperatyw czynienia dobra u unikania czynienia zła
postawa wiary, nadziei i miłości
idea dziecięctwa Bożego i łączności z Bogiem
Naturalne wartości:
szacunek dla człowieka
godność człowieka
dojrzałość intelektualna i emocjonalna
tolerancja
Klasyfikacja wartości w ujęciu R. Jedlińskiego:
Transcendentne (Bóg, świętość, wiara, zbawienie)
Uniwersalne (dobro, prawda)
Estetyczne (piękno)
Poznawcze (wiedza, mądrość, refleksyjność)
Moralne (bohaterstwo, godność, honor, miłość, przyjaźń, odpowiedzialność, sprawiedliwość, skromność, szczerość, uczciwość, wierność)
Społeczne (demokracja, patriotyzm, praworządność, solidarność, tolerancja, rodzina)
Witalne (siła, zdrowie, życie)
Pragmatyczne (praca, spryt, talent, zaradność)
Prestiżowe (kariera, sława, władza, majątek, pieniądze)
Hedonistyczne (radość, seks, zabawa)
11/12/13
Altruizm- troska o dobro konkretnej osoby lub grupy osób. Troska ta polega zazwyczaj na wyświadczaniu komuś jakiejś przysługi w sposób świadomy, bezinteresowny i dobrowolny.
Altruizm w powyższym rozumieniu utożsamia się z:
niesieniem różnego rodzaju pomocy lub wsparcia jednej, kilku, a niekiedy i więcej osobom
uświadomieniem sobie potrzeby okazywanie im swej troski
bezinteresownością tego typu świadczeń
pełną ich dobrowolnością
Niesienie innym pomocy czy wsparcia jest możliwe w wielu płaszczyznach. Na ogół wymienia się świadczenia w sferach:
materialnej
cielesnej
informacyjnej
moralnej
motywacyjnej
emocjonalnej
Tolerancja- „skłonność do zgody na myślenie, działanie i uczucia inne niż nasze” lub „przyznanie innym prawa: do własnych poglądów, do określonego postępowania i stylu życia mimo odmiennego od naszego, a nawet sprzecznego lub też nisko przez nas ocenianego, do wierzeń religijnych i światopoglądów pomimo odmienności od naszego światopoglądu i wyznawanej wiary”. Tolerancja jest też rozumiana jako „wyraz szacunku dla autonomii oponenta”, a tym samym jako przyznawanie prawa drugiemu człowiekowi do decydowania o sobie samym.
Aby być tolerowanym trzeba na to w pewnym sensie zasłużyć, a z pewnością także być świadomym konsekwencji swych czynów. Chodzi zwłaszcza o czyny niemieszczące się w uznawanym społecznie systemie wartości moralnych. Czynnikami takimi mogą być np. zachowania ludzi, które:
zagrażają życiu lub zdrowiu innych
ograniczają ich prawo do szacunku, wolności, autonomii, itp.
sprzeniewierzają się elementarnym wartościom współżycia i współdziałania
są jawnym zaprzeczeniem zachowań i postaw moralnych
głoszą poglądy sprzeczne z ideałami człowieczeństwa czy humanitaryzmu
Tolerancja nie oznacza akceptacji zła. Nie jest nieodwołalnym wyrokiem na kogokolwiek czy wyrazem potępienia kogoś jako osoby ludzkiej. Dopuszcza natomiast stanowczy sprzeciw wobec szkodliwych społecznie poglądów i czynów.
Odpowiedzialność- z odpowiedzialnością mamy do czynienia w czterech różnych sytuacjach, mianowicie gdy:
ktoś ponosi odpowiedzialność za coś albo, inaczej mówiąc, jest za coś odpowiedzialny
Ktoś podejmuje odpowiedzialność za coś
ktoś jest za coś pociągany do odpowiedzialności
ktoś działa odpowiedzialnie
Odpowiedzialność można traktować jako „relację działającego podmiotu do swych własnych, wolnych i świadomych czynów, polegającą na tym, że ponosi on związane z tymi czynami konsekwencje”. Wg Julii Didier „być odpowiedzialnym za jakiś czyn to uznać, że się jest jego wykonawcą i zaakceptować jego konsekwencje, czyli sankcje”.
Odpowiedzialność jest świadomie i dobrowolnie podjętym zobowiązaniem ponoszenia konsekwencji swojego zachowania. W zależności od przewidywanych konsekwencji popełnionego lub zaniechanego czynu mówi się o różnych rodzajach odpowiedzialności, np. odpowiedzialności moralnej, prawnej, służbowej, cywilnej, karnej, konstytucyjnej, itp.
Wolność- stanowi ona warunek konieczny wszelkiego działania o charakterze moralnym. Nie ulega wątpliwości, że nie sposób byłoby przypisać komuś znamiona altruizmu, tolerancji lub odpowiedzialności, gdyby nie był on naprawdę wolny w podejmowaniu decyzji i w swym postępowaniu.
Aby poczuć się prawdziwie wolnym, trzeba mieć możliwość samookreślenia się, a więc „działać lub nie działać tak albo inaczej, czyli decydować i wybierać, a także opierać się presji zewnętrznej”. Wolność należycie używana, tj. zgodnie ze wszystkimi innymi wartościami moralnymi jest z pewnością wyrazem niezaprzeczalnej dojrzałości moralnej czy wręcz subtelnej szlachetności w codziennym postępowaniu moralnym. Wg wyrażenia Leszka Kołakowskiego: wolność jest „dana ludziom razem z ich człowieczeństwem, jest tego człowieczeństwa fundamentem, tworzy człowieka jako coś w bycie samym wyróżnionego”.
Sprawiedliwość- w etyce jest ona zaliczana do jednej z kardynalnych cnót moralnych. Wyraża się w postawie człowieka, polegającej „na gotowości oddawania każdemu tego, co mu się należy”, czy na traktowaniu każdego zgodnie z jego uprawnieniami (zasługami). Przewiduje ona odpowiednią rekompensatę w formie należnego wynagrodzenia za pracę oraz zapewnia prawie każdemu prawo do pracy, godziwego życia oraz osobistego rozwoju. Sprawiedliwość to także przestrzeganie prawa. Wg słownika etycznego „ człowiek sprawiedliwy to człowiek prawy, obiektywny w ocenach siebie i innych”. Zazwyczaj więc nazywamy kogoś człowiekiem sprawiedliwym wtedy gdy chcemy pokreślić moralną wartość jego zachowań bądź postaw lub przypisujemy mu wyjątkową moralną doskonałość. Jednakże wg Kazimierza Ajdukiewicza obecnie „nie o każdym czynie etycznie dodatnim powiemy że jest czynem sprawiedliwym i nie o każdym czynie ujemnym powiem iż stanowi on akt niesprawiedliwości”. czyn sprawiedliwy zakłada wyświadczenie każdemu człowiekowi należnego dobra lub zła, jednak często nie jesteśmy w stanie stwierdzić co oznacza należne człowiekowi dobro lub zło i zwykle wymaga to głębszej refleksji.
W bliższym rozumieniu pojęcie sprawiedliwości może dopomóc rozróżnienie sprawiedliwości wymiennej i rozdzielczej. W sprawiedliwości wymiennej zwanej także zamiennej obowiązuje formuła „ każdemu to samo” natomiast w sprawiedliwości rozdzielczej zwanej sprawiedliwości dystrybutywną „każdemu według jego zasług”. Przestrzeganie ich zależy o kontekstu spraw której dotyczą. Współcześnie większą wagę przypisuje się sprawiedliwości rozdzielczej, ponieważ nie sposób zaspokoić jednakowo jakiejś potrzeby wszystkich ludzi lub nawet określonych grup ludzkich.
Konieczne jest wpajanie dziecią wartości jaką jest sprawiedliwość (zwłaszcza rozdzielcza) ponieważ jest ona źródłem zachowania ogólnego ładu społecznego. Niestety o sprawiedliwości w pedagogice niewiele się mówi. Również etyka nie jest w stanie opowiedzieć na pytania o sprawiedliwości w wychowaniu i opiece nad ludźmi upośledzonymi bądź tymi którzy mniej lub bardziej wzbudzają naszą sympatię. Poszukiwanie odpowiedzi na takie pytania może oegrać ważną rolę w procesie wychowania.
Autor przedstawił tylko kilka wartości które jego zdaniem są najistotniejsze w procesie wychowania. Jednakże takie wartości jak miłość bliźniego, dobroczynność nieszkodzenie, prawdomówność, godność człowieczeństwo i honor mogą mieć istotne znaczenie w pracy z młodzieżą
14.
Odpowiedzialność – człowiek odpowiedzialny jest godny zaufania, niezawodny, można na nim polegać. Być odpowiedzialnym za coś lub za kogoś oznacza, iż odpowiadamy za nasze czynny związane z tą rzeczą bądź osobą.
Samodzielność i niezależność – Niezależność to swoboda ćwiczenia naszych osobistych zdolności. Przez samodzielność możemy wynegocjować naszą własną ścieżkę w tym świecie – rozważając wybory i podejmując wybory i podejmując decyzje.
15.
Wychowanie pozbawione wartości jest z reguły wychowaniem połowicznym i mało skutecznym a czasem nawet bezmyślnym i społecznie szkodliwym, gdyż nie przygotowuje ono do podjęcia życiowo ważnych decyzji zgodnych z podstawowymi zasadami moralności. Wartości wg K. Denek’a mają siłę sprawczą i występują w życiu ludzkim w postaci busoli, która wyznacza kierunek postępowania. Brak takiej busoli w życiu młodych ludzi naraża ich na dokonywanie niefortunnych i nierzadko moralnie nagannych wyborów. Przynosi szkodę zarówno w wymiarze indywidualnym jak i społecznym.
Wychowanie do wartości jest szczególnie ważne we współczesnym świecie kiedy to człowiek jest w stanie kierować coraz to nowocześniejszymi procesami np. produkcją dóbr materialnych, stosowaniem środków masowej zagłady bądź ingerowaniem w prawa natury. Stworzona przez człowieka cywilizacja wpływa na niego samego destruktywnie. Najlepiej określa tę sytuację Józef M. Bocheński iż „ludzie popełniają chroniczne czyny które w świecie zwierząt są całkiem albo prawie całkiem nieznane”.
Ponadto obecnie jesteśmy światkami postępującej sekularyzacji głównie wśród mieszkańców europy zachodniej, która niesie poważne niebezpieczeństwo natury moralnej. Człowiek tracący moralne wsparcie religii bywa skłonny do niezauważania autorytetów moralnych ale także wykazuje krytyczny stosunek wobec wartości wyższych łącznie z moralnymi. Wyboru dokonuje wtedy wg własnego uznania przez co łatwo zadawala się bezsensownym usprawiedliwianiem zachowań sprzecznych z moralnością i poczuciem godności osobistej