DRUGA KSIĘGA KRONIK

Wstęp do Ksiąg Kronik.

2Krn 1. SALOMON.. Salomon składa Bogu ofiary i na własną prośbę otrzymuje od Niego mądrość.

2Krn 2. Ostatnie przygotowania do budowy świątyni.

2Krn 3. Budowa świątyni i jej wystrój.

2Krn 4. Sprzęty świątynne.

2Krn 5. Przeniesienie Arki Przymierza. Obłok chwały Pańskiej wypełnia świątynię.

2Krn 6. Przemówienie Salomona do ludu. Modlitwa Salomona.

2Krn 7. Poświęcenie świątyni. Boże ostrzeżenie.

2Krn 8. Odbudowa wielu miast. Organizacja spraw królestwa. Organizacja kultu.

2Krn 9. Odwiedziny królowej Saby. Koniec dziejów Salomona.

2Krn 10. HISTORIA NASTĘPCÓW SALOMONA.. Rozłam królestwa za Roboama.

2Krn 11. Rządy Roboama.

2Krn 12. Niewierność Roboama.

2Krn 13. Abiasz wojuje z Jeroboamem..

2Krn 14.

2Krn 15. Przestrogi proroka Azariasza.

2Krn 16. Asa przeciw Baszy.

2Krn 17. Rządy Jozafata judzkiego.

2Krn 18. Sojusz Jozafata z Achabem..

2Krn 19. Prorok Jehu upomina króla Jozafata.

2Krn 20. Skuteczność modlitwy Jozafata.

2Krn 21. Zbrodnie Jorama i kara za nie.

2Krn 22. Rządy Ochozjasza. Zbrodnie Atalii.

2Krn 23. Zamach stanu przeciw Atalii - Joasz królem..

2Krn 24. Joasz odnawia świątynię. Niewierność Joasza ukarana.

2Krn 25. Połowiczna pobożność Amazjasza.

2Krn 26. Gospodarność i potęga wojskowa Ozjasza. Pycha i kara za nią.

2Krn 27. Rządy Jotama.

2Krn 28. Odstępstwo Achaza. Kara. Wystąpienie proroka Odeda. Ponowna niewierność Achaza.

2Krn 29. Oczyszczenie świątyni za Ezechiasza.

2Krn 30. Zaproszenie na Paschę. Pascha i Przaśniki obchodzone wzorowo.

2Krn 31. Reorganizacja służby Bożej.

2Krn 32. Najazd i klęska Sennacheryba. Skuteczność modlitwy. Bogactwo i rządy Ezechiasza.

2Krn 33. Odstępstwo Manassesa. Nawrócenie Manassesa. Rządy odstępcy Amona.

2Krn 34. Odrodzenie religijne za Jozjasza. Wyrocznia Chuldy. Odnowienie przymierza.

2Krn 35. Uroczysta Pascha za Jozjasza. Jozjasz ginie w walce z faraonem..

2Krn 36. Joachaz i Jojakim.. Jechoniasz. Sedecjasz i koniec monarchii. Niewola babilońska. Lepsza przyszłość.

Wstęp do Ksiąg Kronik

Te dwie księgi, które tekst hebrajski nazywa Dibre Hajjamim (wydarzenia dni), a Wlg za LXX - Paralipomena (rzeczy opuszczone), stanowiły w oryginale jedną księgę. Obecnie uważa się nawet, że obie Księgi Kronik stanowiły tylko część jeszcze większego dzieła, obejmującego również Księgę Ezdrasza i Nehemiasza. Nazwa "Kroniki", przyjęta w większości nowożytnych języków, pochodzi od św. Hieronima, który nazwał je "Kroniką całej historii świętej". Księgi bowiem opisują dzieje całej ludzkości od Adama i początków Narodu Wybranego aż do zakończenia niewoli babilońskiej w r. 538 przed Chr., podając wiele szczegółów, które w innych księgach ST zostały opuszczone.

Zaznaczyć jednak należy, że Kroniki nie są dziełem historyka, lecz teologa, który w przeszłości swego narodu szukał światła i wzorów dla religijnego życia swoich współwyznawców, opuszczając, modyfikując lub dodając to, co odpowiadało jego koncepcji idealnej społeczności teokratycznej. Takie doskonałe wzory widział Autor w postaciach Dawida i Salomona, im też poświęcił większą część swego dzieła.

Od Adama do Dawida są to prawie same rodowody, zaczerpnięte z kodeksu kapłańskiego Pięcioksięgu i ksiąg Jozuego, Samuela i Królewskich, przedstawione w świetle korzystnym dla pokolenia Judy, przodków Dawida, Lewitów i mieszkańców Jerozolimy i pomyślane jako odpowiedni wstęp do dziejów Dawida (1 Krn rozdz. 1-9 [->1 Krn 1,1]). Szczegółowo zaś opisane jest panowanie Dawida (1 Krn rozdz. 10-20 [->1 Krn 10,1]) i panowanie Salomona (2 Krn rozdz. 1-9 [->2 Krn 1,1]) z pominięciem wszystkich wydarzeń kompromitujących tych królów, jak cudzołóstwo Dawida z Batszebą i zamordowanie jej męża Uriasza (2 Sm 2,2-17), niewierność Salomona wobec Pana (1 Krl 11,4-8), a po podziale królestwa - tylko królów judzkich z dynastii Dawidowej, ze szczególnym uwzględnieniem królów wiernych przymierzu z Panem, pobożnych i religijnych na wzór Dawida, jak np. Ezechiasz i Jozjasz, którzy dbali o świątynię, kapłanów i lewitów (2 Krn rozdz. 10-36 [->2 Krn 10,1]).

1-2 Krn zostały napisane po niewoli babilońskiej (2 Krn 36,22n). Według tradycji izraelskiej autorem ich był Ezdrasz po jego powrocie z grupą wygnańców babilońskich w r. 458 przed Chr. Najprawdopodobniej jednak autorem był nieznany lewita z późniejszego okresu: 350-250 przed Chr., skoro pierwsza księga zna jedenaście pokoleń po Zorobabelu (1 Krn 3,19-24) i pozwala sobie na anachronizm w związku z monetą perską, darejkiem (1 Krn 29,7). 1-2 Krn powstały jednak nie później niż w III w., ponieważ Syracydes (200-180 przed Chr.) wykazuje już zależność od nich (por. Syr 47,11 z 1 Krn 16,4; 1 Krn 23,30-32; 1 Krn 25,1-7).

Historyczna wiarygodność, potwierdzona w wielu punktach przez najnowsze badania, nie może być podawana w wątpliwość. Materiały, które Autor zebrał, są w istocie te same, co w innych księgach historycznych Pisma św., tylko przedstawione z punktu widzenia teologa-deuteronomisty. Oprócz tradycji ustnej kronikarz używał różnych źródeł pisanych, zarówno biblijnych (zob. wyżej), jak i pozabiblijnych. Z pozabiblijnych znał przynajmniej czternaście źródeł, które wprawdzie nie zachowały się do naszych czasów, ale Autor je wymienia: w 1 Krn 4,22; 1 Krn 9,1; 1 Krn 27,24; 1 Krn 29,29; 2 Krn 9,29; 2 Krn 12,15; 2 Krn 13,22; 2 Krn 16,11; 2 Krn 20,34; 2 Krn 24,27; 2 Krn 25,26; 2 Krn 26,22; 2 Krn 27,7; 2 Krn 28,26; 2 Krn 32,32; 2 Krn 33,18n; 2 Krn 35,25nn; 2 Krn 36,8. Były to dzieje królów judzkich czy izraelskich oraz pisma niekanoniczne ośmiu proroków.

Autorowi przyświecał podwójny cel: religijny i polityczny. Chciał on nawrócić swoich religijnie obojętnych współwyznawców, wykazując, że pomyślność i szczęście Izraelitów zależało od ich lojalności względem Boga, od wierności narodu wobec przymierza z Panem, od posłuszeństwa Prawu Mojżeszowemu i wiernego przestrzegania przepisów obrzędowych, obowiązujących w świątyni jerozolimskiej. Wskazując zaś na świetną przeszłość królestwa Dawidowego i podkreślając znaczenie dynastii Dawida i obietnic z nią związanych, pragnął Autor podnieść na duchu swych rodaków. Choć po powrocie z niewoli babilońskiej nie uzyskali oni narodowej niepodległości, to przecież Bóg może wskrzesić nowego Dawida, byleby Izraelici pozostali wierni Bogu.

W LXX i Wlg Księgi Kronik następują bezpośrednio po Księgach Królewskich, w Biblii hebrajskiej zaś na samym końcu jako ostatnie z tzw. Ketubim, czyli "Pism", stanowiąc ostatnie księgi święte ST.

W odtworzeniu tekstu oryginalnego Kronik, który ma dużo niedokładności i skażeń w zachowanym tekście masoreckim, znaczne usługi oddają starożytne tłumaczenia LXX i Wlg, ponieważ zostały one dokonane z tekstu hebrajskiego spółgłoskowego.

2Krn 1

SALOMON

Salomon składa Bogu ofiary i na własną prośbę otrzymuje od Niego mądrość

1 Umocnił się potem Salomon, syn Dawida, w swojej władzy królewskiej, a Pan, Bóg jego, był z nim i bardzo go wywyższył.

1,1-9,31 Te rozdziały z czasów panowania Salomona relacjonują jedynie budowę świątyni, co kończy dzieło zamierzone przez Dawida. Cienie panowania pominięto milczeniem, a na początku i na końcu (rozdz. 1 i 9) uwypuklono bogactwo i chwałę Salomona — owoce błogosławieństwa Bożego.

1,1-18 Pominąwszy milczeniem zamieszki dynastyczne, które wybuchły po śmierci Dawida (1 Krl 2), kronikarz zaczyna opowieść o panowaniu Salomona snem w Gibeonie (rozdz. 1). To zasięganie rady Boga w Gibeonie usprawiedliwia on tym, że był tam Namiot Spotkania (por. 1 Krn 16,39+) oraz dodany tutaj ołtarz pustynny (por. w. 5). Kronikarz podkreśla w ten sposób ciągłość z instytucjami mozaistycznymi. — Mądrość otrzymana w Gibeonie leży u podstaw chwały Salomona.

2 Przemówił wówczas Salomon do całego Izraela, do tysiączników i setników, do sędziów i do wszystkich książąt całego Izraela, naczelników rodów. 

3 Poszedł potem Salomon i z nim całe zgromadzenie na wyżynę, która jest w Gibeonie, ponieważ tam był Namiot Spotkania z Bogiem sporządzony przez Mojżesza, sługę Pańskiego, na pustyni. 1Krl 3,4-15 1Krn 16,39; 1Krn 21,29

1,3. Wyżyna w Gibeonie. Położony w odległości ok. 6,5 km na północny zachód od Jerozolimy, Gibeon (El-Dżib) znajdował się w górzystej krainie Beniamina. Miasto miało kilka okolicznych źródeł oraz rozbudowany system tuneli dostarczających wodę, co czyniło je ważną osadą. Miejsce kultu lub wyżyna, na której Salomon złożył olbrzymią ofiarę z 1000 zwierząt (1 Krl 3,4), mogło znajdować się na cyplu zwanym Nebi Samwil, leżącym ok. 1,6 km na południe od Gibeonu. O znaczeniu miasta świadczy umieszczenie o nim wzmianki na liście miast Sziszaka z okresu jego kampanii w Palestynie. Kult na wyżynach nie był zakazany przez biblijnego autora w okresie przed wzniesieniem świątyni w Jerozolimie i pojawieniem się „grzechu Jeroboama” (zob. komentarz do 1 Sm 10,8; 1 Krl 12,28-31).

1,3. Namiot Spotkania. Zob. komentarz do Wj 27,21 i 33,7-10 dotyczący wzniesienia Namiotu Spotkania i jego wykorzystywania w okresie wędrówki Izraelitów przez pustynię. O oddzieleniu Namiotu Spotkania od Arki Przymierza czytamy jedynie w tej narracji.

4 Jednakże Arkę Bożą przeniósł Dawid z Kiriat-Jearim na miejsce przez siebie przygotowane dla niej, rozbił bowiem dla niej namiot w Jerozolimie.

1,4. Kiriat-Jearim. W Kiriat-Jearim przechowywano Arkę Przymierza po zwróceniu jej przez Filistynów (1 Sm 7,1-2). Miasto to utożsamia się z Tell el-Achar położonym 14,5 km na północny zachód od Jerozolimy. Hipoteza ta nie jest jednak potwierdzona przez dowody archeologiczne i wzmianki pozabiblijne. Związek z obozem Dana w Sdz 18,12 umieszcza je ogólnie na tym obszarze (zob. komentarz do Sdz 13,25). Znajdowałoby się wówczas w odległości zaledwie 9,5 km od Gibeonu.

5 Tam przed przybytkiem Pana znajdował się ołtarz z brązu, który wykonał Besaleel, syn Uriego, syna Chura. Do Pana po radę poszedł Salomon wraz ze zgromadzeniem. Wj 27,1-2; Wj 31,2; 1Krn 2,20

1,5. Ołtarz z brązu. Zob. Wj 38,30 i 39,39, gdzie omówiono budowę ołtarza z brązu oraz miejsce, w którym został umieszczony przed Namiotem Spotkania (zob. też 2 Krl 16,14). Umieszczenie Namiotu Spotkania i ołtarza z brązu w Gibeonie i przeniesienie Arki Przymierza do Jerozolimy wskazuje na istnienie dwóch ważnych ośrodków religijnych w okresie poprzedzającym wzniesienie świątyni w Jerozolimie.

1,5. Zasięgnięcie rady przez zgromadzenie. Zasięganie rady oznacza zwykle radzenie się wyroczni przez zadawanie pytań bóstwu. Tutaj jednak nie podano żadnego pytania, nie wskazano go też w sposób pośredni. Przekonywające odczytanie tekstu łączy poszukiwania („zasięganie rady”) raczej z ołtarzem niż z wyrocznią od Pana. Miałoby to sens przed rozpoczęciem budowy świątyni opisanym w następnych rozdziałach. Przed podjęciem prac budowlanych nad nowym sanktuarium ważne było zgromadzenie przedmiotów związanych z dawnym przybytkiem. Za szczególnie święty uważano ołtarz, który był używany przez samego Aarona kilka wieków wcześniej. Jeśli chodziło o zasięganie wyroczni, miała ona przypuszczalnie związek z pragnieniem wzniesienia świątyni. Prac takich nie rozpoczynano bez uzyskania konkretnego wyrazu Boskiej aprobaty (zob. komentarz do 2 Krn 2,1).

6 Wszedł tam Salomon przed oblicze Pana na ów ołtarz z brązu, który należy do Namiotu Spotkania, i kazał złożyć na nim tysiąc ofiar całopalnych.

1,6 Autor deuteronomistyczny Krl składanie ofiar poza świątynią przekonywająco tłumaczył faktem, że ta wtedy nie istniała (1 Krl 3,2) i że jeszcze powszechnie było przyjęte składanie ofiar na wyżynach. Kronikarz uprawomocnia sanktuarium i ofiary zakładając, że namiot i ołtarz pustynny znajdowały się w Gibeonie (por. w. 3 oraz podane tam miejsca paralelne).

1,6. Tysiąc ofiar całopalnych. Pod względem wielkości ofiarę tę można porównać do masowej ofiary złożonej w Wj 24,5-8 i 1 Krl 8,5. Tak olbrzymia liczba ofiar towarzyszyła zwykle zawarciu ważnego przymierza lub nawiązaniu nowego związku z Jahwe. Wielkie stosy ofiar przedstawione na egipskich malowidłach grobowych mogą, przynajmniej pod względem ilości, stanowić paralelę do rytuału poświęcenia Bogu, którego przykładem były ofiary złożone przez Salomona w Gibeonie.

7 Tej to nocy ukazał się Bóg Salomonowi i rzekł: Proś o to, co mam ci dać.

1,7. Boża propozycja. Podczas otrzymywania sennego przesłania o charakterze słownym (zob. komentarz do 1 Sm 3,4-10) często dochodziło do rozmowy między bóstwem i królem. Sen stanowił potwierdzenie jego królewskiej władzy lub przedsięwzięcia, które zamierzał dokonać.

8 A Salomon odrzekł Bogu: Tyś okazywał mojemu ojcu, Dawidowi, wielką łaskę, a mnie uczyniłeś w miejsce jego królem.

1,8. Uznanie przez Salomona Bożej opieki. Podobną frazę można znaleźć w dokumentach i wypowiedziach, w których król uznawał bóstwo, osadzające go na tronie. Na przykład, król Chetytów, Muwattalli II, wskazuje na swoją małość w porównaniu ze swoim ojcem i jego osiągnięciami. Następnie oddaje cześć bóstwu, które go wywyższyło i umieściło na tronie.

9 Teraz, Panie Boże, niech się wypełni Twoje słowo dane mojemu ojcu, Dawidowi, bo Ty sprawiłeś, iż jestem królem nad narodem tak licznym, jak proch ziemi. 10 Teraz udziel mi mądrości i wiedzy, abym mógł występować wobec tego ludu; któż bowiem zdoła sądzić ten lud Twój tak wielki? 11 Wówczas odpowiedział Bóg Salomonowi: Ponieważ to jest w twoim sercu, a nie prosiłeś o bogactwo, o skarby i chwałę, ani o śmierć tych, którzy cię nienawidzą, ani o długie życie, ale prosiłeś dla siebie o mądrość i wiedzę, aby sądzić mój lud, nad którym ustanowiłem cię królem, 

12 przeto daję ci mądrość i wiedzę, ponadto obdaruję cię bogactwem, skarbami i chwałą, jakich nie mieli królowie przed tobą i nie będą mieli po tobie. Mt 6,33

1,7-12. Wylęgarnie snów. Chociaż we fragmencie Drugiej Księgi Kronik nie wspomniano o śnie, informacji o nim dostarcza tekst 1 Krl 3. W starożytności pielgrzymi często podróżowali do świątyń, by złożyć ofiarę i spać przed ołtarzem w nadziei otrzymania snu będącego przesłaniem od bóstwa czczonego w tym miejscu (zob. komentarz do Rdz 28,13-15 i 1 Sm 3,3). Miejsce było zatem bardzo ważne dla otrzymania we śnie teofanii (przykładem sen ugaryckiego króla-herosa, Kereta). W wizji bóstwo budziło czciciela i wzywało go do uważnego wysłuchania przesłania. Spośród licznych przykładów z literatury Bliskiego Wschodu wymienić można opowieść o asyryjskim królu Asurbanipalu, któremu ukazała się bogini Isztar, oraz o neobabilońskim władcy Nabonidzie, który ujrzał w całej chwale Marduka lub Sina.

1,12. Obdarzenie mądrością. Królowie Bliskiego Wschodu mieli być ludźmi mądrymi, zwykle też przypisywali swoją mądrość darowi bogów. W Asyrii król Sargon podawał się za najmądrzejszego władcę świata dzięki darowi bogów Ea i Belet-ili. Bóg Aszur zapewnił Sennaheryba we śnie, że jego mądrość przekracza tę, która jest udziałem mędrców. Asurbanipal chlubił się, że jest nie tylko człowiekiem wielkiej wiedzy i mądrości, lecz również ma wiedzę techniczną i potrafi debatować z uczonymi. Swoją wielką mądrość przypisuje Szamaszowi i Adadowi.

13 Odszedł wówczas Salomon z wyżyny, która jest w Gibeonie, sprzed Namiotu Spotkania, do Jerozolimy i panował nad Izraelem. 

14 Powiększył następnie Salomon liczbę rydwanów oraz jezdnych, tak że miał tysiąc czterysta rydwanów i dwanaście tysięcy jezdnych. Rozmieścił ich w miastach rydwanów i przy królu w Jerozolimie. 1Krl 10,26-29; 2Krn 9,25

1,14. Rydwany i konie Salomona. Zgromadzenie tak wielkiej liczby rydwanów wskazuje, że Salomon pragnął wywrzeć na sąsiadach i rywalach wrażenie wielkiej potęgi militarnej. W przypadku konfliktów na równinach i szerokich przestrzeniach rydwany towarzyszyły oddziałom piechoty i kawalerii. Siały one przestrach w szeregach nieprzyjaciół i stanowiły ruchomą platformę dla łuczników. Olbrzymia liczba rydwanów, które według roczników asyryjskich brały udział w bitwie pod Karkar (853 przed Chr.; zob. komentarz do 2 Krn 22,1), wskazuje, jak wielką rolę przypisywali im wodzowie starożytnych wojsk. Oddział rydwanów Salomona nie był tak liczny jak 2000 rydwanów, które Achab wystawił po stronie sojuszu zachodniego we wspomnianej bitwie. W XIII w. przed Chr. Chetyci i ich sprzymierzeńcy zebrali 2000 rydwanów, by stawić czoła Ramzesowi II w bitwie pod Kadesz.

1,14. Stajnie Salomona. Archeolodzy odnaleźli zabudowania stajni na całym obszarze starożytnego Izraela (w Megiddo, Tell el-Hasi, Lakisz, Beer-Szebie, Chasor); wskazuje to na powszechne wykorzystywanie oddziałów rydwanów w armii Izraela i Judy. Jednolity styl architektoniczny tych budowli (długa sala podzielona wzdłuż na trzy rzędy kolumnami, wyposażona w pojedyncze drzwi) wskazuje na dbałość o względy funkcjonalne oraz na jednolity program budowlany. W stajniach znajdowały się niskie kamienne kolumny z otworami na pęta oraz duże płytkie kamienne żłoby (podobne do przedstawionych na monumentach asyryjskich). Duże zabudowania były konieczne do trzymania i szkolenia rumaków bojowych. W stajniach w Megiddo (datowanych głównie na okres panowania Achaba) mogło się pomieścić 480 koni. Po uwzględnieniu innych stajni odnalezionych przez archeologów otrzymamy prawie 800 zagród dla koni.

15 Złożył zaś król srebra i złota w Jerozolimie jak kamieni, a cedrów tak wiele, jak sykomor w Szefeli.

1,15. Złoto Salomona. Na temat danych dotyczących złota Dawida i Salomona zob. komentarz do 1 Krn 22,14.

16 Konie, które posiadał, Salomon sprowadzał z Egiptu i z Koa; wędrowni kupcy króla sprowadzali je za pieniądze z Koa.

1,16 z Egiptu i z Koa. BJ: „z Musur i z Cylicji”. Podobnie jak w 1 Krl 10,28, w BJ także tutaj skorygowano micrajim, „Egipt”, na mucur, a miqwe’ („zgromadzenie”?) na miqqoweh, „z Cylicji” (Koa to jej dawna nazwa).

1,16. Koa. Koa, położona na nizinach południowo-wschodniej Turcji i znana w źródłach klasycznych jako Cylicja, osiągnęła rozkwit po upadku imperium Chetytów w 1200 przed Chr., stając się ważnym ośrodkiem handlowym. Oprócz tego, że Koa występuje jako partner handlowy Salomona, w rocznikach asyryjskich czytamy, że była jednym z państw uczestniczących w bitwie pod Karkar (853 przed Chr.), pojawia się też na inskrypcji Azitawada z Karatepe (schyłek VIII w. przed Chr.).

17 Przybywali i przywozili z Egiptu: rydwany za sześćset syklów, konie zaś za sto pięćdziesiąt. Tak samo za ich pośrednictwem sprowadzano je dla wszystkich królów chittyckich i aramejskich.

1,16-17. Handel z Egiptem. Wydaje się, że Salomon odgrywał rolę „pośrednika” między Egiptem a Anatolią w handlu końmi i rydwanami. Fenicjanie stworzyli większość połączeń handlowych i dostarczyli statki, którymi przewożono towary po całym basenie Morza Śródziemnego. Mając Fenicjan za partnerów handlowych i uwzględniając strategiczne położenie państwa na obszarze łączącym Afrykę i Azję (zob. jego hodowle koni w 2 Krn 8,3-4), Salomon słusznie oczekiwał, że w okresie względnego pokoju Izrael zgromadzi spore środki finansowe. Już w okresie Amarna znakomite wierzchowce sprowadzano z Egiptu. Źródła asyryjskie i chetyckie odróżniają duże konie dostępne w Egipcie (konie nubijskie) od własnych koni drobniejszej budowy.

1,17. Cena rydwanów i koni. Na starożytnych inskrypcjach cena jednego rydwanu wynosiła 60-100 syklów. Z tego, że Salomon zapłacił wielokrotnie więcej, wynika, że nie były to zwyczajne rydwany, lecz wozy używane podczas pokazów i uroczystych procesji. Ich istnienie jest szeroko potwierdzone w Egipcie i Mezopotamii. Ten luksusowy, jak na owe czasy, środek transportu był bogato zdobiony różnymi rodzajami złota i drogocennymi kamieniami. W listach z Amarny wspomina się o rydwanie króla Mitanni, ozdobionym złotem o wadze ponad 300 syklów. Równie wysoka była cena konia, lecz za dobrego wierzchowca nie trzeba było płacić horrendalnych sum. Źródła chetyckie podają, że konia do rydwanu można było nabyć za 20 syklów. Znane są również przykłady z Syrii i Babilonu (już od początku II tysiąclecia przed Chr.) - tam za wierzchowca płacono 200-300 syklów.

1,17. Wymiana handlowa z Chetytami i Aramejczykami. Aby otrzymać konie i rydwany drogą lądową, Chetyci (zob. komentarz do 2 Krl 7,6) i Aramejczycy musieli nawiązywać kontakty z Salomonem i jego fenickimi partnerami handlowymi. W XI i X w. przed Chr. Aramejczycy wykorzystali słabość Asyrii i Babilonii i utworzyli małe państwa, np. Damaszek (zob. komentarz do 1 Krl 11,23-25). Zdając sobie sprawę, że Asyryjczycy mogą ponownie dojść do potęgi (tak jak to miało miejsce w IX w. przed Chr.), mieszkańcy Cylicji i Aramu szkolili i trzymali pod bronią silne armie nawet w sytuacji inflacyjnego wzrostu cen.

18 Rozkazał też Salomon, aby wybudowano dom dla imienia Pańskiego, a dla niego samego pałac królewski. 2Krn 2,1

2Krn 2

Ostatnie przygotowania do budowy świątyni

1 Odliczył potem Salomon siedemdziesiąt tysięcy mężczyzn do dźwigania i osiemdziesiąt tysięcy do wydobywania kamienia w górach, a nadzorców nad nimi – trzy tysiące sześciuset. 2Krn 2,17; 1Krl 5,29-30

2,1. Wznoszenie świątyń na Bliskim Wschodzie. Na początku II tysiąclecia przed Chr. Gudea, władca Lagasz, otrzymał we śnie polecenie zbudowania świątyni dla bogini Ningirsu. W starożytnym tekście opisano, jak gromadził materiały (drewno, kamienie, złoto i srebro), a następnie najmował robotników. Z powodu podjętego trudu Gudea dostał obietnicę długiego życia i pomyślnego panowania. Podobne szczegóły pojawiają się ponad tysiąc lat później, gdy Assarhaddon otrzymał polecenie odbudowania słynnej świątyni Esagila w Babilonie. Inną interesującą relację o wznoszeniu świątyni można znaleźć w epice ugaryckiej, w której bóg Baal buduje sobie dom. Ponownie pojawia się motyw gromadzenia materiałów, siły roboczej i uroczystych obchodów po zakończeniu dzieła.

2,1. Praca przymusowa. Do pracy przymusowej przy robotach publicznych, takich jak wznoszenie świątyń, brano ludzi na podstawie dokumentów spisowych. Zważywszy na dużą liczbę robót publicznych za panowania Salomona, wydaje się, że do pracy zmuszano rodowitych Izraelitów i mieszkających w kraju cudzoziemców. Potwierdza to fakt, że nadzorcą robotników z pokoleń Józefa był Jeroboam (1 Krl 11,28), oraz wzmianka o ukamienowaniu przez pokolenia północne innego nadzorcy robotników, Adonirama (1 Krl 12,3-4). Wykorzystywanie pracy przymusowej było znane w Syrii już w 2 poł. II tysiąclecia przed Chr. Przestępstwa mające związek z „pracą przymusową” wytknięto w oskarżeniu, wysuniętym pod adresem neobabilońskiego króla Nabonida na Cylindrze Cyrusa.

2,1. Mężczyźni do dźwigania. Podobnie jak w każdym zespole i tutaj istniał podział na robotników wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych. Mężczyźni wyznaczeni do „dźwigania” byli przypuszczalnie niewykwalifikowanymi osiłkami, których używano do przenoszenia kamieni, drewna i materiałów oraz narzędzi budowlanych. Z tekstów mezopotamskich wynika, że taką ciężką pracę wykonywali zwykle jeńcy wojenni lub niewolnicy. W sytuacji gdy do ciężkich prac wykorzystywano własnych obywateli, wyznaczenie do tego albo innego zadania zależało od posiadanych umiejętności lub pochodzenia społecznego.

2,1. Mężczyźni do wydobywania kamienia. Z paralelnego tekstu z 1 Krl 5,15-18 [BT: 1 Krl 5,32] wynika, że potrzebowano kamieniarzy do wydobywania kamienia ze skały oraz lepiej wyszkolonych fenickich Gibalitów (z Byblos), którzy obrabiali kamienne bloki, używane później do wznoszenia świątyni. Kamienne bloki odłupywano ze skały, wycinając rowki o szerokości ok. 60 cm, aby wyznaczyć krawędzie bloku. Następnie w dolny rowek wbijano drewniane kliny i nasączano je wodą. Pęczniejące drewno odrywało dolną część głazu. Chociaż zajęcie to nie wymagało wielkiej umiejętności ze strony robotników, musieli pracować pod nadzorem wyszkolonego kierownika, który wiedział, gdzie należy wyciąć rowki, by uzyskać najlepsze bloki kamienia. W następnym stadium blokom nadawano wstępny kształt. Później przystępowano do właściwych prac kamieniarskich, polegających na starannym ociosaniu powierzchni i nadaniu blokowi właściwych proporcji. Pracę wykonywano z tak wielką precyzją, że do łączenia bloków nie potrzeba było zaprawy. W egipskim utworze określanym mianem Satyry na rzemiosła opisano wykrzywione plecy i uda kamieniarzy, którzy tracili zdrowie, obrabiając „kosztowne kamienie” budowli. Pracę kamieniarzy przedstawiono na panelach ściennych, zdobiących pałac Sennacheryba w Niniwie.

2,1. Ilość siły roboczej. Wszystkich robotników, których liczba wynosiła 153 600 (w. 17-18), podzielono na trzy grupy: mężczyzn do dźwigania, mężczyzn do wydobywania kamienia w górach i kierowników. Liczby podane w tekście mogą odzwierciedlać całkowitą liczbę robotników, których wykorzystano w ciągu wielu lat budowy świątyni, nie zaś zatrudnionych w danym momencie. Asyryjscy i babilońscy królowie pozyskiwali zwykle siłę roboczą w wyniku prowadzonych kampanii wojennych. Czasami celem operacji wojskowych było wręcz zdobycie potrzebnej siły roboczej. W jednym ze starożytnych dokumentów czytamy, że Asurnasirpal zdołał zgromadzić prawie 50 000 robotników do pracy w mieście Kalhu.

2 Następnie przesłał Salomon do Hurama, króla Tyru, takie słowa: Uczyń, jak uczyniłeś mojemu ojcu, Dawidowi, przysyłając mu drewno cedrowe, by wybudować mu dom na mieszkanie. 1Krl 5,15-20; 1Krn 14,1

3 Oto ja buduję dom dla imienia Pana, Boga mego, aby Mu go poświęcić, aby palić przed Nim wonne kadzidło, składać nieustannie chleby i ofiary całopalne rankiem i wieczorem, w szabaty i w dni nowiu księżyca, w święta Pana, Boga naszego, i to na wieki w Izraelu. Lb 20,12; Lb 17,5; Kpł 24,6 Lb 28-29

2,3 Wyrażenia te opisują kult sprawowany w namiocie, zgodnie z tekstami kapłańskimi Pięcioksięgu.

— ofiary całopalne. Tak tekst hebr. W BJ: „ofiarowywać ofiary całopalne”, za grec.

2,3. Palenie kadzidła. Zob. komentarz do Wj 30,7-8, w którym omówiono sposób wykorzystywania kadzidła w Namiocie Spotkania oraz wskazano dowody na stosowanie kadzidła w innych krajach. Spalanie kadzidła było typowym elementem kultu bogów na całym Bliskim Wschodzie, konieczność ta musiała być więc Hiramowi znana.

2,3. Poświęcony chleb. Zob. komentarz do Kpł 24,5-9 na temat cotygodniowego ofiarowywania „chlebów pokładnych”. Ofiara ta symbolizowała obecność Bożą a jednocześnie obietnicę płodności, zawartą w przymierzu. Na Bliskim Wschodzie często umieszczano pokarm przed wizerunkami bogów, chociaż zwyczaj Izraelitów różnił się od praktyki ludów sąsiednich (zob. komentarz do Kpł 1,1-2).

2,3. Szabaty, dni nowiu księżyca, święta. Zob. komentarze do Lb 28 i 29, w których omówiono kalendarz religijny Izraela. Chociaż obchodzenie szabatu było czymś wyjątkowym dla Izraela, zachowywanie dni nowiu księżyca oraz dorocznych świąt musiało być znane Hiramowi i Fenicjanom.

4 Dom ten, który ja buduję, będzie wielki, albowiem nasz Bóg większy jest od wszystkich bogów.

2,4. Podstawa twierdzenia o wyższości Jahwe. Podobne twierdzenia o wyższości własnych bóstw opiekuńczych znaleźć można w rocznikach asyryjskich (bóg Aszur) oraz w babilońskiej opowieści o stworzeniu Enuma Elisz (bóg Marduk). Była to typowa retoryka dokumentów wewnętrznych wszystkich starożytnych ludów. Gdy jakiś naród ogłaszał wyższość własnego boga (bogów) nad bogiem (bogami) innego ludu, twierdzenie to opierało się zwykle na wyższości militarnej lub innych dowodach potęgi. Wypowiedzi takie miały największą wiarygodność, gdy padały z ust ludzi, którzy czcili wcześniej innych bogów, teraz uważanych jednak za niższych. Było tak w przypadku słów Rachab (nawiązujących do zwycięstwa militarnego Izraelitów i potężnych dzieł Jahwe; Joz 2,11) oraz wyznania Naamana (związanego z uzdrowieniem; 2 Krl 5,15).

5 Któż zdoła wybudować Mu dom, skoro niebiosa i najwyższe niebiosa nie mogą Go ogarnąć? Kimże ja jestem, aby wybudować Mu dom, choćby tylko po to, by palić przed Nim kadzidło? 2Krn 6,18

6 Przyślij mi teraz mądrego człowieka, aby umiał wyrabiać przedmioty ze złota i srebra, z brązu i żelaza, z purpury, karmazynu i fioletowej purpury, aby umiał rzeźbić i współpracować z artystami, którzy są ze mną w Judzie i w Jerozolimie, których przygotował mój ojciec, Dawid.

2,6 Kronikarz łączy teksty 1 Krl 5,32 i 7,13-15 z reminiscencjami na temat budowy namiotu (Wj 26,1; 31,2n).

2,6. Sprowadzanie rzemieślników. Gdy Asyryjczycy lub Babilończycy prowadzili kampanie wojenne dla pozyskania siły roboczej, głównym celem było zdobycie wykwalifikowanych rzemieślników (zob. listę ludzi, którzy poszli na wygnanie w 2 Krl 24,14.16). Z jednej strony istniało większe zapotrzebowanie na rzemieślników, niż mógł ich dostarczyć lokalny rynek, oprócz tego jednak pewne ludy lepiej od innych opanowały określone technologie z powodu posiadanych bogactw naturalnych. W skład cechu rzemiosł wchodzili zwykle członkowie rodów, które rozwinęły własne techniki wytwarzania oraz metody handlu, trzymane w tajemnicy i przekazywane z pokolenia na pokolenie. Umiejętności takie były pożądane, zaś wymiana handlowa powodowała, że rzemieślnicy cieszyli się wielkim wzięciem.

2,6. Purpura, karmazyn i fioletowa purpura. Były to najrzadziej spotykane i najbardziej pożądane barwniki w świecie starożytnym, zwykle bardzo drogie. Wykorzystano je do udekorowania przybytku i ozdobienia szat kapłańskich. „Niebieska” barwa jest obecnie rozumiana jako błękitna/purpurowa lub fioletowa. Barwnik, z którego uzyskiwano ten kolor, był jednym z głównych towarów eksportowych Fenicji. Wytwarzano go ze ślimaków rozkolców (Murex trunculus) żyjących w płytkich wodach przybrzeżnych Morza Śródziemnego. Starożytną wytwórnię tego barwnika odkryto w Dor na północnym wybrzeżu Izraela. Chemicy szacują, że do wyprodukowania jednej uncji czystego barwnika potrzeba było jednej czwartej miliona ślimaków. Substancję tę wykorzystywano do wytwarzania najświętszych przedmiotów kultu.

7 Nadeślij mi też drewna cedrowego, cyprysowego i sandałowego z Libanu, wiem bowiem, że słudzy twoi umieją wycinać drzewa Libanu. Oto moi słudzy będą razem z twoimi sługami,

2,7 i sandałowego. W BJ ten wyraz pozostał nie przetłumaczony: „i algummim”. W 1 Krl 10,11 ten gatunek drzewa nazywa się almuggim i mówi się o jego importowaniu z Ofiru, a nie z Libanu (por. 2 Krn 9,10).

2,7. Rodzaje drewna. Drewno cedrowe i cyprysowe wykorzystywano zwykle do wytwarzania belek i innych elementów konstrukcji. Było to zgodne ze standardem, wyznaczonym przez innych władców Bliskiego Wschodu, np. króla Babilonu Nabuchodonozora, podczas wznoszenia monumentalnych budowli. Drzewo sandałowe, o którym czytamy w 1 Krl 10,11-12, to czerwone drewno sandałowca sprowadzane z Ofiru (drzewo to występowało w Indiach i Cejlonie), uważane za luksusowe i stosowane do wytwarzania mebli, ponieważ nadawało się do polerowania. Drewno z Drugiej Księgi Kronik mogło być greckim jałowcem, wykorzystywanym do wykonywania zdobień z powodu pięknych słojów i cenionym dla swego pięknego zapachu; było odporne na robaki i pleśń. Żelazne siekiery i dwuręczne miedziane piły były głównymi narzędziami, używanymi do przygotowywania drewna. Sprzęty z egipskich grobowców oraz egipskie malowidła grobowe dostarczają wielu informacji na temat tych i innych narzędzi.

8 aby przygotować mi drewno w wielkiej ilości, albowiem dom, który ja buduję, będzie wielki i budzący podziw. 9 A oto daję na wyżywienie dla drwali, twoich sług ścinających drzewa, dwadzieścia tysięcy kors wymłóconej pszenicy, dwadzieścia tysięcy kor jęczmienia, dwadzieścia tysięcy bat wina i dwadzieścia tysięcy bat oliwy.

2,9 na wyżywienie. Za tłumaczeniami starożytnymi, gdzie ma’akolet. Tekst hebr.: makkôt, „uderzenia”.

2,9. Zapłata dla drwali. Chociaż zapłata, która miała zostać wypłacona fenickim drwalom, była zgodnie z umową oparta na wartości całego przedsięwzięcia, można przyjąć, że każdy robotnik otrzymywał dniówkę lub codzienną rację żywnościową za swój trud. Chociaż robotnicy ci mogli należeć do cechu drwali, przypuszczalnie byli wśród nich również hupshu (robotnicy, o których wspomina się w listach z Amarny, Nuzi i dokumentach asyryjskich), którzy musieli otrzymywać codzienne wynagrodzenie, by przeżyć. Liczba 125 000 buszli pszenicy i jęczmienia oraz 120 000 galonów wina i oliwy wystarczyłaby na trzyletnie racje żywnościowe dla 6000-8000 robotników.

10 Na to odpowiedział na piśmie król Tyru, Huram, i wysłał je do Salomona: Ponieważ Pan umiłował swój lud, ustanowił ciebie nad nim królem. 11 Następnie mówił Huram: Błogosławiony Pan, Bóg Izraela, który uczynił niebiosa i ziemię, który dał królowi Dawidowi syna mądrego, roztropnego i rozumnego, tak iż będzie budował dom dla Pana, a dla siebie pałac królewski. 

12 Posyłam ci obecnie mądrego, roztropnego człowieka, Hurama-Abi, 1Krl 7,14; Wj 31,2n

13 syna pewnej kobiety spośród Danitek i z ojca Tyryjczyka. Umie on wyrabiać przedmioty ze złota i ze srebra, z brązu i z żelaza, z kamieni, z drewna, z czerwonej i z fioletowej purpury, z bisioru i karmazynu; [będzie on] wykonywał wszelkie rzeźby i obmyślał każdy projekt, jaki będzie mu dany, razem z twymi artystami i z artystami mego pana, a twego ojca, Dawida.

2,13. Rzeźby. Rzeźby wykonywano z kości słoniowej, muszli, kamieni, kamieni szlachetnych, drewna i różnego rodzaju metali. Rzeźbiarze nadawali kształt oraz grawerowali szlachetne i półszlachetne kamienie, wytwarzając z nich pieczęcie i insygnia. Pieczęcie cylindryczne i pieczęcie stemplowe były wykorzystywane na całym Bliskim Wschodzie w celu identyfikacji, używano ich również do oznaczania oficjalnych dokumentów i umów. W świątyni wiele sprzętów i paneli wymagało prac zdobniczych.

14 Teraz więc niech przyśle mój pan swoim sługom pszenicę i jęczmień, oliwę i wino, o których mówił. 

15 My zaś będziemy wycinać drzewa z Libanu stosownie do twej potrzeby i sprowadzimy je morzem na tratwach do Jafy, ty zaś każesz je dostarczyć do Jerozolimy. 1Krl 5,22-26

2,15. Drewno sprowadzane na tratwach. Handel balami cedrowymi z Libanu jest dobrze poświadczony w źródłach egipskich (od czasu Starego Państwa aż do VIII w. przed Chr.) i asyryjskich. W pewnym okresie Tiglat-Pileser III nakazał wstrzymanie handlu pomiędzy Fenicjanami a ich egipskimi i filistyńskimi partnerami, obawiając się, że zbudują silną flotę lub powiększą swe bogactwo. Transportowanie kłód drewna na południe, wzdłuż wybrzeża Palestyny, wymagało wiązania ich w tratwy (trzeba je było spławiać blisko brzegu z obawy, by nie zostały rozerwane przez sztorm) lub przewożenia statkami. Asyryjskie reliefy ukazują statki fenickie wyładowane po brzegi kłodami cedrowymi lub holujące je. Na płaskorzeźbach z pałacu Sargona przedstawiono tratwy z pni cedrowych spławiane w dół rzeki. Drewno miało później posłużyć jako materiał budowlany. Metoda ta została wykorzystana już 2000 lat przed Chr. podczas wznoszenia świątyni przez Gudeę. W starożytności najbliższym portem Jerozolimy była Jafa, tam też zwykle wyładowywano kłody. Z Tyru do Jafy było prawie 160 km; szlak lądowy z Jafy do Jerozolimy liczył ok. 56 km.

16 Policzył więc Salomon wszystkich mężczyzn obcoplemieńców, zamieszkałych w ziemi Izraela, według spisu jego ojca, Dawida. Znalazło się ich sto pięćdziesiąt trzy tysiące sześciuset. 1Krn 22,2+ 2Krn 2,1

2,16-5,1 Mimo wagi, jaką kronikarz przywiązuje do świątyni, bardzo skraca on opis Krl (zmieniając w niektórych miejscach pewne szczegóły i liczby). Bardziej interesuje go kult niż konstrukcje, które zresztą w znanej mu świątyni, wzniesionej po wygnaniu, nie miały już Salomonowego przepychu.

2,3-16. Korespondencja królewska. Istnieje wiele przykładów korespondencji królewskiej pochodzącej z Bliskiego Wschodu, m.in. zawierającej prośbę o materiały budowlane (np. cedry Libanu) i przedmioty luksusowe; nie brak również not dyplomatycznych. List, który przewoził egipski kapłan Wenamon (XI w. przed Chr.), zawierał prośbę o kłody cedru. Pojawia się w nim również wzmianka o długofalowym, wielopokoleniowym związku, łączącym faraona z królami państw wybrzeża fenickiego. Królowie Mari regularnie pisywali do swoich wasali i sprzymierzeńców, wymieniając informacje i zawiadamiając o otrzymaniu zamówionych lub zakupionych towarów, zwierząt oraz surowców. W tym kontekście wymiana listów pomiędzy Salomonem a Hiramem, chociaż nieodznaczająca się stylem typowym dla pozabiblijnej korespondencji, wskazuje na istnienie typowych stosunków handlowych.

17 Siedemdziesiąt tysięcy z nich przeznaczył do dźwigania, osiemdziesiąt tysięcy do wydobywania kamienia w górach, a trzy tysiące sześciuset na nadzorców, aby dopilnowali pracy ludu.

2,16-17. Obca siła robocza. Zob. komentarz do 2 Krn 2,1, gdzie omówiono wykorzystywanie obcej siły roboczej.

2Krn 3

Budowa świątyni i jej wystrój 1Krl 6 Rdz 22,2; 1Krn 21,15n

1 Wreszcie Salomon zaczął budować dom Pański w Jerozolimie na górze Moria, która została wskazana jego ojcu, Dawidowi, w miejscu, jakie przygotował Dawid na klepisku Ornana Jebusyty.

3,1. Góra Moria. Określenie to ma na celu połączenie miejsca przyszłej świątyni z ofiarą z Izaaka (zob. komentarz do Rdz 22,2), nawet jeśli uczyniono to jedynie ze względów formalnych.

3,1. Klepisko Ornana Jebusyty. Zob. komentarz do 2 Sm 24,18-25, gdzie opisano nabycie klepiska Ornana przez Dawida. Klepisko, podobnie jak brama miejska, było ważnym miejscem prawnym, w którym dokonywano rozdziału ziarna, rozstrzygano spory (zob. 1 Krl 22,10) i w którym mógł się ukazywać Bóg (zob. Sdz 6,36-40). Klepisko znajdowało się na zewnątrz murów miasta, na wzniesieniu, by podmuchy wiatru mogły zabierać plewy. W świecie starożytnym wybór miejsca na przyszłą świątynię był bardzo ważną sprawą, zwykle też czynność ta pochłaniała wiele czasu i energii. Wierzono, że położenie świątyni musi wskazać samo bóstwo. W obecnym tekście nie pojawia się ten motyw. Miejsce świątyni było już od dawna wskazane przez święte tradycje i służyło celom kultu. Budowniczowie nie zasięgają też wyroczni ani nie proszą o wskazanie miejsca w przesłaniu od bogów.

2 Zaczął zaś budować drugiego dnia w drugim miesiącu, w czwartym roku swego panowania.

3,2 W tekście hebr. po „w drugim miesiącu” powtórzone „drugiego” (dnia?), co w BJ pominięto jako dittografię.

3,2. Chronologia. Budowę świątyni rozpoczęto na początku panowania Salomona, w połowie lat 60. X w. przed Chr. (960 przed Chr.). Drugi dzień drugiego miesiąca przypadał na wiosnę, kiedy zakończyły się już okres deszczowy i wczesne święta. Pierwszy dzień miesiąca był przypuszczalnie świątecznym dniem nowiu, pracę rozpoczęto więc drugiego dnia.

3 Wymiary budowy domu Bożego, dane przez Salomona, były następujące: długość w mierze starożytnej sześćdziesiąt łokci, szerokość – dwadzieścia łokci. Ez 40,5+

4 Sień, która była przed główną budowlą świątyni, miała szerokości dziesięć, a długości stosownie do szerokości świątyni – dwadzieścia łokci, wysokości zaś – trzydzieści łokci. Wewnątrz pokryto ją czystym złotem.

3,3-4. Wymiary świątyni. Tekst Drugiej Księgi Kronik opisujący fizyczne wymiary świątyni jest niepełny, zawiera też informacje odbiegające od podanych w 1 Krl 6,2 (60 łokci długości, 20 łokci szerokości, 30 łokci wysokości). Księga Kronik nie podaje wysokości głównej budowli, jednak w wersecie 4 wskazuje, że sień miała wysokość 20 łokci. Wymiary budowli właściwej mogły się więc odnosić do fundamentów. Pojawia się też pewne zróżnicowanie w warstwie terminologicznej, można to jednak wytłumaczyć zmianami, które dokonały się w sferze języka na przestrzeni lat. Łokieć „wg miary starożytnej” był nieco krótszy od standardowej miary z Pwt 3,11. W przeciwieństwie do opisów mezopotamskich świątyń, mających przynosić chwałę władcy, który je zbudował, tekst biblijny nie zawiera wystarczającej ilości informacji, by czytelnik zdołał sobie wyobrazić (a co dopiero precyzyjnie zrekonstruować) budowlę.

3,4. Sień. Sień była najbardziej zewnętrzną częścią trój bryłowej świątyni w Jerozolimie. Taki plan budowli był zgodny ze stylem świątyni w Tainat oraz z innych miejsc Syrii i Fenicji. Wydaje się, że była ona raczej „przybudówką” niż integralną częścią kompleksu - w przeciwieństwie do dwóch integralnych elementów świątyni właściwej nie posiadała też drzwi. Kształtem najbardziej przypominała wielki podwórzec pałacowy (zob. 1 Krl 7,12). Podczas gdy główna sala wewnętrzna i Miejsce Najświętsze stanowiły „dom Jahwe”, sień przypominała tradycyjny element architektoniczny Bliskiego Wschodu, będąc podwórcem, przylegającym do głównych pomieszczeń mieszkalnych.

5 Wielki dom natomiast wyłożył drewnem cyprysowym, pokrył dobrym złotem, ponadto przyozdobił na wierzchu palmami i łańcuchami.

3,5. Palmy i łańcuchy. Wykorzystanie motywu palmy w monumentalnych budowlach Bliskiego Wschodu jest najwyraźniej widoczne na malowidłach ściennych z pałacu w Mari, pochodzących z okresu panowania Zimri-Lima (VIII w. przed Chr.). Palma była symbolem płodności oraz źródłem daktyli - ważnego towaru i produktu żywnościowego w całym regionie. Motyw łańcucha został rozwinięty w opisie Drugiej Księgi Kronik; w opisie z Pierwszej Księgi Królewskiej zdobi on jedynie głowice kolumn z brązu. W świątyniach egipskich palma i kolumny w kształcie lotosu wyrażają koncepcję, zgodnie z którą świątynia stanowi odzwierciedlenie ziemskiego mikrokosmosu, będącego domeną bóstwa.

6 I wyłożył też dla ozdoby ten dom drogocennymi kamieniami, a złoto było złotem z Parwaim.

3,6. Złoto z Parwaim. Chociaż Parwaim to najprawdopodobniej nazwa miejsca, jego położenie pozostaje nieznane. Sugerowano, że Parwaim oznacza Jemen lub północno-wschodnią Arabię, trudno je jednak połączyć z konkretnym miejscem. Jego kojarzenie ze złotem mogło nawiązywać do standardu czystości przez etymologiczne ogniwo łączące go z parim („młode byki”) lub para („drzewem przynoszącym owoce”). W obydwu przypadkach kolor krwi lub owocu mógł przyczynić się do uznania tego złota za kruszec szczególnej próby.

7 Złotem pokrył belki, progi, ściany i drzwi domu, a na ścianach wyrzeźbił cheruby.

3,7. Rzeźbione cheruby. Opis płaskorzeźb ściennych odpowiada podanemu w 1 Krl 6,29. Te skrzydlate postacie symbolizujące obecność Bożą zostały wyszyte również na zasłonach oraz zasłonie odgradzającej Święte Świętych w przybytku (Wj 26,1). Inskrypcja Agum-kakrime, pochodząca z 2 poł. II tysiąclecia przed Chr., opisuje jego dary i zbudowanie przybytku dla bogów Marduka i Sarpanitum. Drzwi tego przybytku zostały ozdobione postacią rogatego węża, wołu, psa, człowieka-skorpiona i kilku demonów, m.in. opiekuńczych demonów lahmu. Współczesna świątyni w Jerozolimie świątynia w Ain Dara (Syria) posiada również liczne rzeźby przedstawiające sfinksy i lwy.

8 Zbudował też Miejsce Najświętsze; długość jego wynosiła dwadzieścia łokci stosownie do szerokości domu, a szerokość jego również dwadzieścia łokci. Pokrył je dobrym złotem, o wadze sześciuset talentów.

3,8 Miejsce Najświętsze. BJ: „Święte Świętych”. Kronikarz zastępuje tutaj termin „debir” (zostawia go jednak w w. 16 i 4,20 — tak BJ) z 1 Krl nazwą „Święte Świętych”, użytą w Ez 41,3-4 w wizji przyszłej świątyni oraz w Wj 26,34; itd. w opisie przybytku pustynnego. Nazwa ta weszła później w powszechne użycie.

3,8. Sześćset talentów złota. Pokrycie stosunkowo niewielkiego Miejsca Najświętszego ilością 600 talentów złota byłoby przesadą. Bardziej prawdopodobne wydaje się, że z kruszcu wykonano cienkie kute blachy, którymi udekorowano wszystkie ściany wewnętrzne świątyni. Na temat ilości złota zob. komentarz do 1 Krn 22,14.

9 Ciężar zaś gwoździ – pięćdziesiąt syklów złota. Także i górne pomieszczenia pokrył złotem.

3,9. Gwoździe, pięćdziesiąt syklów. Ten trudny tekst hebrajski należy przypuszczalnie odczytywać w znaczeniu, że do przybicia do ścian złotych inkrustacji użyto żelaznych gwoździ o wartości 50 syklów złota. Gwoździe ważące 50 syklów byłyby zbyt ciężkie, zaś złotych gwoździ o wadze 50 syklów byłoby zbyt mało do wykonania pracy.

10 W Miejscu Najświętszym uczynił dwa cheruby, dzieło wyrzeźbione artystycznie, i pokrył je złotem. 11 Skrzydła cherubów rozciągały się na dwadzieścia łokci. Jedno skrzydło, sięgające do ściany przybytku, miało pięć łokci; drugie skrzydło, dotykające skrzydła drugiego cheruba, również miało pięć łokci. 12 Podobnie i skrzydło drugiego cheruba sięgało ściany przybytku i miało pięć łokci, a skrzydło drugie także miało pięć łokci i dotykało skrzydła pierwszego cheruba. 13 Skrzydła tych cherubów rozciągały się na dwadzieścia łokci. Stały one na nogach, z twarzami zwróconymi ku przybytkowi.

3,10-13. Rzeźbione cheruby. Te wolno stojące figury wykonane z drzewa oliwnego pełniły rolę strażników lub opiekunów Miejsca Najświętszego (por. 1 Krl 6,23-28), podobną do tej, którą wykonywały w ogrodzie Eden (Rdz 3,24). Pod kilkoma względami architektura starożytnych świątyń (jako rezydencji lub sali audiencyjnej bóstwa) Bliskiego Wschodu nawiązuje do ogrodu. Skrzydlate postacie o złożonej budowie stały obok kolumn przypominających stylizowane drzewa (zwykle palmy daktylowe), szczególnie w świątyniach z obszaru Syro-Palestyny i górnego Eufratu. Podobnie jak w przypadku cherubów, okrywających skrzydłami Arkę Przymierza znajdującą się w Miejscu Najświętszym, te pokryte złotem postacie były symbolem Boga i stanowiły rodzaj Jego tronu. W ikonografii Bliskiego Wschodu trony królów i bóstw są często otoczone skrzydlatymi postaciami o złożonej budowie. Kananejskim odpowiednikiem boga burzy Baala była postać byka, na którego grzbiecie często stała podobizna bóstwa (por. Ps 18,10, w którym pojawia się obraz Jahwe „cwałującego” na cherubie). Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Wj 25,18-20.

14 Sporządził także zasłonę z fioletowej purpury, ze szkarłatu, z karmazynu i z bisioru, następnie wyszył na niej cheruby.

3,14 Jest to zasłona przybytku, o której mowa w Wj 26,31. Jej miejsce w świątyni Salomona zajmują drewniane drzwi z wyrzeźbionymi na nich cherubami (1 Krl 6,31-32), które znów są wymienione przez kronikarza.

3,14. Zasłona. Zgodnie z relacją umieszczoną w 1 Krl 6,31-32 dwie części świątyni Salomona były od siebie oddzielone drewnianymi drzwiami, obitymi złotem i płaskorzeźbami przedstawiającymi cheruby, drzewa palm i kwiaty. Autor Drugiej Księgi Królewskiej opisuje również zasłonę, która spełniała rolę drugiej bariery. Plan architektoniczny starożytnych świątyń wymagał oddzielenia świętych pomieszczeń od świata świeckiego oraz jego nieczystości.

15 Postawił potem przed świątynią dwie kolumny o wysokości trzydziestu pięciu łokci, a głowica na szczycie każdej z nich pięciołokciowa. 1Krl 7,15-22

16 Wyrzeźbił też łańcuchy, jak naszyjnik, i dał je na głowicę kolumny. Wykonał następnie sto jabłek granatu i zawiesił je na tych łańcuchach.

3,16. Łańcuch i jabłka granatu. Jabłko granatu było symbolem płodności na Bliskim Wschodzie oraz w obietnicach przymierza (Pwt 8,8). Starożytne reliefy przedstawiają berła o kształcie jabłka granatu, noszone przez królów i kapłanów składających ofiary. Odnalezione niedawno jabłko granatu wykonane z kości słoniowej (stanowiące przypuszczalnie górną część takiego berła) zawiera hebrajską inskrypcję „własność świątyni Pana”, co wskazuje, że było ono używane przez kapłanów.

17 Przed Miejscem Świętym wzniósł te kolumny, jedną z prawej strony, drugą z lewej, i nadał prawej imię Jakin, lewej zaś imię Boaz.

3,15-17. Wolno stojące kolumny. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 1 Krl 7,15-22. Sposób rozmieszczenia kolumn można porównać do układu architektonicznego świątyń w Sychem, Chasor i Tyrze.

2Krn 4

Sprzęty świątynne

1 Uczynił też ołtarz z brązu, długi na dwadzieścia łokci, szeroki na dwadzieścia łokci, a na dziesięć łokci wysoki. 1Krl 7,23-26

4,1 W tekstach paralelnych 1 Krl 8,64 i 9,25 nie są sprecyzowane wymiary brązowego ołtarza świątyni Salomonowej. Kronikarz podaje tu być może liczby odnoszące się do ołtarza kamiennego, który znajdował się w świątyni po wygnaniu.

4,1. Ołtarz z brązu. Do wykonywania rzeźbionych przedmiotów brąz zaczęto wykorzystywać w okresie królestwa. Opisana tutaj platforma ofiarna była kwadratowa, o boku równym 9 m - do ołtarza prowadziły stopnie. Podobnie jak inne ołtarze stanowiła ona symboliczny „stół Boży”, na którym składano ofiary w podzięce za dary płodności pochodzące od Jahwe (zob. 1 Krl 8,64 i 2 Krl 16,14). Olbrzymie rozmiary platformy i ołtarza wykluczają, by stanowiły one pojedynczy odlew. Przypuszczalnie wykonano je z drewna i obito brązem (porównaj mniejszy ołtarz opisany w 2 Krn 6,13).

2 Następnie sporządził odlew okrągłego „morza” o średnicy dziesięciu łokci, wysokości pięciu łokci i o obwodzie trzydziestu łokci. 3 Pod nim były dokoła odlewy rozchylonych kielichów kwiatowych, dziesięć na jeden łokieć, opasujących to „morze” w krąg; w jego odlewie były razem odlane dwa rzędy rozchylonych kielichów kwiatowych.4 Stało ono na dwunastu wołach. Trzy zwracały się ku północy, trzy ku zachodowi, trzy ku południowi, trzy na wschód. Morze to znajdowało się nad nimi u góry, a wszystkie ich zady [zwracały się] do wewnątrz. 5 Grubość jego była na szerokość dłoni, a brzeg jego był wykonany jak brzeg kielicha kwiatu lilii. Jego pojemność wynosiła tysiąc bat.

4,2-5. „Morze”. „Odlew morza” (zob. 1 Krl 7,23-26) ma paralele w postaci asyryjskich reliefów z okresu panowania Sargona II (VIII w. przed Chr.). Przedstawiono na nich dwa masywne kotły, spoczywające na podstawie w kształcie przednich nóg wołu, stojących u wejścia do świątyni w Musasir. Morze, podobnie jak kadź z przybytku (Wj 30,18-21) i dziesięć kadzi (w. 6), służyło kapłanom do wykonywania ablucji. Oprócz tego przypisywano mu również pewne funkcje symboliczne. Wraz z dwunastoma wołami symbolizującymi dwanaście pokoleń Izraela oraz z uwagi na ogromne rozmiary (13,5 m obwodu) mogło ono przywoływać obraz Jahwe jako Boga-Stwórcy oraz Pana władającego chaosem ziemskich wód. W ten sposób Jahwe przyćmiewał kananejskie bóstwa, Jamma i Baala, oraz babilońskiego boga Marduka, które były bóstwami morza i burzy (zob. Ps 29,10; 104,1-9; Iz 51,9-10).

6 Sporządził też dziesięć kadzi i postawił ich pięć po prawej stronie, a pięć po lewej, aby obmywać w nich to, co przygotowano na całopalenie. „Morze” natomiast służyło kapłanom do mycia się w nim. 1Krl 7,38-39

4,6. Kadzie. Archeolodzy odnaleźli wykonany z brązu stojak, pochodzący z XII w. przed Chr., na którym stała taka kadź. Był on wyposażony w koła i ozdobiony wizerunkami skrzydlatych postaci o złożonej budowie (zob. 1 Krl 7,29).

7 Sporządził także dziesięć złotych świeczników, zgodnie z przepisami o nich, i umieścił je w Miejscu Świętym, pięć po prawej stronie, pięć po lewej. 1Krl 7,49

8 Sporządził ponadto dziesięć stołów i kazał je umieścić w Miejscu Świętym, pięć z prawej strony, pięć z lewej, a ponadto sto złotych kropielnic. 1Krn 28,16+; 1Krl 7,50

4,8. Stoły. Na temat dodatkowych informacji dotyczących roli stołów i chleba zob. komentarz do Kpł 24,5-9.

4,8. Kropielnice. O tych złotych naczyniach wspomniano również w 1 Krl 7,50; autor Drugiej Księgi Kronik dodaje, że było ich sto. Funkcja kropielnic nie jest dokładnie znana, mogły być jednak używane do czerpania wody z kadzi (w. 6) lub zbierania krwi ofiar (zob. Wj 24,6.8; 27,3).

9 Wybudował nadto dziedziniec kapłański i wielki dziedziniec oraz bramy do niego wiodące, które pokrył brązem. 1Krl 7,12

4,9 dziedziniec kapłański. W miejscu paralelnym z Krl rozróżniono jedynie „dziedziniec wewnętrzny” i „wielki dziedziniec”. Kronikarz najprawdopodobniej uwzględnia zwyczaje sobie współczesne.

4,9. Układ dziedzińców. Ten utrzymany w stylu fenickim trzyczęściowy plan budowli dostrzec można również w świątyni w Ain Dara w północno-zachodniej Syrii. W ten sposób święte pomieszczenia zarezerwowane były wyłącznie dla kapłanów i oddzielone od pozostałych części kompleksu świątynnego, które mogły przylegać do budowli świeckich.

10 Morze zaś umieścił z prawej strony, w kierunku południowego wschodu. 

11 Sporządził też Huram kotły, łopatki i kropielnice. Tak ukończył pracę, którą miał wykonać w świątyni Boga dla króla Salomona, a mianowicie: 1Krl 7,40-51

4,11. Kotły, łopatki i kropielnice. Listę przedmiotów kultowych wykonanych przez Hirama kończą te, które miały związek z ofiarami i spalaniem kadzidła. Łopatki do kadzidła odkryto podczas prac wykopaliskowych prowadzonych w Tel Dan (zob. Kpł 16,12-13). Kotły służyły do przechowywania popiołu z kadzielnicy, zaś w kropielnicach trzymano krew ofiar (Wj 38,3; Lb 4,14). Wszystkie te sprzęty umożliwiały właściwe postępowanie z tym, co pozostało po złożeniu ofiar. Usuwanie popiołu oraz właściwe zbieranie i wykorzystywanie krwi ofiarnej było niezbędne dla zachowania czystości rytualnej ołtarza i świątyni.

12 dwie kolumny z owalnymi głowicami na szczycie tych kolumn, następnie dwie siatki do pokrycia dwóch owalnych głowic na szczycie tych kolumn, 13 dalej czterysta jabłek granatu na obydwu siatkach, po dwa rzędy jabłek granatu na każdej siatce do pokrycia dwóch owalnych głowic, które były na tych kolumnach,

4,13 W tekście hebr. zdanie w nawiasie znajduje się także w 1 Krl 7,42. W BJ pominięte jako dublet poprzedniego wiersza.

14 i dziesięć kadzi na podstawach;

4,14 BJ: „dziesięć podstaw i dziesięć kadzi na podstawach”, za 1 Krl 7,43, gdzie dwukrotnie aser, „dziesięć”. Tekst hebr. w obu miejscach asah, „uczynił”.

15 również jedno morze i dwanaście wołów pod nim, 16 kotły, łopatki, widełki do mięsa i wszystkie naczynia dla króla Salomona i dla domu Pańskiego sporządził Huram-Abi z polerowanego brązu.

4,16. Widełki do mięsa. Archeolodzy odkryli kilka dużych wideł podobnych do tych, które zostały opisane przez autora Drugiej Księgi Kronik (zob. umieszczenie ich na liście sprzętów z Wj 27,3 i Lb 4,14). Częścią ofiary przeznaczoną dla kapłanów w Księdze Kapłańskiej 7,28-36 była prawa łopatka i mostek. Jednak w opowieści o przedmonarchicznej świątyni w Szilo pojawia się epizod, w którym kapłani wyjmują mięso ofiar ze zwyczajnego kotła do gotowania (zob. komentarz do 1 Sm 2,13).

17 Król polecił je odlać nad Jordanem, w dolinie między Sukkot i Seredata.

4,17. Geografia. Seredata znajdowała się „nad Jordanem w dolinie”, na wschód od rzeki, według Joz 3,16 i 1 Krl 4,12 w połowie drogi między Morzem Martwym a Jeziorem Galilejskim. Nie udało się jednak ustalić dokładnego położenia, chociaż badacze wskazują na Tell es-Saidija i Tell el-Mehbera. Sukkot leżało w miejscu dzisiejszego Tell Deir Alla, w odległości ok. 1,6 km na północ od rzeki Jabbok i ok. 5 km na wschód od rzeki Jordan. W rejonie tym odnaleziono ślady pochodzące ze wspomnianego okresu. Żyła tam mała społeczność, zajmująca się wytwarzaniem przedmiotów z brązu.

18 Sprawił zaś Salomon wszystkich tych naczyń takie mnóstwo, iż nie można było obliczyć wagi brązu, z którego je wykonano. 19 Sprawił też Salomon wszystkie naczynia, które są w domu Bożym, i złoty ołtarz, stoły na chleby pokładne, 20 świeczniki i ich lampy z czystego złota, by je zgodnie z przepisem zapalano przed sanktuarium. 21 Ponadto kwiaty, lampy i szczypce ze złota, i to z najlepszego złota.

4,21. Kwiaty. O wiele obszerniejsze opisy motywów kwiatowych zdobiących świeczniki (kwiaty migdałowca) można znaleźć w Wj 25,31-40 i 37,17-24. Podobne motywy kwiatów pojawiają się na świeczniku z Megiddo oraz miniaturowych kolumnach odkrytych w Arslan Tasz. Motyw kwiatu lotosu był często stosowany w dekoracjach kananejskich i egipskich. Celem motywów kwiatowych mogło być symbolizowanie nieprzerwanej płodności i urodzajności, a więc przypominanie o przymierzu narodu z Bogiem.

4,21. Lampy i szczypce. Lista świętych złotych narzędzi, przedstawiona przez autora Drugiej Księgi Kronik, zawiera lampy umieszczane na wieloramiennych świecznikach oraz szczypce do przenoszenia węgli z lamp i ołtarzy kadzenia (zob. 1 Krl 7,49; Iz 6,6). Szczypce mogły być też używane do usuwania wypalonych knotów lamp, które zastępowano nowymi i ponownie zapalano. „Czyste” lub „najlepsze” złoto, którego użyto do wykonania nawet takich prozaicznych narzędzi jak szczypce lub „nożyce do czyszczenia świecy”, wskazuje na ich znaczenie w rytuale.

22 A te nożyce do knotów, kropielnice, czasze i popielnice były z czystego złota. U wejścia do świątyni [zawiasy] bram wewnętrznych do Miejsca Najświętszego oraz bramy świątyni do głównej budowli były także złote.

4,22. Nożyce do knotów. Knoty pływające w naczyniach z oliwą umieszczonych na świecznikach (Wj 27,20), strzelały czasami płomieniem albo gasły (zob. Iz 42,3). Do obowiązków kapłanów należało doglądanie lamp (Wj 30,7) - używali nożyc do knotów, by nie dopuścić do przerwania rytuału lub wygaśnięcia płomienia (Iz 42,3; 43,17). Ponieważ hebrajskie słowo, które pojawia się w tym wersecie, nie jest zwykle stosowane, niektórzy uczeni tłumaczą je jako „instrumenty muzyczne”, powołując się na teksty mezopotamskie i asyryjskie reliefy, na których muzyka towarzyszy rytuałom, odprawianym w świątyni, i „boskim posiłkom”.

4,22. Czasze i popielnice [kadzielnice]. Hebrajskie słowo, którego użyto tutaj i w 1 Krl 7,50 na oznaczenie kadzielnicy, odnosi się do jednego z dwóch rodzajów rondla - w tym przypadku chodzi o rodzaj naczynia wyposażonego w długą rączkę (zob. Kpł 10,1; Lb 16,6). W naczyniu tym umieszczano kadzidło i rozżarzony kawałek węgła, i noszono wokół w celu okadzenia pomieszczenia lub ołtarza. W tekstach z Qumran wspomina się o rondlu, używanym do przenoszenia ognia w świątyni. Rysunki z okresu egipskiego Nowego Państwa ukazują stosowanie kadzielnic z rączkami podczas rytuału, mającego odegnać złe duchy, lub w trakcie procesji. Czasz używano do napełniania lamp oliwą lub do umieszczania kadzidła na ołtarzu czy w kadzielnicy (1 Krl 7,50).

2Krn 5

Przeniesienie Arki Przymierza

1 Tak ukończono całą robotę, której dokonał Salomon w świątyni Pańskiej. Potem Salomon przyniósł i umieścił w skarbcu domu Bożego święte dary swego ojca, Dawida: srebro, złoto i wszystkie sprzęty. 

2 Wtedy też Salomon zwołał starszyznę Izraela i wszystkich naczelników pokoleń, przywódców rodów Izraelitów, do Jerozolimy, na przeniesienie Arki Przymierza Pańskiego z Miasta Dawidowego, czyli z Syjonu. 1Krl 8,1-9

3 Zebrali się więc u króla wszyscy Izraelici na święto, siódmego miesiąca.

5,3. Święto obchodzone siódmego miesiąca. Autor Drugiej Księgi Kronik podaje jedynie numer miesiąca, nie wspominając o jego nazwie, etanim. Zob. komentarz na temat tego miesiąca w haśle dotyczącym 1 Krl 8,2. W jednym z kalendarzy rozpowszechnionym w starożytności używano jedynie numerów miesięcy, nie wspominając o ich nazwach. Świętem, o które tutaj chodzi, było Święto Żniw, zwane Świętem Namiotów (Sukkot).

4 Kiedy przyszła cała starszyzna Izraela, lewici wzięli arkę

5,4 lewici wzięli arkę. 1 Krl mówiła w tym miejscu o kapłanach, kronikarz jednak trzyma się tego, co zostało powiedziane w Lb 1,50n (por. 1 Krn 15,2).

5 i wnieśli ją oraz Namiot Spotkania i wszystkie święte sprzęty, jakie były w namiocie. Przenieśli je kapłani oraz lewici.

5,5 kapłani oraz lewici. Tak wiele rkpsów hebr., tłumaczenia starożytne oraz 1 Krl 8,4. BJ: „kapłani-lewici”, za tekstem hebr. Jest to wyrażenie deuteronomiczne, łączące dwie tradycje: według jednej arkę nieśli kapłani (1 Krl 8,3), według drugiej — lewici (2 Krn 5,4).

6 Król zaś Salomon i cała społeczność Izraela, zgromadzona przy nim przed arką, składali w ofierze drobne i większe bydło, którego nie rachowano i nie obliczono z powodu wielkiej ilości. 7 Następnie kapłani wnieśli Arkę Przymierza Pańskiego na jej miejsce do sanktuarium świątyni, to jest do Miejsca Najświętszego, pod skrzydła cherubów, 8 a cheruby miały tak rozpostarte skrzydła nad miejscem zajmowanym przez arkę, że okrywały arkę i jej drążki z wierzchu. 9 Drążki te były tak długie, że ich końce były widoczne przed sanktuarium spoza arki, z zewnątrz jednak nie były widoczne. Pozostają one tam aż do dnia dzisiejszego.

5,9 spoza arki. Według tekstu hebr. W OBJ: „z Miejsca Świętego”, za grec. i 1 Krl 8,8.

10 W arce zaś nie było nic oprócz dwóch tablic, które Mojżesz tam złożył pod Horebem, gdy Pan zawarł przymierze z Izraelitami w czasie ich wyjścia z Egiptu.

Obłok chwały Pańskiej wypełnia świątynię

11 Kiedy wyszli kapłani z Miejsca Świętego gdyż wszyscy znajdujący się [tam] kapłani oczyścili się, nie przestrzegając podziału na zmiany – 1Krl 8,10-13 1Krn 24

5,11 Fragment 5,11 — 6,2 zapożyczono z 1 Krl 8,10-13, jednak w. 11-13b są długim zdaniem wtrąconym, pochodzącym albo od samego kronikarza, albo od któregoś jego kontynuatora, już w 1 Krn 23,27 bardzo podkreślającego funkcje kantorów. Kontynuacja 11a znajduje się w w. 13b.

12 wszyscy lewici śpiewający: Asaf, Heman, Jedutun, ich synowie i bracia, ubrani w bisior, stali na wschód od ołtarza, [grając] na cymbałach, harfach i cytrach, a z nimi stu dwudziestu kapłanów grających na trąbach

5,12. Ubrani w bisior. Chociaż szaty z bisioru były ogólnie zarezerwowane dla kapłanów (Kpł 6,10; 16,4), w tych szczególnych okolicznościach w bisior ubrani byli również lewici i muzycy. Bisior, z którego szyto szaty kapłańskie, sprowadzano z Egiptu, gdzie wykorzystywano go wyłącznie do wytwarzania szat kapłanów. Również anioły miały nosić ubrania z bisioru.

5,12. Instrumenty muzyczne. Cymbały, harfy, cytry i trąby były wówczas typowymi instrumentami muzycznymi, co potwierdzają starożytne teksty, reliefy i malowidła z Bliskiego Wschodu, pochodzące już z III tysiąclecia przed Chr. Uczeni w dalszym ciągu spierają się o to, które z hebrajskich słów oznacza „harfę”, które zaś należy tłumaczyć jako „lira”. „Lira” była dziesięciostrunowym instrumentem, „harfa” miała mniej strun. Obydwa miały drewniane pudło, które grający trzymał w rękach. Cymbały były wykonane z brązu i zaliczały się do grupy instrumentów perkusyjnych, wątpliwości dotyczą więc jedynie ich wielkości. Trąby nie były instrumentami wykonanymi z rogów baranich, o których wspomina się w innych okolicznościach. Rozszerzone ku dołowi, cylindryczne trąby były w tym okresie wykorzystywane w kontekstach rytualnych i wojskowych. Dowodzą tego trąby przedstawione na egipskich reliefach oraz instrumenty odnalezione przez archeologów, na przykład w grobowcu króla Tut (srebrna trąba o długości 60 cm).

13 kiedy tak zgodnie, wszyscy jak jeden, trąbili i śpiewali, tak iż słychać było tylko jeden głos wysławiający majestat Pana, kiedy podnieśli głos wysoko przy wtórze trąb, cymbałów i instrumentów muzycznych, chwaląc Pana, że jest dobry i że na wieki Jego łaska, świątynia napełniła się obłokiem chwały Pańskiej, 14 tak iż nie mogli kapłani tam pozostać i pełnić swej służby z powodu tego obłoku, bo chwała Pańska wypełniła świątynię Bożą.

2Krn 6

Przemówienie Salomona do ludu

1 Wtedy przemówił Salomon: Pan powiedział, że będzie mieszkać w czarnej chmurze. 2 A ja Ci wybudowałem dom na mieszkanie, miejsce przebywania Twego na wieki. 

3 Potem król się odwrócił i pobłogosławił całe zgromadzenie Izraela. Całe zaś zgromadzenie Izraela stało. 1Krl 8,14-21

6,3-42 W całym tym rozdziale widać wierne trzymanie się 1 Krl 8, którego redakcja deuteronomistyczna oraz poszerzenia dodane w czasach po wygnaniu i tak już odpowiadały intencjom kronikarza.

4 Potem rzekł: Błogosławiony Pan, Bóg Izraela, który rękami wypełnił, co zapowiedział ustami ojcu mojemu, Dawidowi, mówiąc: 5 Od tego dnia, w którym wyprowadziłem mój lud z ziemi egipskiej, nie wybrałem ze wszystkich pokoleń Izraela żadnego miasta celem wybudowania [w nim] domu, by imię moje w nim przebywało, i nie obrałem męża, aby był władcą nad moim ludem, Izraelem. 6 Ale wybrałem Jerozolimę, aby tam było moje imię, i obrałem Dawida, aby był nad moim ludem izraelskim. 7 Dawid zaś, mój ojciec, powziął zamiar zbudowania domu dla imienia Pana, Boga Izraela. 8 Wówczas Pan rzekł memu ojcu, Dawidowi: Dobrze postąpiłeś, że powziąłeś zamiar zbudowania domu dla mego imienia, bo wypłynęło to z twego serca. 9 Jednak nie ty będziesz budował ten dom, ale twój rodzony syn, on zbuduje dom dla mego imienia. 10 Wypełnił właśnie Pan to, co obiecał, bo nastałem po ojcu moim, Dawidzie, i zasiadłem na tronie izraelskim, jak zapowiedział Pan, oraz zbudowałem dom dla imienia Pana, Boga Izraela, 11 i tam też umieściłem arkę, w której znajduje się Przymierze, jakie Pan zawarł z Izraelitami.

Modlitwa Salomona

12 Następnie stanął przed ołtarzem Pańskim wobec całego zgromadzenia izraelskiego i wyciągnął ręce. 1Krl 8,22-29

13 Zbudował bowiem Salomon podwyższenie z brązu i postawił pośrodku dziedzińca. Miało ono pięć łokci długości, pięć łokci szerokości i trzy łokcie wysokości. Wstąpił wówczas na nie, upadł na kolana wobec całego zgromadzenia izraelskiego, a wyciągnąwszy ręce ku niebu,

6,13 Cały ten wiersz pochodzi od kronikarza, prawdopodobnie zachowała się tu pamięć autentycznego stanu rzeczy: w świątyni było miejsce zarezerwowane dla króla (por. 2 Krl 16,18; 23,3).

6,12-13. Postawa przyjmowana podczas modlitwy. W wersecie 12 oraz w 1 Krl 8,22 Salomon początkowo stoi z rękami uniesionymi w górę i otwartymi dłońmi, zwracając się do zgromadzenia i wygłaszając modlitwę poświęcenia świątyni. Z tekstu 1 Krl 8,54 wynika, że w pewnej części uroczystości Salomon przyklęknął, co opisano w 2 Krn 6,13. W źródłach asyryjskich zanoszenie modłów, np. do Isztar, łączy się z upadnięciem na twarz proszącego oraz wykonaniem rytualnego gestu wzniesienia rąk. Podobne pozycje ciała i gesty sugerują źródła chetyckie. Modlitwy królów nie są czymś niezwykłym, trudno jednak stwierdzić, czy zostały wcześniej ułożone, czy też wypowiedziane spontanicznie.

14 rzekł: Panie, Boże Izraela, nie ma takiego Boga, jak Ty, na niebie ani na ziemi, tak dochowującego przymierza i łaski względem Twoich sług, którzy czczą Cię z całego swego serca, 15 bo dotrzymałeś słowa Twemu słudze, Dawidowi, memu ojcu, w tym, coś mu przyrzekł i powiedział swoimi ustami, a co dziś wypełniłeś własną ręką. 16 Więc i teraz, o Panie, Boże Izraela, dotrzymaj słowa Twemu słudze, memu ojcu, Dawidowi, jak mu przyrzekłeś, mówiąc: Nie będzie ci odjęty sprzed mego oblicza potomek na tronie Izraela, jeśli tylko twoi synowie strzec będą swej drogi, postępując wobec Mnie tak, jak ty wobec Mnie postępowałeś. 17 Więc teraz Panie, Boże Izraela, niech się sprawdzi Twoje słowo, które dałeś Twemu słudze, Dawidowi. 18 Czyż jednak naprawdę zamieszka Bóg z człowiekiem na ziemi? Przecież niebo i niebiosa najwyższe nie mogą Cię objąć, a tym mniej ta świątynia, którą zbudowałem. 19 Zważ więc na modlitwę Twego sługi i na jego błaganie, o Panie, Boże mój, i wysłuchaj tego wołania i tej modlitwy, którą Twój sługa zanosi do Ciebie. 20 Niech w dzień i w nocy oczy Twoje patrzą na tę świątynię. Jest to miejsce, w którym zechciałeś umieścić swoje imię, by wysłuchać modlitwę, jaką zanosi Twój sługa na tym miejscu. 

21 Dlatego wysłuchaj błagania sługi Twego i Twojego ludu, Izraela, ilekroć modlić się będzie na tym miejscu, wysłuchaj z miejsca Twego przebywania, z niebios. Nie tylko wysłuchaj, ale też i przebacz! 1Krl 8,30-51

22 Kiedy ktoś zgrzeszy przeciw swemu bliźniemu, a później wezwie go do przysięgi, a on przyjdzie do przysięgi wobec Twego ołtarza w tej świątyni –

6,22 wezwie. Lektura nasa’ za grec. Tekst hebr.: nasza’, „zaangażuje się”.

6,22. Rola przysięgi w procedurze sądowej. Zob. komentarz do Pwt 1,9-18, w którym omówiono tło związane z przysięganiem. Przysięgi były powszechnie stosowane w kodeksach prawnych Bliskiego Wschodu; wspomina się o nich w sprawach o kradzież oraz zniszczenie cudzej własności. Pojawiają się również w kontekście zawierania przymierza, podczas którego wzywano boga (bogów) na świadka zawartej umowy.

23 wtedy Ty wysłuchaj z niebios i racz działać – rozsądź między Twymi sługami, złego skazując na karę, aby na jego głowę [spadła odpowiedzialność] za jego postępowanie, a sprawiedliwego uznając niewinnym za jego uczciwość. 24 Jeśli lud Twój, Izrael, spotka klęska od nieprzyjaciela za to, że zgrzeszył przeciw Tobie, a oni się nawrócą i będą wysławiać Twoje imię oraz błagać i prosić przed Tobą w tej świątyni, 25 wtedy Ty wysłuchaj z niebios i przebacz grzech Twojego ludu, Izraela, i przyprowadź ich z powrotem do kraju, który dałeś im i ich przodkom. 26 Kiedy niebo zostanie zamknięte i nie będzie deszczu, dlatego że zgrzeszyli przeciw Tobie, ale potem będą się modlić [zwróceni] ku temu miejscu i sławić Twe imię oraz odwrócą się od swych grzechów, bo ich upokorzyłeś, 27 wtedy Ty wysłuchaj z niebios i przebacz grzech Twoich sług i ludu Twego, Izraela. Ty wskażesz im dobrą drogę, po której iść mają, i ześlesz deszcz na Twoją ziemię, którą dałeś swemu ludowi jako dziedzictwo. 28 Gdy w kraju będzie głód lub zaraza, gdy będzie spiekota, śnieć, szarańcza lub liszki, gdy wróg jego natrze na jedną z jego bram, albo jakakolwiek by była klęska lub jakakolwiek choroba – 29 wszelką modlitwę i każde błaganie poszczególnego człowieka i całego ludu Twego, Izraela – skoro przejęty klęską wyciągnie ręce do tej świątyni – 30 Ty wysłuchaj z niebios, miejsca Twego przebywania, racz się zmiłować i oddać każdemu według jego postępowania, bo Ty znasz jego serce, bo jedynie Ty znasz serca ludzi. 31 Niech zachowają bojaźń wobec Ciebie i chodzą Twoimi drogami po wszystkie dni swego życia na powierzchni ziemi, którą dałeś naszym przodkom. 32 Również i cudzoziemca, który nie jest z Twego ludu, Izraela, a jednak przyjdzie z dalekiego kraju przez wzgląd na Twe wielkie imię, na mocną rękę i ramię wyciągnięte, gdy przyjdzie i będzie się modlić w tej świątyni – 33 Ty z niebios, z miejsca Twego przebywania, wysłuchaj i uczyń to wszystko, o co ten cudzoziemiec będzie do Ciebie wołać. Niech wszystkie narody ziemi poznają Twe imię, by przejąć się bojaźnią wobec Ciebie za przykładem ludu Twego, Izraela. Niech wiedzą, że Twoje imię zostało wezwane nad tą świątynią, którą zbudowałem. 34 Gdy lud Twój wyruszy do walki ze swoimi nieprzyjaciółmi drogą, którą go poślesz, i będzie się modlić do Ciebie, zwracając się ku temu miastu i domowi, który zbudowałem dla Twego imienia,35 wówczas wysłuchaj z niebios ich modlitwę oraz błaganie i wymierz im sprawiedliwość. 36 Jeśliby zaś zgrzeszyli przeciw Tobie – bo nie ma człowieka, który by nie grzeszył – a Ty za to będziesz na nich zagniewany i dlatego oddasz ich w moc wroga, wskutek czego zaborcy uprowadzą ich do ziemi dalekiej czy bliskiej, 37 oni zaś w kraju, do którego zostaną uprowadzeni, będą żałować, nawrócą się i będą błagać Ciebie o litość w kraju ich zesłania, mówiąc: Zgrzeszyliśmy, zbłądziliśmy, bezbożnie postąpiliśmy, 38 jeśli więc nawrócą się do Ciebie z całego serca i z całej duszy w kraju ich zesłania i będą się modlić zwróceni ku krajowi, który dałeś ich przodkom, ku miastu, które wybrałeś, i ku domowi, który zbudowałem dla Twego imienia – 39 wówczas wysłuchaj z niebios, z miejsca Twego przebywania, ich modlitwę oraz błagania i wymierz im sprawiedliwość. Przebacz łaskawie ludowi Twojemu to, w czym zgrzeszył przeciw Tobie. 

40 A teraz, Boże mój, niechże oczy Twe będą otwarte, a uszy Twe uważne na modlitwę w tym miejscu. 1Krl 8,52

6,40-42 Wiersze te odpowiadają zakończeniu modlitwy Salomona w 1 Krl 8,51-53, kronikarz jednak pomija w nim wzmianki o wyjściu z Egiptu, o Mojżeszu i o wybraniu ludu, a na ich miejsce włącza swobodny cytat z Ps 132, który opiewa uroczyste wprowadzenie arki do Jerozolimy, przymierze Dawidowe oraz obietnice mesjańskie uczynione dynastii Dawida.

41 Teraz zaś powstań, Panie Boże, i zamieszkaj Ty wraz z arką Twej potęgi. Kapłani Twoi, Panie Boże, niech przyobleką się w zbawienie, a czciciele Twoi niechaj się radują szczęściem. Ps 132,8-10

42 Panie Boże, nie odwracaj oblicza od Twego pomazańca, pamiętaj o Twej dobroci wobec Twego sługi, Dawida.

2Krn 7

Poświęcenie świątyni

1 Skoro Salomon zakończył modlitwę, spadł ogień z nieba i strawił całopalenie oraz żertwy, a chwała Pańska wypełniła dom. 1Krn 21,26+

7,1-10 Do opowieści 1 Krl 8 kronikarz dodaje: powtórzenie objawienia się chwały Jahwe (w. 2) jak przy wprowadzeniu arki do Świętego Świętych (5,14); ogień z nieba, który spala ofiary (w. 1 i 3) jak przy poświęceniu ołtarza Dawida (1 Krn 21,26); w. 6 o muzyce liturgicznej oraz przedłużenie uroczystości (por. w. 10+).

2 Kapłani nie mogli wejść do domu Pańskiego, ponieważ chwała Pańska napełniła dom Pański. 2Krn 5,14; Wj 24,16+

3 Wszyscy zaś Izraelici, widząc zstępujący ogień i chwałę Pańską spoczywającą nad świątynią, padli twarzą do ziemi, na posadzkę, i oddali pokłon, a potem wysławiali Pana, że jest dobry i że na wieki Jego łaska. 2Krn 5,13; Ps 136,1

4 Król zaś i cały lud składali ofiary przed obliczem Pana. 1Krl 8,62-63

5 Król Salomon złożył w ofierze dwadzieścia dwa tysiące sztuk większego i sto dwadzieścia tysięcy drobnego bydła. I tak poświęcili dom Boży – król i cały naród. 

6 Kapłani trwali przy swoich powinnościach, lewici zaś – z instrumentami muzycznymi, które sprawił król Dawid, by wtórowały pieśniom na cześć Pana: bo na wieki Jego łaska, gdy Dawid wychwalał Go za ich pośrednictwem. Naprzeciw nich trąbili kapłani, a cały Izrael stał. Ps 136,1 Lb 10,1-10

7 Potem poświęcił Salomon środkową część dziedzińca przed domem Pańskim, bo dokonał tam ofiary całopalnej i z tłuszczu ofiar biesiadnych, gdyż brązowy ołtarz, który sprawił Salomon, nie mógł pomieścić całopalenia, ofiary pokarmowej oraz tłuszczów. 1Krl 8,64-66

7,5-7. Liczba i rodzaj ofiar. Wymieniono tutaj ofiary całopalne, pokarmowe i biesiadne. Na temat ofiary biesiadnej i spalania tłuszczu przed spożyciem mięsa ofiarnego zob. komentarz do Kpł 3,1-5. Na temat przepisów dotyczących ofiary pokarmowej zob. komentarz do Kpł 2,1-3 i 6,14-23. Autor nie podaje liczby ofiar całopalnych (które w całości spalano na ołtarzu) ani ofiar biesiadnych (których mięso spożywano podczas świątecznych posiłków). Wydaje się, że król dostarczał większości mięsa na religijne uczty wspólnotowe. Podane liczby są duże, nie odbiegają jednak od innych, które pojawiają się w literaturze Bliskiego Wschodu. Kiedy w 879 przed Chr. król Asurnasirpal II wydał ucztę poświęcenia w swoim pałacu znajdującym się w asyryjskiej stolicy, Kalach, dostarczył na nią 5000 owiec, 1000 sztuk jagniąt i bydła, 500 jeleni, 500 gazel, 34 000 ptaków i 10 000 ryb.

8 Wtedy Salomon, a z nim wielkie zgromadzenie całego Izraela, od Wejścia do Chamat aż do Potoku Egipskiego, obchodzili uroczyste święto przez siedem dni.

7,8. Od Wejścia do Chamat aż do Potoku Egipskiego. Zob. komentarz do 1 Krl 4,21 dotyczący granic królestwa Salomona. „Wejście” do Chamat (w tekstach z Ebla zwane Ematu), Lebo-Chamat, to przypuszczalnie dzisiejsze Lebua, położone nad jednym ze źródeł rzeki Orontes. Wyznaczało ono południową granicę ziemi Chamat, a zatem północną granicę Kanaanu. Był to północny kraniec imperium leżący w odległości ok. 72 km na północ od Damaszku. Potok Egipski to przypuszczalnie dzisiejszy Wadi al-Arisz.

9 W ósmym dniu odbyło się uroczyste zebranie, bo siedem dni trwało poświęcenie ołtarza i siedem dni uroczystość. 10 A w dwudziestym trzecim dniu siódmego miesiąca odesłał lud do ich namiotów – radosny, z sercem wdzięcznym za wszystkie dobrodziejstwa, które Pan wyświadczył Dawidowi, Salomonowi i swemu ludowi izraelskiemu.

7,10 Podczas gdy według 1 Krl Poświęcenie Świątyni zbiegało się ze Świętem Namiotów, kronikarz zakłada, że to pierwsze istniało oddzielnie i przypadało bezpośrednio przed Świętem Namiotów. Według Pwt 16,13-15 to ostatnie trwało tylko siedem dni i tak też było obchodzone według 1 Krl 8,65-66: ósmego dnia Salomon odsyła lud do domów, według rytuałów Kpł 23,33-43 i Lb 29,35-38 święto kończyło się jednak ósmego dnia uroczystym zgromadzeniem ludu. W swoim kalendarzu kronikarz zakłada taki właśnie stan rzeczy: 8-14 siódmego miesiąca święto Poświęcenia Świątyni, 15-21 — Święto Namiotów, 22 — zgromadzenie liturgiczne na zakończenie, 23 — rozesłanie ludu. Ten tekst Krn wpłynął z kolei na 1 Krl 8,65, wprowadzając doń glosę, która mówi o innych siedmiu dniach święta.

Boże ostrzeżenie

11 Salomon ukończył świątynię Pańską i pałac królewski oraz szczęśliwie wykonał wszystko to, co pragnął sprawić w świątyni Pańskiej i w swoim pałacu. 1Krl 9,1-9

7,11-16 W. 13-16, znajdujące się tylko u kronikarza, są odpowiedzią na wielką modlitwę króla z poprzedniego rozdziału.

12 Wówczas Salomonowi w nocy ukazał się Pan i rzekł mu: Wysłuchałem twojej modlitwy i wybrałem sobie to miejsce na dom składania ofiary. 13 Gdy zamknę niebiosa i nie będzie deszczu i gdy nakażę szarańczy, by zniszczyła pola, lub gdy ześlę na mój lud zarazę, 14 to jeśli upokorzy się mój lud, nad którym zostało wezwane moje imię, i będą błagać, i będą szukać mego oblicza, a zawrócą ze swoich złych dróg, Ja z nieba wysłucham [ich] i przebaczę im grzechy, a kraj ich ocalę. 15 Odtąd moje oczy będą otwarte, a uszy moje uważne na modlitwę w tym miejscu. 16 Teraz wybrałem i uświęciłem ten dom, aby tam było imię moje na wieki, a oczy moje i moje serce tam będą skierowane przez wszystkie dni.

7,16. Ideologia świątyni na Bliskim Wschodzie. Świątynia została tutaj ukazana jako „naczynie” Bożej mocy na ziemi. Z niej Bóg obserwuje, co się dzieje, i z niej podejmuje działania (doznaje emocji, decyduje). Na Bliskim Wschodzie świątynia była uważana za mikrokosmos całego kraju. Symbolizowała kosmiczną górę (Mezopotamia) lub przedwieczne wzniesienie (Egipt), z którego wyłoniły się wszystkie byty. Była uważana za pałac odpowiadający pałacowi, w którym bóstwo zamieszkiwało w niebie lub na niebieskiej górze. Starożytni wierzyli, że bóstwo jest obecne w swoim posągu znajdującym się w świątyni. Bożek nie był jednak tożsamy z bóstwem (na temat dodatkowych informacji dotyczących bożków zob. komentarz do Pwt 4).

17 Ty zaś, jeśli będziesz tak postępował wobec Mnie, jak postępował twój ojciec, Dawid, dbając o to, aby wypełniać wszystko, do czego cię zobowiązałem, jeśli będziesz przestrzegał moich praw i nakazów, 18 utrwalę tron twego królestwa, jak przyrzekłem niegdyś twemu ojcu, Dawidowi, mówiąc: Nie będzie ci odjęty potomek od rządów nad Izraelem. 19 Ale jeżeli odwrócicie się ode Mnie i porzucicie moje prawa i nakazy, które wam dałem, oraz zechcecie pójść i służyć cudzym bogom i oddawać im pokłon, 20 to wyrwę was z korzeniami z mojej ziemi, którą wam dałem, a dom, który poświęciłem memu imieniu, odtrącę od mego oblicza i uczynię z niego przedmiot przypowieści i pośmiewiska u wszystkich narodów. 21 Świątynia, która była tak wspaniała, wywoływać będzie zdumienie u każdego przechodnia, tak iż zapyta: Dlaczego Pan tak uczynił temu krajowi i tej świątyni? 22 A odpowiedzą: Dlatego, że opuścili Pana, Boga ich ojców, który wyprowadził ich z ziemi egipskiej, a upodobali sobie innych bogów oraz oddawali im pokłon i służyli: dlatego sprowadził na nich całe to nieszczęście.

7,12-22. Odpowiedź Boga. Boża mowa zawiera kilka interesujących elementów. Po pierwsze, zamiast typowego dla Bliskiego Wschodu zwyczaju wyboru miejsca świątyni przed rozpoczęciem budowy (zob. komentarz do 2 Krn 3,1), wybór dokonany przez Boga został oznajmiony dopiero w chwili jej poświęcenia. Pod drugie, chociaż świątynia została ukazana jako miejsce obecności Bożej, w wersecie 14 Bóg mówi wyraźnie, że wysłucha ich modlitw z nieba. Mimo to, po trzecie, Jego imię, oczy i serce będą się znajdowały w świątyni. „Imię” stanowi przedłużenie Boskiej osoby. „Oczy” rozumiano jako symbol gromadzenia informacji, a zatem jako „poznanie/wiedzę”. W językach współczesnych „serce” stanowi metaforę ośrodka emocji jako przeciwieństwa logiki i rozumu. W języku hebrajskim serce jest ośrodkiem i uczuć, i rozumu/intelektu - analogicznie jak w pokrewnych hebrajskiemu językach semickich, takich jak ugarycki, aramejski i akadyjski. Na temat dodatkowych informacji dotyczących ideologii świątyni zob. następny komentarz. Modlitwy, których Bóg miał wysłuchiwać w świątyni, nie były modlitwami zanoszonymi podczas nabożeństw modlitewnych odprawianych raz w tygodniu, lecz modłami (w intencji narodu, królewskimi, kapłańskimi lub indywidualnymi) mającymi związek z ofiarami całopalnymi. Na koniec, groźba pod adresem świątyni i ludzi, którzy ją zaniedbują, znajduje odpowiedniki na Bliskim Wschodzie w podaniach o bogach, którzy opuścili swoje świątynie i miasta z powodu ludzkich przewinień (mających zwykle związek z zaniedbaniami rytualnymi). W tym fragmencie Izrael ostrzeżono przed zaniedbywaniem Prawa, które obejmowało przepisy rytualne, było jednak znacznie szersze.

2Krn 8

Odbudowa wielu miast 1Krl 9,10-25

1 Po upływie dwudziestu lat, w ciągu których Salomon zbudował świątynię Pańską i pałac dla siebie, 2 odbudował także te miasta, które Huram dał Salomonowi, i osiedlił tam Izraelitów.

8,2 Chodzi o te miasta Galilei, które Salomon w formie odpłaty za wyświadczone usługi zaofiarował Hiramowi (Huramowi), a z których ten nie był zadowolony (1 Krl 9,11-12). Hiram miałby ich nie przyjąć, a kronikarz interpretuje to mówiąc, że je „dał”.

8,2. Miasta, które Hiram dał Salomonowi. Zob. komentarz do 1 Krl 9,11, w którym opisano przekazanie przez Salomona dwudziestu miast z rejonu Galilei Hiramowi, królowi Tyru. Jeśli chodzi tutaj o te same miasta, możliwe, że Hiram zwrócił je z jakiegoś powodu. Jeśli werset dotyczy innego epizodu, nie podano żadnych informacji na temat położenia miast, ani umowy, która legła u podstaw ich przekazania.

3 Udał się też Salomon do Chamat Soby i zdobył je.

8,3 O tej wyprawie Krl nic nie mówią. Sm i Krl odróżniają Chamat od Soby. Dla podniesienia prestiżu Salomona kronikarz mógł jemu przypisać zwycięstwa Dawida, o których mowa w 2 Sm 8,3; 10,8 (por. 1 Krn 18,3n; 19,16).

8,3. Chamat Soba. We wcześniejszych fragmentach są to dwa odrębne obszary (zob. komentarz do 2 Sm 8), wydaje się jednak, że w okresie panowania Salomona zostały połączone pod rządami jednego władcy. Soba i Chamat leżały na północnej granicy królestwa Salomona. Wszelkie ekspedycje podejmowane w tym rejonie miały przypuszczalnie formę pacyfikacji lub pokazu siły, podobnie jak to było w przypadku ekspedycji królów mezopotamskich „aż do morza”. Chamat było znane ze swoich pastwisk i w późniejszym okresie wykorzystywane przez królów asyryjskich jako miejsce popasu dla koni. Nie jest wykluczone, że podobnie wykorzystywał je Salomon, który sprowadzał konie z Koa (zob. komentarz do 2 Krn 1,16).

4 Odbudował ponadto Tadmor na pustyni i wszystkie miasta spichlerzy, które zbudował w Chamat.

8,4 Kronikarz zobaczył w Tamar z 1 Krl 9,18 wielkie miasto Tadmor, właśnie ową sławną Palmirę.

5 Odbudował także Bet-Choron górne i Bet-Choron dolne – warowne miasta umocnione murami, bramami i zaworami, 6 Baalat i wszystkie miasta spichlerzy, które należały do Salomona, i wszystkie miasta rydwanów oraz miasta konnicy, wszystko to, co podobało się Salomonowi wybudować w Jerozolimie i na Libanie oraz w każdym kraju będącym pod jego władzą.

8,4-6. Przedsięwzięcia budowlane. Zob. komentarz do 1 Krl 9,15-19 na temat przedsięwzięć budowlanych Salomona. Tadmor to oaza Palmyra (znajdująca się w odległości ok. 200 km na północny wschód od Damaszku), położona na szlaku karawan łączącym Palestynę z północną Arabą. Bliźniacze miasta: Górne Bet-Choron (Beit Ur el-Foka, leżące ok. 3,2 km na północny zachód od Gibeonu) i Dolne Bet-Choron (Beit Ur et-Tahta, oddalone o 2,5 km na północny zachód od poprzedniego i położone o 30 m niżej od niego) strzegły przejścia Bet-Choron. Prowadziło ono do doliny Ajjalon (w listach z Amarny nazywanej Ajjaluna) - głównego szlaku wiodącego z krainy górzystej na nadmorskie równiny. Sugerowano, że Bet-Choron jest miastem, które w listach z Amarny określa się jako Bit-Ninurta. Baalat jest powszechnie utożsamiane z Kiriat-Jearim lub miejscem leżącym na wschód od Jerozolimy (Joz 15,9; 18,14). Wymieniane jako miasto położone na ziemi pokolenia Judy (Joz 15,60), Baalat utożsamiane jest najczęściej z Tell el-Azar oddalonym o 14,5 km na północny zachód od Jerozolimy, hipotezy tej nie potwierdzają jednak źródła archeologiczne ani pozabiblijne. Celem wszystkich tych wysiłków było umocnienie twierdz, założenie faktorii wzdłuż głównych szlaków oraz wyraźne określenie jurysdykcji Salomona na granicach jego królestwa.

Organizacja spraw królestwa

7 A całą ludność pozostałą z Chittytów, Amorytów, Peryzzytów, Chiwwitów, Jebusytów, która nie pochodzi z Izraela, 8 stanowiąc potomstwo pozostałe w kraju po tych, których Izraelici nie wytępili, Salomon zaciągnął do robót przymusowych, po dziś dzień. 9 Z Izraelitów zaś nikogo nie przeznaczył Salomon do prac niewolniczych, gdyż oni byli jego wojownikami, wodzami przybocznymi, dowódcami jego rydwanów oraz konnicy. 10 Król Salomon miał dwustu pięćdziesięciu wyższych urzędników, którzy nadzorowali lud.

8,7-10. Praca przymusowa. Zob. komentarz do 2 Krn 2,2.7 w sprawie wykorzystywania obcych przybyszów, mieszkających na terytorium Izraela do prac przymusowych.

11 Sprowadził też Salomon córkę faraona z Miasta Dawidowego do pałacu, który dla niej zbudował. Mówił bowiem: Nie powinna moja żona przebywać w domu Dawida, króla izraelskiego, bo jest to miejsce święte, ponieważ weszła do niego Arka Pańska.

8,11 Tego wyjaśnienia nie ma w 1 Krl. Nieczystości rytualne właściwe kobietom utrudniają im wstęp do pewnych miejsc świętych. Troska o te sprawy, przybierająca coraz bardziej na sile w czasach po wygnaniu, doprowadzi do wydzielenia osobnego dziedzińca dla kobiet w świątyni Heroda

Organizacja kultu

12 Wówczas kazał Salomon składać Panu w ofierze całopalenia na ołtarzu Pańskim, który postawił przed sienią, 

13 aby zgodnie z porządkiem każdego dnia według nakazu Mojżesza składać ofiary w dni szabatu, dni nowiu księżyca i w trzy uroczystości roku: w Święto Przaśników, w Święto Tygodni i w Święto Namiotów. Lb 28-29; Wj 23,14+

8,13. Szabaty, dni nowiu księżyca i trzy uroczystości roku. Zob. komentarz do 2 Krn 2,4, w którym podano podobną listę głównych obowiązków religijnych - od cotygodniowych do przypadających raz w roku. Na temat trzech dorocznych świąt zob. komentarz do Pwt 16,1-17.

14 Ustanowił też, według rozkładu ustalonego przez swego ojca, Dawida, zmiany kapłanów w ich służbie i lewitów w ich obowiązkach, aby śpiewali hymny pochwalne i służyli kapłanom zgodnie z porządkiem każdego dnia. Również [ustanowił] odźwiernych według ich zmian dla każdej bramy, bo takie było zarządzenie męża Bożego, Dawida. 1Krn 23-26

15 Nie zostały zaniedbane pod żadnym względem nakazy króla odnoszące się do kapłanów i lewitów oraz do skarbów. 16 W ten sposób zostały dokończone wszystkie dzieła Salomona od dnia założenia fundamentów domu Pańskiego aż do całkowitego jego ukończenia.

8,16 Kronikarz gruntownie przekształcił 1 Krl 9,25 (w. 12) i dodał od siebie w. 13-16, w których ukazuje dzieło Salomona jako wypełnienie reguł ustanowionych przez Dawida zgodnie z przepisami Mojżeszowymi, wypracowanymi w Kodeksie kapłańskim.

17 Wówczas to udał się Salomon do Esjon-Geber i do Elat nad brzeg morza w kraju Edomu. 1Krl 9,26-28

8,17. Esjon-Geber i Elat. Esjon-Geber było miastem portowym położonym na końcu zatoki Akaba; znajdowało się być może w miejscu dzisiejszego Tell el-Chelejfa (który niektórzy uczeni łączą z Elat) lub na wyspie Dżirat Faron (Wyspa Koralowa)- jedynym miejscu w tym rejonie, gdzie zachowały się dowody istnienia starożytnej zatoki portowej. Ostatnią hipotezę potwierdziły podwodne badania archeologiczne, w wyniku których odkryto masywne mury i pirsy (niepochodzące jednak z okresu żelaza) oraz niewielką ilość ceramiki z okresu żelaza. Badania dowiodły, że miejsce to było wykorzystywane przez egipskich żeglarzy, zaś metoda, którą zastosowano do stworzenia sztucznej zatoki, jest podobna do użytej w fenickim Tyrze. Elat to osada na północnym wybrzeżu Akaby, służąca jako port handlowy Morza Czerwonego i statków arabskich.

18 Wysłał mu wtedy Huram za pośrednictwem swoich sług okręty i załogę znającą morze, tak iż razem ze sługami Salomona dotarli do Ofiru, wzięli stamtąd czterysta pięćdziesiąt talentów złota i przywieźli je królowi Salomonowi.

8,18. Ofir. Lud ten dostarczał dużych ilości egzotycznego drewna i szlachetnych kamieni (1 Krl 10,11), stanowił też ważne źródło lub rynek handlu złotem (1 Krl 9,28). Jedyna pozabiblijna wzmianka na temat Ofiru pojawia się na inskrypcji z Tell Kasila (VIII w. przed Chr.), nie pomaga też w określeniu jego lokalizacji. Uczeni sugerują, że Ofir znajdował się w Arabii, w Indiach lub w Afryce (w rejonie Somalii).

2Krn 9

Odwiedziny królowej Saby

1 Również i królowa Saby, usłyszawszy o sławie Salomona, przybyła, aby przez roztrząsanie trudnych zagadnień wypróbować Salomona w Jerozolimie. [Przybyła] ze świetnym orszakiem, z wielbłądami dźwigającymi wonności i bardzo dużo złota oraz drogocennych kamieni. Następnie przyszła do Salomona i odbyła z nim rozmowę o wszystkim, co postanowiła. 1Krl 10,1-13

2 Salomon zaś udzielił jej wyjaśnień dotyczących wszystkich zagadnień przez nią poruszonych. Nie było zagadnienia nie znanego Salomonowi, którego by jej nie wyjaśnił.

9,1-2. Saba. Sabę najczęściej lokalizuje się na południowo-zachodnim krańcu Półwyspu Arabskiego (być może na terenie dzisiejszego Jemenu). Znajdowałaby się wówczas w pobliżu szlaków handlowych wiodących z Mezopotamii oraz połączeń morskich (przez Morze Czerwone) z Afryką i Indiami. Saba utrzymywała kontakty z rejonem Syro-Palestyny już w połowie II tysiąclecia przed Chr. Nowy ośrodek handlowy stworzony przez Salomona oraz zatoka portowa w Esjon-Geber mogły stworzyć zagrożenie konkurencyjne dla karawan wielbłądów idących z Saby. Naturalne było, że władca tego obszaru pragnął nawiązać przyjazne kontakty z nową, wyłaniającą się potęgą handlową. Królowa nie została wymieniona z imienia, chociaż Asyryjczycy w 1 poł. I tysiąclecia przed Chr. mieli w Arabii często do czynienia z potężnymi władczyniami. Królowa Saby mogła być władczynią lub małżonką władcy, wysłaną przez męża z ważną misją dyplomatyczną. Podróż liczyła ok. 2250 km i trwała wiele tygodni.

3 Gdy królowa Saby ujrzała całą mądrość Salomona oraz pałac, który zbudował, 4 jak również zaopatrzenie jego stołu w potrawy i napoje, i mieszkanie jego dworu, stanowiska usługujących mu, jego szaty, jego podczaszych i ich ubiory, i całopalenia, które składał w świątyni Pańskiej – wówczas wpadła w zachwyt.

9,4 i całopalenia, które składał. Według przekładów starożytnych i 1 Krl 10,15. Tekst hebr.: „jego komnaty górne, do których wchodził”.

9,1-4. Próba mądrości. Temat współzawodnictwa w dziedzinie mądrości jest znanym motywem literatury Bliskiego Wschodu. Literatura babilońska ukazuje go w formie bajki, w której współzawodniczą ze sobą zwierzęta lub rośliny. Nawet literatura z czasów sumeryjskich zawiera debaty zmierzające do udowodnienia, która ze stron jest mądrzejsza. Starożytni królowie mieli się cechować mądrością - łączyła się ona z terytorium, nad którym panowali, chociaż to zwykle bogom przypisywano obdarzenie władców mądrością. Asurbanipal chlubił się nie tylko swym wielkim wykształceniem i mądrością, lecz również wiedzą techniczną i umiejętnością debatowania z uczonymi. Dowodem mądrości było odbudowywanie miast i świątyń, doprowadzanie do rozkwitu ziemi, która nie była wcześniej uprawiana, wznoszenie kanałów nawadniających oraz nadzorowanie wykonywania rytuałów religijnych. Większość tych dokonań uważano za pobożne uczynki.

9,4. Zaopatrzenie jego stołu w potrawy. Jednym z przejawów wielkiego bogactwa była ilość i rozmaitość potraw na królewskim stole. Za szczególny zaszczyt uważano jadanie przy stole władcy, a liczba biesiadników była znakiem potęgi panującego. Królewskie posiłki stanowiły również ziemski odpowiednik boskiej uczty, często przedstawianej w mezopotamskich tekstach epickich (np. w Opowieści Adapa). Uczty królewskie odznaczały się bogatą i wytworną kuchnią, co potwierdzają tabliczki, na których zachowało się wiele starożytnych przepisów.

9,4. Mieszkanie jego dworu. Wielkość aparatu biurokratycznego i monarszej władzy Salomona można było ocenić na podstawie liczby osób, które regularnie zasiadały u jego stołu. Był to jeszcze jeden dowód zamożności jego królestwa, które nieprzerwanie zaopatrywało tych ludzi (w 1 Krl 18,19 Izebel utrzymywała 450 proroków Baala i 400 proroków Aszery).

9,4. Usługujący i podczaszy. Wielość sług i okazałość ich oficjalnych strojów dostarczyła królowej Saby i innym wymownego dowodu bogactwa i władzy Salomona. Dowodziła również, że dwór Salomona dorównywał dworom Egiptu, Mezopotamii i Persji, które również osądzały potęgę na podstawie liczby sług.

5 Dlatego przemówiła do króla: Prawdziwe były wieści, które usłyszałam w moim kraju o twoich dziełach i o twej mądrości. 6 Jednak nie dowierzałam tym wieściom, dopóki sama nie przyjechałam i nie zobaczyłam na własne oczy, że nawet połowy mi nie opowiedziano o ogromie twej mądrości. Przewyższyłeś wszystko, co o tobie słyszałam.7 Szczęśliwe twoje żony, szczęśliwi twoi słudzy! Oni wciąż stoją przed twoim obliczem i wsłuchują się w twoją mądrość.

9,7 twoje żony. Za tekstem grec. 1 Krl 10,8. Tak z pewnością było pierwotnie, w BJ uznano jednak, że nie należy tu wprowadzać tej poprawki, i przetłumaczono: „twoi ludzie”, za tekstem hebr., kronikarz bowiem unika mówienia o haremie Salomona (por. 1 Krl 11,1-8).

8 Niech będzie błogosławiony Pan, Bóg twój, który ciebie upodobał sobie, aby cię osadzić na swoim tronie jako króla [oddanego] Panu, Bogu swemu. Z miłości, jaką twój Bóg żywi względem Izraela, [chcąc] zapewnić mu trwanie na wieki, ustanowił cię nad nim królem, abyś wykonywał prawo i sprawiedliwość.

9,8 jako króla [oddanego] Panu, Bogu swemu. Dodając słowa o Bogu, kronikarz podkreśla, że to Jahwe pozostaje królem Izraela.

9 Następnie dała królowi sto dwadzieścia talentów złota i bardzo dużo wonności oraz drogocennych kamieni. Nigdy nie było więcej wonności od tych, które królowa Saby dała królowi Salomonowi.

9,9. Sto dwadzieścia talentów złota. Wśród darów przywiezionych przez królową Saby znajdowało się złoto o wadze prawie 4 t. Taką ilość złota lepiej byłoby określić mianem daniny lub udziału wypłaconego partnerowi w interesach. W 1 Krl 9,14 podobną ilość przekazał Salomonowi Hiram, król Tyru. Na temat informacji dotyczących ilości złota zob. komentarz do 1 Krn 22,14.

9,9. Wonności. Saba znajdowała się na szlaku, którym odbywał się handel kadzidłem i mirrą, posiadającymi wartość dorównującą wartości złota. Handel kadzidłem potwierdzają reliefy z Deir el-Bahari, przedstawiające wyprawę królowej Hatszepsut do Punt w południowym Egipcie. Podobnymi kanałami handlowymi krążyły aromatyczne olejki, wonności oraz maści i balsamy lecznicze. Stanowiły one dar godny królewskiego skarbca. Na temat dodatkowych informacji dotyczących kadzidła zob. komentarz do Kpł 2,2. Na temat dodatkowych informacji dotyczących wonności zob. komentarz do Wj 30,23-24.

9,9. Drogocenne kamienie. Duże ilości drogocennych kamieni znaleziono podczas wykopalisk prowadzonych w Megiddo, Gezer i Esjon-Geber, m.in. karneoli, agatów i alabastru. Grawerowane kamienie szlachetne, używane w sygnetach lub biżuterii, odnajdywano w miastach i koloniach fenickich, a także w Ugarit i Byblos; w licznych miejscach natrafiono też na egipskie skarabeusze ze steatytu lub fajansu. Mieszkańcy Bliskiego Wschodu wierzyli, że kamienie (także drogocenne kamienie) posiadają właściwości apotropaiczne (chroniące przed złymi mocami). W asyryjskim podręczniku pochodzącym z VII w. przed Chr. zachowała się lista różnych kamieni i sposobu ich „działania” - od kojenia gniewu bogów po zapobieganie migrenowym bólom głowy. W jednym z tekstów rytualnych podano listę dwunastu szlachetnych i półszlachetnych kamieni, z których powinny być wykonywane filakterie noszone jako naszyjnik. Prócz tego ceniono niezwykle kamienie nieszlachetne, można je było bowiem wykorzystać w mozaikach (zob. komentarz do 1 Krn 29,2).

10 Także słudzy Hurama i słudzy Salomona, którzy przywozili złoto z Ofiru, sprowadzali drewno sandałowe i drogocenne kamienie. 11 Z tego drewna sandałowego król zrobił podłogi do świątyni Pańskiej i do pałacu królewskiego oraz cytry i harfy dla śpiewaków. Takich, jak te, nie widziano przedtem w ziemi judzkiej.

9,10-11. Drewno sandałowe. Zob. komentarz do 2 Krn 2,7 na temat tej odmiany jałowca i jego związku z drewnem sandałowca w 1 Krl 10,11-12.

9,11. Cytry i harfy. Instrumenty muzyczne wykonywano z różnych rodzajów drewna, co miało wpływ na barwę dźwięku (zob. drewno sandałowe i jałowiec w komentarzu do 2 Krn 2,8). Przedstawienia liry odnaleziono na tabliczkach z kości słoniowej z Megiddo (XII w. przed Chr.) i monetach. Harfy pojawiają się w licznych kontekstach, m.in. na egipskim reliefie przedstawiającym niewidomego harfiarza, pochodzącym z czasów panowania Ramzesa II (XIII w. przed Chr.). Na temat dodatkowych informacji dotyczących harfy i liry zob. komentarz do 2 Krn 5,12.

12 Król Salomon zaś podarował królowej Saby wszystko, do czego okazała upodobanie i czego pragnęła, i dał jej więcej, aniżeli sama przywiozła królowi. Niebawem wyruszyła w drogę powrotną do swego kraju wraz ze swymi sługami.

9,12 więcej, aniżeli. BJ: „oprócz tego”, za tekstem hebr. Prawdopodobnie chodzi w tym wyrażeniu o równowartość jej darów. Tekst 1 Krl 10,13, inaczej sformułowany, rzuca światło na ten tutaj

13 Waga złota, które co rok dostarczano Salomonowi, wynosiła sześćset sześćdziesiąt sześć talentów złota, 1Krl 10,14-15

9,13. Sześćset sześćdziesiąt sześć talentów złota. Jest to niewiarygodna wprost ilość złota odpowiadająca ok. 25 t kruszcu. Można to porównać z listami danin z roczników asyryjskich (Sennacheryb miał zażądać od Ezechiasza 30 talentów [prawie 11] złota). Taka ilość wskazuje na istnienie rozległej sieci handlowej, przynoszącej zyski znacznie przekraczające osiągane przez inne narody (należy zwrócić uwagę na ilości zapisane w 1 Krl 9,14.28 oraz 10,10). Na temat dodatkowych informacji dotyczących ilości złota zob. komentarz do 1 Krn 22,14.

14 oprócz opłat handlarzy i kupców wędrownych, którzy je wnosili. Wszyscy królowie arabscy i namiestnicy krajowi przynosili złoto i srebro Salomonowi.

9,14 opłat. Według tłumaczenia syr. oraz grec. 1 Krl 10,15. Tekst hebr.: „ludzi”.

15 Sporządził zatem król Salomon dwieście tarcz z kutego złota, a na każdą tarczę wychodziło sześćset [syklów] kutego złota. 1Krl 10,16-17

16 Ponadto trzysta puklerzy z kutego złota; na każdy puklerz wychodziło trzysta syklów złota. Umieścił je król w „Domu Lasu Libanu”.

9,15-16. Tarcze z kutego złota. 500 tarcz z „kutego złota” spełniało funkcje ceremonialne i stanowiło przejaw bogactwa Salomona. Biblia wspomina o nich w opowieści o złupieniu Jerozolimy przez Sziszaka w 1 Krl 14,25-28 oraz o ich zastąpieniu tarczami z brązu (wyraźny znak pogorszenia sytuacji ekonomicznej i zakończenia się „złotego wieku” Izraela). Podczas wykopalisk prowadzonych na Bliskim Wschodzie archeolodzy odnaleźli ceremonialne przedmioty (np. złote miecze i topory z Ur), żaden z nich nie został jednak wykonany ze złota. Mimo to Sargon II wymienia 6 złotych tarcz, które zabrał jako łup z Urartu; każda z nich miała ważyć ok. 25 kg.

17 Następnie król sporządził wielki tron z kości słoniowej, który wyłożył czystym złotem. 1Krl 10,18-20

18 Tron miał sześć stopni i podnóżek ze złota oraz poręcze po obu stronach siedzenia, a przy poręczach stały dwa lwy. 

19 Na sześciu stopniach stało tam po obu stronach dwanaście lwów. Czegoś takiego nie wykonano w żadnym królestwie. 1Krl 10,21-25

9,17-19. Tron. Wspaniały tron znajdujący się w pałacu Salomona można porównać - przynajmniej pod względem materiałów, z których go wykonano - do sprzętów fenickich, np. do pochodzącego z VIII w. przed Chr. tronu z kości słoniowej, odnalezionego w grobowcu 79 w Salamis na Cyprze. Na sarkofagu fenickiego króla Ahirama ukazano władcę, zasiadającego na tronie otoczonym skrzydlatymi lwami. Reliefy Sennacheryba przedstawiają łup wzięty z Lakisz (701 przed Chr.), m.in. bogato zdobione trony. Podobnie jak tron z ugaryckiego eposu o Baalu, tron Salomona jest wyniesiony ponad inne, co dowodzi jego władzy. Również złoty podnóżek posiada ugaryckie odpowiedniki, wskazujące że jedynie król mógł zasiadać w swobodnej pozycji, całkowicie pewny swojej władzy i posiadania ziemi (na temat Arki Przymierza jako podnóżka Jahwe zob. komentarz do 1 Krn 28,1).

20 Wszystkie też naczynia, z których pił król Salomon, były złote, również szczerozłote były wszelkie naczynia „Domu Lasu Libanu”. Nie było srebra: nie ceniono go w czasach Salomona.

9,20. Dom Lasu Libanu. Zob. komentarz do 1 Krl 7,1-12, w którym opisano budowę tego pałacu. Na to, że budowla ta mogła być rezydencją królewską i arsenałem, wskazują umieszczone w niej złote tarcze (w. 15-16) oraz przechowywanie bardziej użytecznej broni, o której wspomina tekst Iz 22,8.

21 Król bowiem posiadał okręty, które ze sługami Hurama pływały do Tarszisz. Co trzy lata przybywały okręty z Tarszisz, przywożąc złoto i srebro, kość słoniową oraz małpy i pawie.

9,21. Statki handlowe/okręty. Wzmianka o dużych statkach handlowych, określanych mianem okrętów z Tarszisz, wydaje się wskazywać na rodzaj naw, wykorzystywanych na handlowych szlakach przybrzeżnych na Morzu Czerwonym i wzdłuż wybrzeża Arabii (zob. Iz 2,16). Autor Drugiej Księgi Kronik ma tutaj na myśli statki wysyłane do Tarszisz (źródła szlachetnych metali w Jr 10,9 i drogocennych kamieni w Ez 28,13, zlokalizowanego przypuszczalnie w zachodniej części Morza Śródziemnego - być może w Kartaginie lub południowo-zachodniej Hiszpanii). Poszerzałoby to znacznie sieć handlowych powiązań królestwa Salomona i wskazywało na jeszcze większą współpracę handlową z Fenicjanami. Na temat dodatkowych informacji dotyczących okrętów zob. komentarz do 1 Krl 22,48.

9,21. Kość słoniowa oraz małpy i pawie. Oprócz dużych ilości złota, pozyskiwanych w wyniku handlowych przedsięwzięć Salomona, do Izraela sprowadzano luksusowe przedmioty pochodzące z odległych miejsc. Hebrajskie słowa oznaczające „kość słoniową, małpy i pawie” pojawiają się jedynie w tym fragmencie i zostały przypuszczalnie zapożyczone z innych języków lub stanowią ich hebrajski odpowiednik. Na przykład, nie ma pewności, czy trzecie słowo należy tłumaczyć jako „pawiany” czy „pawie”. Królowie asyryjscy z XI i X w. przed Chr. również chlubili się posiadaniem egzotycznych zwierząt, szczególnie małp.

22 Dzięki temu król Salomon bogactwem i mądrością przewyższał wszystkich królów ziemi. 23 Wszyscy więc królowie ziemi udawali się do Salomona, by posłuchać mądrości, jaką Bóg obdarzył jego serce. 24 Każdy zaś z nich składał corocznie swój dar: naczynia srebrne i naczynia złote, szaty czy też zbroje lub wonności, konie albo muły.

25 Miał więc Salomon cztery tysiące przegród dla koni i rydwanów oraz dwanaście tysięcy jezdnych. Rozmieścił ich w miastach rydwanów i przy królu w Jerozolimie. 1Krl 5,6; 1Krl 10,26; 2Krn 1,14

9,25. Miasta rydwanów. Typowy rydwanu ciągnęły 2 konie, 1 biegł luzem. Wszystkie trzy trzymano w jednej stajni, zatem liczby 12 000 koni i 4000 przegród dla koni pozostają we właściwej proporcji, wskazującej na posiadanie 4000 rydwanów. Był to duży oddział, nie dorównywał jednak 2000 wozów, którymi Achab wsparł zachodni sojusz podczas bitwy z Asyryjczykami pod Karkar w 853 przed Chr. (zob. komentarz do 1 Krl 22,1). W XIII w. przed Chr. Chetyci i ich sprzymierzeńcy wystawili 2000 rydwanów podczas bitwy z Ramzesem II pod Kadesz. Z tekstu biblijnego wynika, że Salomon dysponował wystarczającą siłą, by zapewnić bezpieczeństwo granicom swojego państwa, oraz siłą uderzeniową, zdolną do przeprowadzenia szybkiej operacji odwetowej lub kampanii karnej.

26 Panował on wówczas nad wszystkimi królami od Rzeki aż do ziemi filistyńskiej i aż do granicy Egiptu. 1Krl 5,1

27 Srebra zaś król złożył w Jerozolimie tyle, ile kamieni, a cedrów – ile sykomor na Szefeli. 1Krl 10,27-28; 2Krn 1,15

28 Przywożono też dla Salomona konie z Egiptu i ze wszystkich krajów.

9,28 z Egiptu. Za tekstem hebr. BJ tak jak w 1,16 (por. przyp.): „z Musur”, na zasadzie domysłu.

Koniec dziejów Salomona

29 A czyż pozostałe dzieje Salomona, od pierwszych do ostatnich, nie są opisane w Kronice Proroka Natana i w Proroctwie Achiasza z Szilo, i w Widzeniu „Widzącego” Jedo w sprawie Jeroboama, syna Nebata? 1Krl 11,41-43

9,29 Prorok Jedo, prawdopodobnie identyczny z Iddo, o którym mowa w 12,15; 13,22, a może także z anonimowym „mężem Bożym” z 1 Krl 13. Natan i Achiasz są znani.

9,29. Źródła w Drugiej Księdze Kronik. Tekst paralelny stanowiący podsumowanie okresu panowania Salomona znaleźć można w 1 Krl 11,41-43 (zob. komentarz do tego fragmentu na temat informacji dotyczących annałów królewskich). Autor Drugiej Księgi Kronik wymienia jednak dodatkowe źródła, tj. pisma dwóch ludzi współczesnych Salomonowi: proroka Natana i Achiasza z Szilo. Trzecie źródło, „Widzący” Iddo, może stanowić nawiązanie do postaci z 2 Krn 12,15. Przytoczenie tych utworów dowodzi, że autor Drugiej Księgi Kronik czerpał z różnorodnych źródeł ustnych i pisanych, może też stanowić zachętę do dalszych badań, skierowaną do czytelnika.

30 Królował zatem Salomon w Jerozolimie nad całym Izraelem w ciągu czterdziestu lat. 31 Spoczął Salomon ze swoimi przodkami i pochowano go w Mieście Dawida, jego ojca. A jego syn, Roboam, został w jego miejsce królem.

2Krn 10

HISTORIA NASTĘPCÓW SALOMONA

Rozłam królestwa za Roboama 1Krl 12,1-19

1 Roboam udał się do Sychem, bo w Sychem zebrał się cały Izrael, aby go ustanowić królem.

10,1-19 Rozdział ten to prawie literalnie tekst 1 Krl 12. Kronikarz był oczywiście zmuszony przyjąć fakt schizmy, pominął jednak historię poprzedzającej ją rewolty Jeroboama (1 Krl 11), a do schizmy religijnej, o której obszernie mowa w 1 Krl 12,26-13,32, zrobi tylko krótką aluzję w 11,14-15.

10,1. Sychem. Wybór Sychem na miejsce spotkania wskazuje na dwie rzeczy: (1) że polityczna pozycja Roboama była słaba w porównaniu z pozycją Dawida, skoro w 2 Sm 5,1 przywódcy pokoleń przybyli do stolicy Dawida, aby uznać go za króla; (2) że wyznaczenie spotkania w centrum obszaru związanego z przedmonarchicznym przywództwem Jozuego (Joz 24), w miejscu kultu rywalizującym z Jerozolimą (zob. komentarz do 1 Krl 12,25), jeszcze bardziej pogarszało sytuację Roboama. Podejmował więc Roboam ryzyko, przybywając tutaj ze swojego ośrodka władzy. Na jego brak mądrości i zdolności negocjacyjnych wskazuje więc już sam wybór miejsca spotkania.

2 Usłyszał o tym Jeroboam, syn Nebata – a przebywał on w Egipcie, dokąd uciekł przed królem Salomonem – i wrócił z Egiptu.

10,1-2. Chronologia. Wszystko wskazuje na to, że opisane wydarzenia rozegrały się w 931 przed Chr. (zob. komentarz do 2 Krn 12,2).

3 Posłano więc po niego i wezwano go. Kiedy przybył Jeroboam i cały Izrael, wtedy przemówili do Roboama tymi słowami: 4 Twój ojciec obarczył nas jarzmem, ty zaś teraz ulżyj nam w okrutnej pańszczyźnie u twego ojca i w tym ciężkim jarzmie, które na nas włożył, a my ci za to będziemy służyć.

10,4. Okrutna pańszczyzna u Salomona. Podobnie jak perski król Cyrus zarzucał swojemu babilońskiemu rywalowi, Nabonidowi, obciążanie własnego ludu „pracą pańszczyźnianą”, starsi Izraela proszą o zmniejszenie ciężarów pańszczyźnianych przez administrację Roboama. Precedens takiej decyzji można znaleźć w dokumentach mezopotamskich, w których nowy król wydaje dekret zwany mesharum, uwalniający niewolników lub obniżający podatki nałożone na miasta oraz okręgi. Pokolenia Izraela miały najwyraźniej powody do niezadowolenia, trzeba też było pójść na kompromis, by ocalić jedność królestwa.

5 Na to im odpowiedział: [Idźcie] na trzy dni, a potem przyjdźcie do mnie z powrotem! Wobec tego lud się rozszedł. 6 A król Roboam zasięgnął rady starszych, którzy stanowili otoczenie jego ojca, Salomona, za jego życia, mówiąc: Jak mi radzicie odpowiedzieć temu ludowi? 7 Oni zaś tak do niego przemówili: Jeśli będziesz dla tego ludu dobry i okażesz im życzliwość, a przemówisz do nich łagodnymi słowami, to będą ci sługami na całe życie. 8 Ale on zaniechał rady, którą mu dawali starsi, natomiast zasięgnął rady młodzieńców, którzy razem z nim wzrastali i stanowili jego otoczenie.

10,6-8. Starsi. Wydaje się, że istniał podział w domu królewskim/administracji pomiędzy „młodzieńcami” i „starszymi” (tj. ludźmi, którzy niedawno stali się doradcami królewskimi, i tymi, którzy od dawna służyli królestwu). „Starsi” prawdopodobnie piastowali urząd za panowania Salomona. Ludzie ci wywodzili się z rodziny królewskiej (przyrodni bracia, kuzyni, jak Jonadab z 2 Sm 13,3) lub ze służby publicznej. Młodzieńcy byli prawdopodobnie kuzynami Roboama i jego przyrodnimi braćmi. Również w sumeryjskim Eposie o Gilgameszu opisano sytuację, w której Gilgamesz najpierw zasięga rady starszych (którzy odradzają mu wzniecanie buntu), później zaś młodszych mieszkańców miasta (wchodzących w skład sił zbrojnych i opowiadających się za buntem). Tam również bohater idzie za radą młodszych.

9 Rzekł do nich: Co wy radzicie odpowiedzieć temu ludowi, który przemawiał do mnie takimi słowami: Ulżyj nam w jarzmie, które włożył na nas twój ojciec? 10 Młodzieńcy zaś, którzy razem z nim wzrastali, przemówili do niego tak: Temu ludowi, który przemawiał do ciebie, mówiąc: Twój ojciec nałożył na nas jarzmo, ty zaś ulżyj nam w tym jarzmie, odpowiesz: Mój mały palec jest grubszy niż biodra mego ojca, 11 gdyż dotąd mój ojciec nałożył na was jarzmo ciężkie, a ja dołożę do waszego jarzma. Mój ojciec karcił was biczami, ja zaś będę was karcił biczami z cierni.

10,11. Bicze/kolce [skorpiony]. Zwyczaj używania bicza do kierowania niewolnikami lub zwierzętami oraz do zadawania tortur ma długą historię. Niektórzy badacze uważają, że „skorpiony” [w przekładzie BT: „bicze z kolców”, przyp. tłum.] są biczami, na końcu których umieszczone były kawałki metalu lub szkła (które Rzymianie nazywali „skorpionami”). Ich istnienia nie potwierdziły jednak odkrycia archeologiczne, reliefy ani utwory literackie pochodzące sprzed okresu rzymskiego. W jednym z tekstów akadyjskich wymienia się jednak miedziane skorpiony obok miedzianych kajdan zakładanych niewolnikom. Znawcy kultury akadyjskiej sądzą, że były to bicze, na których końcu umieszczono kawałek miedzi.

12 Trzeciego dnia, tak jak powiedział król w słowach: Wróćcie do mnie trzeciego dnia, przyszedł Jeroboam i cały lud do Roboama. 13 A wtedy król dał ludowi surową odpowiedź, gdyż nie poszedł za radą, którą dawali starsi. 14 Przemówił więc do nich tak, jak radzili młodzieńcy: Mój ojciec obciążył was jarzmem, a ja dołożę do waszego jarzma. Mój ojciec karcił was biczami, ja zaś będę was karcił biczami z cierni.

10,14 Mój ojciec obciążył. Według 1 Krl 12,14. Tekst hebr.: „ja obciążę”.

15 Król więc nie wysłuchał ludu, a stało się to z woli Bożej, aby Pan spełnił swą groźbę, którą wypowiedział do Jeroboama, syna Nebata, przez Achiasza z Szilo. 16 Kiedy cały Izrael zobaczył, że król go nie wysłuchał, wtedy lud tak odrzekł królowi: Cóż za wspólny dział mamy z Dawidem? Wszak nie mamy dziedzictwa z synem Jessego! Każdy do swego namiotu, Izraelu! Teraz, Dawidzie, pilnuj swego domu! I rzeczywiście Izrael poszedł do swoich namiotów.

10,16. Kruchy sojusz Izraela i Judy. Okrzyk zwołujący północne pokolenia rozległ się już wcześniej, podczas buntu Szeby (zob. komentarz do 2 Sm 20,1). Można by sądzić, że jedność dwunastu pokoleń Izraela, stanowiących jeden lud, to rzecz naturalna i konieczna. Było jednak inaczej. Faktycznie istniało dwanaście niezależnych grup plemiennych, które wiele od siebie dzieliło. Jedność osiągnięta za panowania Dawida i Salomona była możliwa do utrzymania jedynie dzięki wielkim umiejętnościom i wysiłkom, w okresie pomyślności. Chociaż elementy spajające ze sobą te odrębne organizmy polityczne istniały przez jedno pokolenie (np. instytucja zwierzchnika poszczególnych plemion Izraelitów ustanowiona przez Saula), nadal były zależne od osobowości władcy. Poddane nawet najsłabszym naciskom organizmy polityczne przejawiały tendencję do rozpadu. Wysoki koszt utrzymania jedności oraz różnice w orientacji Północy i Południa doprowadziły królestwo na skraj rozpadu, gdy pokolenia północne zrozumiały, że Juda i dom Dawida nie mają zamiaru zrezygnować ze swych żądań o większą autonomię lokalną i obniżenie podatków.

17 A Roboam panował tylko nad tymi Izraelitami, którzy mieszkali w miastach Judy. 18 Gdy zaś król Roboam wysłał Hadorama, który był nadzorcą robotników pracujących przymusowo, Izraelici ukamienowali go, tak iż umarł. Wobec tego król Roboam pośpiesznie wsiadł na rydwan i uciekł do Jerozolimy.

10,18. Śmierć przez ukamienowanie. Zob. komentarz do Pwt 13,10, gdzie omówiono ukamienowanie jako sposób wymierzania kar śmierci. Zabicie Hadorama było pierwszym przejawem buntu lub początkiem rozruchów. Za przykład sprawiedliwości można uznać fakt, że człowiek odpowiedzialny za robotników pracujących przymusowo (m.in. przenoszących skały) zginął pod gradem kamieni.

19 Tak więc Izrael odpadł od rodu Dawida aż po dzień dzisiejszy.

2Krn 11

Rządy Roboama 1Krl 12,21-24

1 Roboam, przybywszy do Jerozolimy, zebrał potomków Judy i Beniamina, to jest sto osiemdziesiąt tysięcy wyborowych wojowników, aby wszcząć wojnę z Izraelem o przywrócenie władzy królewskiej Roboamowi.

11,1. Sto osiemdziesiąt tysięcy wyborowych wojowników. Jest to bardzo duża liczba wojska jak na pokolenie Judy i Beniamina. Współczesne szacunki dotyczące całkowitej liczby mieszkańców Palestyny w tym okresie dowodzą, że Południowe Królestwo zamieszkiwało nie więcej niż 300 000 osób. W dokumentach neoasyryjskich z IX i VIII w. przed Chr. odnotowano wzrost armii asyryjskiej z ok. 45 000 (Salmanassar III) do ponad 200 000 wojowników (Sennacheryb). Zachodnia koalicja, która stoczyła pod Karkar bitwę z wojskami Salmanassara, miała 60 000 żołnierzy. Największe siły Chetytów wynosiły prawie 50 000 (podczas bitwy pod Kadesz, XIII w. przed Chr.). Wszystko to wskazuje, że hebrajskie słowo przetłumaczone w tych fragmentach jako „tysiąc” należy zastąpić innym znaczeniem: „drużyna” lub „oddział”. Nie byłaby to więc konkretna liczba, lecz informacja, że każdy ród wystawił jeden oddział o liczbie wojowników odpowiadającej swojej liczebności. Chociaż w okresie późniejszym oddziały te zaczęły liczyć standardowo 1000 wojowników, tutaj liczebność oddziałów mogła być znacznie mniejsza.

2 Wówczas Pan skierował słowo do Szemajasza, męża Bożego: 3 Powiedz królowi judzkiemu, Roboamowi, synowi Salomona, i całemu Izraelowi w Judzie i Beniaminie: 4 Tak mówi Pan: Nie wyruszajcie do walki z waszymi braćmi. Niech każdy wróci do swego domu, bo przeze Mnie zostało zrządzone to, co się stało. Posłuchali rozkazu Pańskiego i zawrócili z drogi przeciw Jeroboamowi.

11,2-4. Wyrocznia prorocka związana z bitwą. W okresie proroctwa przedklasycznego prorocy Izraela spełniali podobną rolę jak ich odpowiednicy z innych państw Bliskiego Wschodu (zob. komentarz do Pwt 18,14-22). Jedną z najważniejszych funkcji było doradzanie w sprawach militarnych. Ponieważ wierzono, że zaangażowanie Boga stanowi konieczny warunek odniesienia zwycięstwa, początkiem każdej operacji militarnej był Boży rozkaz stanięcia do bitwy. Takie boskie polecenie to typowy element królewskich inskrypcji z obszaru Asyrii. Ważną rzeczą było również radzenie się bóstwa w sprawie właściwej pory i strategii działań. Czasami jednak wyrocznie przychodziły zupełnie nieoczekiwanie, bez podejmowania zabiegów o ich uzyskanie. Jednego z przykładów dostarcza tekst z Mari, w którym opisano sen ostrzegający króla Zimri-Lima, by nie wyruszał na wyprawę wojenną.

5 Roboam osiadł w Jerozolimie i wybudował miasta warowne w Judzie. 6 Odbudował także Betlejem, Etam, Tekoa, 7 Bet-Sur, Soko, Adullam, 8 Gat, Mareszę, Zif, 9 Adoraim, Lakisz, Azekę, 10 Sorea, Ajjalon, Hebron; były to miasta warowne w Judzie i Beniaminie.

11,10 Wykaz miast warownych Roboama nie ma paraleli w 1 Krl, pochodzi jednak z wiarygodnego historycznego źródła. Działalność Roboama, mająca wzmocnić obronność kraju, mogła być następstwem wyprawy Sziszaka (12,9), która pokazała, jak łatwo ugodzić terytorium judzkie. Wyliczone tu fortece nie wyznaczają granicy królestwa — były rozmieszczone w miejscach strategicznie ważnych, a stacjonowały w nich oddziały armii zawodowej (w. 11-12).

11 Wzmocniwszy twierdze, dał im dowódców oraz zapasy żywności, oliwy i wina. 12 W każdym takim mieście złożył tarcze i dzidy oraz bardzo je umocnił. Należały do niego tylko Juda i Beniamin.

11,5-12. Umocnione twierdze w Judzie. Wszystkie wymienione miasta, z wyjątkiem Adoraim (dzisiejszego Dura, położonego w odległości 5 km na zachód od Hebronu), znane są z innych źródeł starożytnych (na przykład, z opisu kampanii Sziszaka zob. 2 Krn 12,2) i leżą na terytorium Judy. Tworzą one wewnętrzną linię obronną na wzgórzach otaczających Jerozolimę. Istniały cztery grupy twierdz, w kierunku z północy na południe, umieszczonych w punktach strategicznych i strzegących głównych przejść i szlaków: (1) Betlejem, Etam, Tekoa i Bet-Sur strzegły granicy wschodniej; (2) Soko, Adullam, Gat i Maresza chroniły granicę zachodnią; (3) południową linię obrony stanowiły Lakisz, Zif i Adoraim; (4) zaś linię północną - Sorea i Ajjalon. Hebron (w 2 Sm 2,1 dawna stolica Dawida) mógł pełnić rolę przystanku lub głównego ośrodka dla sił z południa i zachodu. Archeologom nie udało się odnaleźć budowli z okresu panowania Roboama, chociaż w kilku miejscach (szczególnie w Lakisz) odkopano pewne ślady owych umocnień.

11,11-12. Zapasy umocnionych twierdz. Garnizony wojskowe stacjonujące w umocnionych miastach Roboama musiały mieć zapas prowiantu i broni, by mogły skutecznie strzec granic państwa. Podobnie jak w dokumentach z Mari podających niezbędne ilości żywności, oliwy i piwa, by oddział mógł się utrzymać przez określony czas (dziesięć lub piętnaście dni oraz miesiąc), autor Drugiej Księgi Kronik dostarcza zbiorczego podsumowania (nie podaje jednak ilości i czasu regularnych dostaw) zapasów.

13 Kapłani i lewici, którzy znajdowali się w całym Izraelu, garnęli się do niego ze wszystkich stron.

11,13-17 Według kronikarza konsekwencją religijnej schizmy Jeroboama było wyemigrowanie lewitów i wiernych Izraelitów do Jerozolimy, gdzie się znajdowało jedyne prawowite sanktuarium. Do takiej emigracji doszło rzeczywiście po upadku Samarii, w dwa wieki później.

14 Lewici opuszczali swoje pastwiska i posiadłości, a szli do Judy, do Jerozolimy, ponieważ Jeroboam wraz z synami odsunął ich od kapłaństwa Pańskiego. Lb 35,2

15 Sam sobie ustanawiał kapłanów na wyżynach dla czczenia kozłów i cielców, które sporządził. 1Krl 12,30; Kpł 17,7+

16 Przybywali więc do Jerozolimy za lewitami ze wszystkich pokoleń izraelskich ci, którzy oddawali swe serce szukaniu Pana, Boga Izraela, aby składać ofiary Panu, Bogu swych ojców. 17 Przez trzy lata wzmocnili oni królestwo judzkie i wspierali Roboama, syna Salomona, albowiem przez trzy lata postępowali drogą Dawida i Salomona. 

18 Potem wziął sobie Roboam za żonę Machalat, córkę Jerimota, syna Dawida, i Abihail, córkę Eliaba, syna Jessego. 1Krl 11,1-13

11,18-23 Informacje na temat rodziny Roboama są podane tylko przez kronikarza, który nie miał nic do powiedzenia o niezliczonych żonach Salomona, wspomina jednak o haremie króla niewiernego.

11,18 córkę Jerimota. Według grec. Tekst hebr.: „syna Jerimota”.

— i Abihail. Za grec. Tekst hebr.: „Abihail”.

19 Urodziła mu ona synów: Jeusza, Szemariasza i Zahama. 

20 Po niej pojął Maakę, córkę Absaloma. Urodziła mu ona Abiasza i Attaja, Zizę i Szelomita. 1Krl 15,2

21 Ze wszystkich zaś swoich żon i nałożnic, miał bowiem osiemnaście żon i sześćdziesiąt nałożnic, Roboam najbardziej ukochał Maakę, córkę Absaloma. Łącznie był on ojcem dwudziestu ośmiu synów i sześćdziesięciu córek. 22 Na czele postawił Roboam syna Maaki, Abiasza, aby przewodził swoim braciom, jego bowiem zamierzał ustanowić królem.

11,22 Roboam wybiera jako swego następcę syna ulubionej choć nie pierwszej żony, podobnie jak Dawid postąpił z Salomonem.

23 Następnie postąpił roztropnie, ponieważ rozesłał wszystkich swoich synów po ziemi Judy i Beniamina, do wszystkich warownych miast. Dał im wówczas mnóstwo żywności i postarał się dla nich o wiele żon.

11,23 postarał się dla nich o wiele żon. Tekst hebr.: wajjiszeal hamôn naszîm, „radził się wielu kobiet”. BJ: „znalazł dla nich żony”, wajjissah lahem naszîm, na zasadzie domysłu.

11,22-23. Książęta jako administratorzy/dowódcy. Jedną z głównych metod kształcenia następców tronu oraz innych członków rodziny królewskiej było wyznaczanie im funkcji administracyjnych. Pozycję Abiasza można nawet uznać za pozycję koregenta, władającego wspólnie ze swym ojcem, Roboamem (zob. 2 Krn 21,2-4). Dokumenty egipskie i roczniki asyryjskie często wspominają o wyznaczaniu synów króla na namiestników i zarządców okręgów (przykładem może być wyznaczenie przez asyryjskiego króla Szamszi-Adada jego synów Jasma-Addu i Iszme-Dagana na władców różnych części jego królestwa).

2Krn 12

Niewierność Roboama

1 Gdy się utwierdziło i umocniło panowanie Roboama, porzucił on Prawo Pańskie, a z nim cały Izrael. 1Krl 14,22

12,1-16 Do relacji 1 Krl 14 na temat wyprawy Sziszaka kronikarz dodaje w. 2b-8 i 12, które przejął z jakiegoś niezależnego źródła, być może z pism proroka Szemajasza wspomnianego w w. 15.

2 W piątym roku [panowania] króla Roboama nadciągnął Sziszak, król egipski, przeciw Jerozolimie, albowiem okazali niewierność wobec Pana. 1Krl 14,25

12,2. Chronologia. Źródła egipskie umieszczają okres panowania Sziszaka i początek XXII dynastii na 945-924 przed Chr. Roboam zasiadł na tronie w 931 przed Chr., więc piąty rok jego panowania przypadałby na 927 przed Chr. Data ta współgra z datą śmierci Salomona i podziałem królestwa Izraela.

3 [Nadciągnął] z tysiącem dwustu rydwanami i z sześćdziesięciu tysiącami jeźdźców oraz niezliczonym tłumem ludzi, którzy z nim wyszli z Egiptu: z Libijczykami, Sukkijczykami i Kuszytami.

12,3. Libijczycy, Sukkijczycy i Kuszyci. W armii egipskiej byli poborowi pochodzący z południowych i zachodnich obszarów graniczących z Egiptem (Libii i Nubii). Ponieważ Sziszak pochodził z Libii, wydaje się prawdopodobne, że podczas tej kampanii w armii egipskiej znajdował się oddział złożony z żołnierzy z jego własnego ludu. Wiadomo również, że Sziszak prowadził kampanie w Nubii i przypuszczalnie zmusił Nubijczyków do udziału w tej wyprawie. Sukkijczycy nie pojawiają się w innych fragmentach Biblii, są jednak wymieniani w źródłach egipskich pochodzących z XIII i XII w. przed Chr. (gdzie określa się ich mianem Tjukten) jako lud spowinowacony z Libijczykami. Ich 1200 rydwanów było siłą porównywalną do tej, którą dysponował Salomon (zob. komentarz do 1 Krl 4,26).

4 I zdobył on warowne miasta Judy, i doszedł aż do Jerozolimy.

12,2-4. Najazd Sziszaka. Z relacji samego Sziszaka, zapisanej na murach kompleksu świątynnego w Karnaku (Teby) poświęconego Amonowi, wynika, że podbił on ponad 150 miast. Pojawia się tam również niejasna wzmianka o daninie ściągniętej od Syrii. Lista miast podbitych przez Sziszaka nie zawiera Jerozolimy, zaś wymienione na niej miejsca znajdują się na obszarze zarówno północnego, jak i południowego Izraela. Używając Gazy jako bazy wypadowej, Sziszak wysłał kilka oddziałów do Negebu, zaś główny trzon uderzeniowy skierował przez Szefelę ku Jerozolimie. Później armia Sziszaka zwróciła się na północ, idąc przez rejon wzgórz centralnych. Tam wojska egipskie pomaszerowały na zachód, przez dolinę Jizreel do Megiddo, później zaś ruszyły Drogą Pnia na południe, podążając wzdłuż wybrzeża. Armia egipska zapuściła się też na obszar Zajordania, przekraczając rzekę na wschód od Adam, następnie wycofując się na zachód do Bet-Szean.

5 Wtedy to prorok Szemajasz udał się do Roboama i książąt judzkich, którzy się wycofali przed Sziszakiem do Jerozolimy, i rzekł im: Tak mówi Pan: Wy Mnie opuściliście i Ja także was opuszczam, [oddając] w ręce Sziszaka. 2Krn 11,2

6 Upokorzyli się wtedy książęta Izraela wraz z królem i rzekli: Sprawiedliwy jest Pan. 7 Widząc ich pokorę, Pan skierował te słowa do Szemajasza: Ponieważ upokorzyli się, nie zniszczę ich, a ześlę niebawem ocalenie, i mego gniewu nie wyleję na Jerozolimę za pośrednictwem Sziszaka. 8 Staną się jednak jego sługami, aby poznali różnicę między służbą u Mnie a służbą królestwom [innych] ziem. 

9 Nadciągnął więc król egipski, Sziszak, przeciw Jerozolimie i zabrał kosztowności domu Pańskiego oraz kosztowności pałacu królewskiego; wszystko to zabrał. Zabrał również złote tarcze, które sporządził Salomon. 1Krl 14,26-28

12,9. Łup zagarnięty przez Sziszaka. Dla świątyni wykonano wiele złotych i srebrnych przedmiotów, w tym słynne złote tarcze (zob. komentarz do 2 Krn 9,15-16). Egipcjanie zabrali je ze sobą jako daninę przekazaną za niezniszczenie Jerozolimy. Mogły one stanowić lwią część 200 t złota i srebra, którą Sziszak przekazał świątyniom swoich bogów.

10 Wobec tego król Roboam zamiast nich sporządził tarcze z brązu i powierzył je dowódcom straży pilnującej wejścia do pałacu królewskiego. 11 Odtąd za każdym razem, kiedy król wchodził do świątyni Pańskiej, wchodziła straż, wnosiła je, a potem odnosiła do zbrojowni straży. 12 Gdy [król] się upokorzył, odwrócił się od niego gniew Pana i nie zniszczył go całkowicie. Zresztą i w Judzie były rzeczy dobre. 

13 Umocnił się więc król Roboam w Jerozolimie i panował. Kiedy został królem, miał lat czterdzieści jeden, a siedemnaście lat panował w Jerozolimie, w mieście, które wybrał Pan ze wszystkich pokoleń izraelskich, aby tam umieścić swe Imię. Jego matka, Ammonitka, miała na imię Naama. 1Krl 14,21

12,13. Matka Roboama. Ponieważ Salomon poślubił kobiety pochodzące w wielu krajów, m.in. Ammonu (zob. 1 Krl 11,1), nie jest niczym dziwnym, że matka Roboama, Naama, była Ammonitką. Jej małżeństwo z Salomonem stanowiło przypuszczalnie przypieczętowanie sojuszu politycznego zawartego przez obydwa państwa. Zwyczaj podawania imion matek królów Judy może wskazywać na duże znaczenie królowej matki (zob. komentarz do 1 Krl 2,19).

14 Jednakże postępował źle, albowiem nie skłonił swego serca, aby szukać Pana. 

15 A czyż dzieje Roboama, od pierwszych do ostatnich, nie są opisane w Kronikach Proroka Szemajasza i „Widzącego” Iddo, w porządku rodowodu? Walki zaś Roboama z Jeroboamem trwały przez cały czas. 1Krl 14,29-31

12,15 (w porządku rodowodu)? Dodane w tekście hebr. W BJ pominięte.

12,15. Źródła. Listy rodowodowe sporządzone przez „Widzącego” Iddo można by porównać z innymi utworami związanymi z postaciami proroków (2 Krn 9,29 i 13,22). Postać ta nie pojawia się jednak w żadnej narracji z tego okresu. Dzieje proroka Szemajasza to przypuszczalnie odrębny, pozabiblijny utwór historyczny, z którego czerpał autor Drugiej Księgi Kronik, sporządzając podsumowanie wydarzeń. Szemajasz był prorokiem, który ostrzegł Roboama przed niebezpieczeństwem wojny domowej oraz namawiał go do nawrócenia podczas inwazji Sziszaka (zob. 2 Krn 11,2; 12,5).

12,15. Zatargi Północy z Południem. Chociaż pomiędzy obydwoma państwami nie było otwartej wojny, stale dochodziło do zatargów granicznych, które trwały aż do czasów Jozafata (1 Krl 22,44). Te nieustanne krwawe starcia osłabiały zasoby obydwu stron. Można je porównać do konfliktu, w mniejszej skali, pomiędzy Dawidem a Iszbaalem, opisanego w 2 Sm 2,12-32.

16 Potem spoczął Roboam ze swoimi przodkami i został pochowany w Mieście Dawidowym, a syn jego, Abiasz, został w jego miejsce królem.

2Krn 13

Abiasz wojuje z Jeroboamem 1Krl 15,1-2; 1Krl 15,7

1 Abiasz objął rządy w Judzie w osiemnastym roku [panowania] króla Jeroboama.

13,1 Abiasz. W 1 Krl 14,31; 15,1.7.8 nosi on imię Abijjam.

2 Trzy lata królował w Jerozolimie. Jego matka, córka Uriela z Gibea, miała na imię Maaka. Między Abiaszem a Jeroboamem trwała walka.

13,2 Maaka. Tak nazywa się ją w grec. i w 1 Krl, tam jednak jest ona córką Absaloma (por. 11,20). BJ: Mikajahu, za hebr.

13,1-2. Chronologia. Po raz pierwszy podano tutaj synchroniczną wzmiankę o królach Izraela i Judy (zob. 1 Krl 15,1). W przeciwieństwie do autora (autorów) Ksiąg Królewskich, kronikarz posługuje się tylko raz tą formułą datowania. Jeśli Jeroboam wstąpił na tron w 930 przed Chr., Abiasz objął panowanie w 913 przed Chr.

3 Wojnę rozpoczął Abiasz siłą czterystu tysięcy walecznych wojowników, wyborowych mężczyzn, Jeroboam zaś uszykował do walki osiemset tysięcy wyborowych mężczyzn, dzielnych wojowników. 4 Abiasz wstąpił na szczyt góry Semaraim, położonej w górach Efraima, i rzekł: Słuchajcie mnie, Jeroboamie i cały Izraelu!

13,4-12 Ta kompozycja kronikarza jest doskonałym przykładem przepowiadania lewickiego tamtej epoki, które wydarzenia przeszłości wykorzystuje, by pouczyć współczesnych sobie ludzi. Pomijając Izraelitów z czasów Abiasza, kronikarz zwraca się do mieszkańców Samarii, przypominając im, że tylko Juda ma prawdziwe panowanie, prawdziwego Boga, prawowite kapłaństwo oraz kult zgodny z prawodawstwem Pięcioksięgu.

5 Czyż nie wiecie, że Pan, Bóg Izraela, dał panowanie nad Izraelem, i to na wieki, Dawidowi, jemu i jego potomkom na mocy nierozerwalnego przymierza?

13,5 nierozerwalnego przymierza? Dosł.: „przymierza soli” (por. Kpł 2,13).

13,5. Przymierze soli/nierozerwalne przymierze. W gorącym klimacie Bliskiego Wschodu sól była niezbędna dla zdrowia ludzi i zwierząt, stanowiła też główną substancję używaną do konserwacji żywności (dokument z Mari opisuje jej wartość handlową). Podczas zawierania traktatów lub sojuszów sól symbolizowała trwały charakter porozumienia. Takie znaczenie symboliczne potwierdzają konteksty babilońskie, perskie, arabskie i greckie. Podobnie w Biblii przymierze zawarte przez Pana i Izraela określane jest jako Przymierze Soli - przymierze, które będzie długo zachowywane. Strony zawierające takie przymierze spożywały zwykle wspólny posiłek, podczas którego podawano solone mięso. Dlatego użycie soli podczas składania ofiar było właściwym przypomnieniem związku przymierza. Oprócz tego sól jest substancją zapobiegającą powstawaniu kwasu, a ponieważ kwas był uważany za symbol buntu, sól mogła być znakiem tego, co buntowi zapobiega.

6 Tymczasem powstał Jeroboam, syn Nebata, a sługa Salomona, syna Dawida, i zbuntował się przeciw swemu panu. Pwt 13,14+

7 Zebrali się potem u niego lekkomyślni mężowie, synowie Beliala, i sprzeciwili się synowi Salomona, Roboamowi, który był młodzieńcem bojaźliwego serca i dlatego im się nie oparł. 8 Teraz zaś spiskujecie, aby oprzeć się panowaniu Pańskiemu [sprawowanemu] przez potomków Dawida, a jesteście licznym tłumem i macie ze sobą złote cielce, które wam, jako bogów, sporządził Jeroboam.

13,8. Złote cielce na polu bitwy. Istnieje wiele przykładów starożytnych armii niosących przedstawienia bogów na pole bitwy. W motywie boskiego wojownika bóstwo staje do walki i zwycięża bogów nieprzyjaciół. Wojska nosiły zwykłe sztandary lub posągi z wizerunkami bóstw, które symbolizowały ich obecność. Królowie asyryjscy z IX i VIII w. przed Chr. często wspominali o sztandarze z boskim wizerunkiem, który podążał przed ich wojskami. Arka Przymierza, sztandar Jahwe, symbolizowała Pana, oczyszczającego drogę przed Izraelitami, i wiodła wojska do Kanaanu. Koncepcja ta niewiele różni się od wierzeń asyryjskich, że bogowie czynią broń króla potężną i walczą przed nim lub u jego boku. W niemal każdej armii znajdowali się kapłani i wróżbiarze (dowodzą tego choćby listy z Mari), prorocy (2 Krl 2) i przenośne przedmioty kultu (zob. asyryjskie roczniki Salmanassara III [858-824 przed Chr.]). Dzięki temu można się było radzić bogów na polu walki lub wzywać, by poprowadzili żołnierzy do zwycięstwa.

9 Czy to nie wy wygnaliście kapłanów Pańskich, synów Aarona, i lewitów, czyż to nie wy poczyniliście sobie kapłanów, jak u ludów krajów pogańskich? Każdy, kto przychodzi z młodym cielcem i siedmioma baranami, aby go wprowadzono w czynności kapłańskie, staje się kapłanem tego, który nie jest Bogiem. 10 Dla nas Pan jest naszym Bogiem i nie porzuciliśmy Go. Kapłani na usługach Pana są potomkami Aarona, a także spełniają swe czynności lewici. 11 Każdego ranka i wieczora składają Panu całopalne ofiary, wonne kadzidła, [troszczą się o] chleby pokładne na czystym stole, o złoty świecznik i jego lampy, aby płonęły co wieczór, albowiem my przestrzegamy zarządzeń Pana, Boga naszego, wy zaś opuściliście Go.

13,11. Rytuały odprawiane przez kapłanów. Na temat dodatkowych informacji dotyczących tych czynności kultowych zob. komentarz do Kpł 6,8-13 oraz Wj 25,23-30.

12 A oto z nami na czele Bóg i Jego kapłani oraz trąby, aby grzmiały przeciwko wam, Izraelici. Nie walczcie z Panem, Bogiem waszych ojców, albowiem nie powiedzie się wam. Lb 10,9 2Mch 7,19; Dz 5,39

13 Tymczasem Jeroboam rozkazał zasadzce zejść na tyły i w ten sposób sam znalazł się wobec Judy, a zasadzka na tyłach.

13,13-18 W opisie tej bitwy są zawarte reminiscencje z opowieści o zdobyciu Aj (Joz 8) i Gibea (Sdz 20, zasadzka) a także rozmaitych przekazów o świętych wojnach (okrzyk wojenny, dęcie w trąby, przypisywanie zwycięstwa Bogu, por. Joz 6)

14 Obrócił się wówczas Juda, a oto czekała go walka i z przodu, i z tyłu. Zawołali zatem do Pana, a kapłani zadęli w trąby. 15 Wtedy wszyscy z Judy podnieśli okrzyk bojowy i gdy oni krzyczeli, Bóg pobił Jeroboama i całego Izraela przed obliczem Abiasza i pokolenia Judy. 16 Uciekli potem Izraelici przed Judą, a Bóg oddał ich w ręce Judy.17 Pobili ich wtedy Abiasz i jego lud oraz zadali wielką klęskę, tak że padło wówczas z Izraela śmiertelnie rannych pięćset tysięcy mężów wyborowych. 18 Upokorzeni więc zostali Izraelici, natomiast silni się stali wówczas potomkowie Judy, ponieważ oparli się na Panu, Bogu swych ojców. 19 Abiasz ścigał Jeroboama i zabrał mu miasta: Betel z miejscowościami przynależnymi, Jeszanę z miejscowościami przynależnymi i Efron z miejscowościami przynależnymi.

13,19 Nie ma podstaw, by te zdobycze Abiasza podawać w wątpliwość, nie były one jednak trwałe. Mamy tu do czynienia z jednym z konfliktów granicznych, które Juda ustawicznie miał z Izraelem, a które kończyły się dla tego pierwszego na przemian to sukcesem, to porażką (1 Krl 15,16-23; 2 Krn 15,8; 16,1-6; 17,2).

13,19. Miasta zdobyte przez Judę. Zdobycie Betel, głównego ośrodka kultu w państwie Jeroboama, było dużym sukcesem. Późniejsze teksty biblijne mówią jasno, że w okresie Jeroboama II i Amosa (Am 7,10) powróciło ono na trwałe do Izraela. Jeszanę, miasto znajdujące się w pobliżu Betel (w odległości 27 km od Jerozolimy), utożsamia się najczęściej z Burdż el-Isana, zaś Efron (Ofra w Joz 18,23), z Et-Tajjiba, leżącym 6,5 km na północny wschód od Betel. W wyniku odniesionego zwycięstwa Roboam uzyskał kontrolę nad dwoma ważnymi szlakami prowadzącymi z Judy do Izraela. Obydwa wiodły na północ, z dwóch stron okrążając Betel, i skręcały na południe na wysokości Szilo. Obszar, o którym mowa, ma powierzchnię ok. 32 km2.

20 Za życia Abiasza Jeroboam nie mógł już powrócić do sił; potem poraził go Pan, toteż umarł.

13,2-20. Bitwa stoczona przez Abiasza i Jeroboama. Nie udało się zlokalizować miejsca, w którym rozegrała się ta bitwa (góry Semaraim), uczeni umieszczają je jednak w okolicy Betel. Najczęściej wymienia się Ras et-Tahuna. Retoryka mowy Abiasza wskazuje, że dążył do zjednoczenia Północy i Południa, jeśli zajdzie potrzeba - w drodze podboju. Było to raczej starcie na otwartym polu niż oblężenie miasta. W sposób typowy dla Drugiej Księgi Kronik liczebność armii (1 200 000 żołnierzy) jest znacznie większa od tej, której można by oczekiwać (nie jest jednak największą, jaka pojawia się w dokumentach starożytnych). Herodota oskarża się zwykle o wielką przesadę, gdy podaje, że wojska, które Kserkses wystawił przeciwko Grekom, liczyły 5 000 000 żołnierzy. Liczba 500 000 zabitych po stronie Północnego Królestwa czyniłaby też tę bitwę jedną z najkrwawszych w historii. Zachował się tekst starożytny, w którym asyryjski król Arik-den-ili oznajmia, iż zabił 254 000 wojowników wroga. Rywalizuje z nim Sennacheryb, który powiada, że wybił 150 000 nieprzyjaciół w bitwie pod Halule. Jedną z najkrwawszych bitew starożytności była bitwa, którą Rzymianie stoczyli z Hunami pod Châlons-sur-Marne (Francja, 451). Poległo w niej 200 000 żołnierzy. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 2 Krn 11,1.

21 Wzmocnił się więc Abiasz. Wziął on sobie czternaście żon i miał z nich dwudziestu dwóch synów i szesnaście córek. 

22 Pozostałe zaś dzieje Abiasza oraz wszystkie jego czyny i słowa opisane są w opowiadaniu proroka Iddo. 1Krl 15,7-8 2Krn 12,15

13,22. Źródło. Wzmianka o „opowiadaniu proroka Iddo” dotyczy przypuszczalnie tego samego proroka, o którym była wcześniej mowa w 2 Krn 9,29 i 12,15. Jedyny odnośnik na jego temat ma związek z cytowanymi tutaj materiałami źródłowymi. Iddo nie pojawia się w żadnej z biblijnych narracji.

23 Spoczął następnie Abiasz ze swoimi przodkami i pochowano go w Mieście Dawidowym. Jego syn, Asa, został w jego miejsce królem. Za jego dni spokój w kraju panował przez dziesięć lat. 2Krn 14,1

2Krn 14

1 Asa czynił to, co jest dobre i słuszne w oczach Pana, Boga jego. 1Krl 15,11-12

2 Usunął ołtarze cudzych bogów i wyżyny, pokruszył stele, wyciął aszery. 1Sm 9,12+; Wj 23,24+; Wj 34,13+

14,2. Ołtarze obcych bogów. Udogodnienia stworzone przez Salomona dla jego cudzoziemskich żon obejmowały wzniesienie ołtarzy i przybytków, by mogły czcić w nich swoich bogów (zob. komentarz do 1 Krl 11,5-7). Do tej grupy mogły się zaliczać niektóre z ołtarzy zniszczonych przez Asyrię.

14,2. Wyżyny. Na temat dodatkowych informacji dotyczących wyżyn zob. komentarz do 1 Krl 3,2-3 i Pwt 12,2-3.

14,2. Święte kamienie/stele. Pionowe kamienie lub masseboth stanowiły wspólny element religii z obszaru Kanaanu, pełniły też rolę pomników pamiątkowych w kilku izraelskich kontekstach przymierzowych (zob. Wj 24,3-8; Joz 24,25-27). Związek z Aszerą, Baalem i innymi kananejskimi bóstwami stał się przyczyną ich potępienia jako zagrożenia dla kultu Jahwe. Archeolodzy odkryli święte kamienie w Gezer, Dan, Chasor i Arad. W dwóch ostatnich miejscach znajdowały się one przypuszczalnie wewnątrz świętej budowli i stanowiły ważny element czynności kultowych, które się w niej odbywały. Na kamieniach z Chasor widnieje wyryty symbol wzniesionych dłoni oraz tarczy słonecznej. Kamienie z Dan znajdowały się obok bramy i noszą ślady składania ofiar wotywnych.

14,2. Aszery/słupy Aszery. Wspólną cechą kultu kananejskiego i synkretycznej religii izraelskiej na „wyżynach” oraz w przybytkach miejskich było wznoszenie aszer/słupów Aszery. Nie wiadomo do końca, czy były to zwyczajne drewniane słupy symbolizujące drzewa, czy zawierały jakieś przedstawienie bogini płodności, i czy stanowiły element świętych gajów. Wzmianka w 2 Krl 17, 10 o aszerach „pod każdym drzewem zielonym” wydaje się wskazywać, że były to raczej słupy wznoszone w celach kultowych niż zasadzone rośliny. Jako małżonka Ela, Aszera była popularną boginią, o której kulcie wspominają już teksty ugaryckie (1600-1200 przed Chr.). Ważne miejsce, które zajmuje w narracji biblijnej, dowodzi, że jej kult był głównym rywalem kultu Jahwe. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Wj 34,13 i Sdz 6,25.

3 Nakazał mieszkańcom Judy, by szukali Pana, Boga swych ojców, i wypełniali prawo oraz przykazania.

14,3 Kronikarz bierze jako punkt wyjścia pochwałę w 1 Krl 15 sformułowaną pod adresem Asy i przypisuje mu reformę religijną, do której powróci jeszcze w rozdz. 15.

4 Zniósł we wszystkich miastach Judy wyżyny i stele słoneczne. Jego królestwo zaznawało pokoju w jego czasach. 5 Wybudował też miasta warowne w Judzie, ponieważ kraj był spokojny, i nie prowadził wojny w owych latach, Pan bowiem udzielił mu pokoju. 6 Rzekł więc do mieszkańców Judy: Odbudujmy te miasta i otoczmy murem, opatrzmy wieżami, bramami, zaworami, dopóki jeszcze kraj jest w naszym władaniu. Ponieważ szukaliśmy Pana, Boga naszego, On także szukał nas i udzielił nam zewsząd pokoju. Budowali zatem i wiodło się im.

14,6. Fortyfikacje. Chociaż autor Drugiej Księgi Kronik nie podaje listy miast umocnionych przez Asę, najwyraźniej cieszył się on reputacją budowniczego. Mezopotamskie annały i królewskie nazwy lat regularnie wspominają o przedsięwzięciach budowlanych, podejmowanych przez władców, jako dowodzie ich sukcesów. Również kronikarz wymienia „wznoszenie budowli” jako cechę „dobrego króla”, czego rezultatem jest okres pokoju i pomyślności.

7 Asa miał trzysta tysięcy wojska z Judy, noszących tarcze i dzidy. Z pokolenia Beniamina uzbrojonych w tarcze i łuki dwieście osiemdziesiąt tysięcy, a wszyscy byli dzielnymi wojownikami. 1Krn 8,40+

14,7. Uzbrojenie armii. Przykładem podziału zadań w armii może być wykorzystanie przez Asę piechoty (uzbrojonej w duże tarcze i włócznie) jako grupy uderzeniowej oraz wyznaczenie łuczników z pokolenia Beniamina (porównaj uzbrojenie żołnierzy Uzjasza w 2 Krn 26,14). Reliefy z pałacu asyryjskiego króla Sennacheryba przedstawiają żołnierzy z włóczniami i okrągłymi tarczami używanymi do obrony oraz z bronią do walki w bezpośrednim starciu. Reliefy Salmanassara III ukazują jego łuczników w długich kolczugach, wraz z trzymającym tarczę giermkiem. Łucznik miał dzięki temu wolne ręce i był zabezpieczony przed pociskami wroga. Być może łucznicy z pokolenia Beniamina nie mieli kolczug lub byli wyposażeni w przytwierdzoną do ramienia mniejszą tarczę w celu ochrony podczas oddawania strzałów w kierunku nieprzyjaciela.

8 Powstał przeciw nim Zerach Kuszyta w sile miliona żołnierzy i trzystu rydwanów i doszedł aż do Mareszy.

14,8-14 Opisany tu epizod, pominięty w 1 Krl, nie musi być koniecznie wymyślony: jest zbyt mocno związany z konkretnymi miejscami, a ponadto nie zgadza się z obrazem pokoju, który według kronikarza charakteryzował całe panowanie Asy (por. w. 5-6; 15,19). Nie wiadomo jednak, kim jest ów Zerach. Z uwagi na to, że Kusz zwykle oznacza Etiopię, może on być najemnikiem etiopskim, komendantem któregoś z garnizonów egipskich pozostawionych na południu kraju przez Sziszaka (por. 12,3; 16,8). Kusz może jednak oznaczać także nomadów Negebu (por. kuszycką żonę Mojżesza, Lb 12,1+), którzy w tym przypadku przyszliby grabić Judę (w. 14). W każdym razie liczba wojowników jest na pewno przesadzona.

14,8. Zerach Kuszyta. Ponieważ Kuszyci są często utożsamiani z egipskimi faraonami z Nubii (zob. komentarz do 2 Krn 12,3), niektórzy badacze łączyli Zeracha Kuszytę z Osorkonem I (egipskim faraonem, który panował w tym okresie [ok. 897 przed Chr.]). Osorkon, syn Sziszaka, był jednak Libijczykiem, nie zaś Nubijczykiem. A zatem, jeśli Zerach Kuszyta przybył z siłami egipskimi, musiał być nubijskim wodzem współdziałającym z XXII dynastią (jej przedstawiciele posiadali pewne wpływy w Nubii za czasów Sziszaka). Inni uczeni sądzą, że Zerach Kuszyta był wodzem plemienia Beduinów (zob. komentarz do Lb 12,1 na temat tej odmiany znaczenia słowa „Kusz”). Na temat omówienia liczebności armii zob. komentarz do 2 Krn 13,3-20. W języku hebrajskim nie ma słowa na oznaczenie „miliona”, dlatego w tekście użyto określenia „tysiąc tysięcy” [w przekładzie BT: „milion”, przyp. tłum.] (być może w znaczeniu tysiąca oddziałów), co może oznaczać niezliczone rzesze wojska.

14,8. Rydwany. Zważywszy na liczbę żołnierzy przybyłych z Zerachem, liczba rydwanów wydaje się zaskakująco mała. Mimo to armia Zeracha miała określoną wartość militarną, zaś liczba 300 rydwanów stanowiła poważną siłę uderzeniową. Z tekstów mezopotamskich i egipskich oraz reliefów pałacowych wiemy, że drużyna rydwanu składała się z 2 lub 3 wojowników. Wozy te były wykorzystywane jako ruchoma platforma, z której oddawano strzały, jako pojazd do przewożenia dowódców lub posłańców na polu bitwy oraz do przeprowadzania bezpośrednich uderzeń. Starożytne armie były często zorganizowane w grupy rydwanów, którym towarzyszyły oddziały piechoty podlegające poszczególnym dowódcom rydwanów. Na temat liczby rydwanów zob. komentarz do 1 Krn 1,14.

9 Przeciwko niemu wystąpił Asa. Stanęli do walki w Dolinie Sefaty, w pobliżu Mareszy.

14,9. Geografia. Bitwa stoczona przez wojska Asyryjczyków i Zeracha rozegrała się w pobliżu Maresza - miasta umocnionego przez Roboama i utożsamianego z Tell Sandakanna, położonym na południowo-zachodniej granicy pokolenia Judy. Miejsce to znajduje się ok. 6,5 km na północny wschód od Lakisz i niemal 48 km na południowy zachód od Jerozolimy. Sefata (być może tożsama z Sefat z Sdz 1,17) pojawia się tylko w tym tekście. Ponieważ z omawianego wersetu wynika, że była to dolina leżąca na północ od Maresza, należy ją przypuszczalnie utożsamiać z Wadi Guwrin rozciągającym się na północ od Maresza i Beit Guwrin.

10 Wtedy to wezwał Asa Pana, Boga swego, i rzekł: Panie, nie ma Tobie równego, by przyjść z pomocą [w walce] między potężnym a pozbawionym siły. Wesprzyj nas, Panie, Boże nasz, bo Tobie ufamy i w Twoim imieniu wystąpiliśmy przeciwko temu mnóstwu. Panie, Ty jesteś naszym Bogiem. Nie daj się zwyciężyć nikomu! 11 Pobił więc Pan Kuszytów wobec Asy i wobec Judy, wskutek czego Kuszyci uciekli. 12 Asa zaś i lud, który z nim był, ścigali ich aż do Geraru. Kuszytów padło wtedy tylu, że nie ostał się nikt przy życiu, albowiem zostali starci w obliczu Pana i w obliczu Jego wojska. Zdobyto bardzo wielki łup. 13 Zdobyli też wszystkie miasta otaczające Gerar, ich [mieszkańców] ogarnął bowiem bardzo wielki strach, tak iż mogli złupić je wszystkie. A łup w nich był wielki. 14 Uderzyli także na zagrody bydła, uprowadzając mnóstwo drobnego bydła i wielbłądów, a potem wrócili do Jerozolimy.

14,12-14. Gerar. Zob. komentarz do Rdz 20,1 na temat tego miejsca w zachodniej części Negebu. Dokładnego położenia w dalszym ciągu nie udało się ustalić (najbardziej prawdopodobnym kandydatem jest Tel Haror, usytuowany ok. 40 km na południowy zachód od Beer-Szeby). Gerar to raczej nazwa regionu niż miasta-państwa, co wyjaśnia wzmiankę o zniszczeniu przez Asę miast Geraru.

2Krn 15

Przestrogi proroka Azariasza

1 A duch Boży spoczął na Azariaszu, synu Odeda.

15,1-19 Kronikarz powraca tutaj do tematu reformy religijnej (por. 14,1-4) — zainicjowana działalnością pewnego proroka (w. 1-7), obejmuje ona: zniesienie idoli sięgające aż do terytoriów Izraela, roboty w świątyni, uroczystą ofiarę i odnowienie przymierza. Opowieść ta — jak się zdaje — jest inspirowana reformą Ezechiasza (rozdz. 29-31; por. Jr 26,18-19), a zwłaszcza Jozjasza (rozdz. 34-35), gdzie odnajdujemy te same tematy: zniesienie idoli oraz tzw. wyżyn w całym kraju, roboty w świątyni, przepowiadanie prorockie, odnowienie przymierza i uroczyste ofiary.

2 Wyszedł on naprzeciw Asie i rzekł mu: Posłuchajcie mnie, Aso i wszyscy z Judy i Beniamina! Pan jest z wami, gdy wy jesteście z Nim. Jeśli Go będziecie szukać, pozwoli wam się znaleźć, a jeśli Go opuścicie i On was opuści. Oz 3,4-5

3 Przez długi czas był Izrael bez Boga prawdziwego i bez kapłana nauczyciela, i bez Prawa. 

4 Zwrócił się wówczas w swej udręce ku Panu, Bogu Izraela. Szukał Go, a On dał mu się odnaleźć. Pwt 4,29-30+

5 W owych to czasach nie było pokoju dla wychodzącego i wracającego, albowiem zawisł wielki niepokój nad wszystkimi mieszkańcami kraju. 

6 Naród powstał przeciw narodowi, miasto przeciw miastu, albowiem Bóg przez różne uciski dopuszczał na nich to zamieszanie. Iz 19,2

7 Wy zaś bądźcie mocni i nie opuszczajcie rąk, bo będzie zapłata za wasze czyny. Iz 7,4; Jr 31,16

8 Gdy Asa usłyszał te słowa i to proroctwo proroka Odda, nabrał otuchy i usunął bożki z całej ziemi Judy i Beniamina, a także z miast, które zdobył w górach Efraima, i odnowił ołtarz Pański, który znajdował się przed przedsionkiem Pańskim.

15,8 (proroka Odeda). W tekście hebr. przez dodanie powyższych słów cały poprzedni passus wiąże się z Odedem, a nie z jego synem jak w w. 1. W BJ pominięte.

15,8. Obrzydliwe bożki/obrzydliwości. W tekście nie wymieniono konkretnych bożków. Hebrajskie słowo oznacza wszystko, co budzi odrazę lub niesmak z rytualnego lub religijnego punktu widzenia - szczególnie zakazany pokarm oraz przedmioty używane podczas obcych, zakazanych przez Izraelitów obrzędów kultowych.

9 Zebrał potem wszystkich z Judy i Beniamina oraz wszystkich z Efraima, Manassesa i Symeona, przebywających z nimi, bo przeszli oni w wielkiej liczbie z Izraela do niego, widząc, że ich Bóg, Jahwe, był z nim. 10 Zgromadzili się więc w Jerozolimie w trzecim miesiącu piętnastego roku panowania Asy.

15,10. Chronologia. Jeśli Asa starał się połączyć to zgromadzenie i ofiarę z głównym świętem religijnym lub wydarzeniem kultowym, w trzecim miesiącu obchodzono pamiątkę teofanii na górze Synaj (Wj 19,1) oraz Święto Tygodni (Kpł 23,15-16). Ponieważ jednym z elementów tego wydarzenia było odnowienie przymierza, Asa mógł obchodzić pamiątkę odnowienia przymierza na górze Synaj (Wj 24). Piętnasty rok panowania Asy umieszcza omawiane wydarzenie w 892 przed Chr.

11 W owym dniu ofiarowali Panu z łupu, jaki przyprowadzili, siedemset sztuk większego i siedem tysięcy drobnego bydła. 12 Zobowiązali się przymierzem szukać Pana, Boga ich ojców, z całego serca i z całej duszy. 

13 Będzie skazany na śmierć każdy, kto by – mały czy wielki, mężczyzna czy kobieta – nie szukał Pana, Boga Izraela. Ne 10,30

14 Przysięgli więc wobec Pana donośnie, wśród okrzyków radości i dźwięków trąb i rogów. 15 A wszyscy z Judy cieszyli się z tej przysięgi. A ponieważ z całego serca przysięgali sobie i pełni ochoty szukali Go, Pan pozwolił im znaleźć pokój na wszystkich granicach. 

16 Król Asa nawet swą matkę, Maakę, pozbawił godności [królowej] za to, że kazała sporządzić bożka ku czci Aszery. Asa ściął tego bożka, porąbał i spalił nad potokiem Cedron. 1Krl 15,13-15

15,16. Aszery. Zob. komentarz do 2 Krn 14,3, gdzie omówiliśmy słupy Aszery. Duże wpływy i pozycja polityczna królowej matki (zob. komentarz do 1 Krl 2,19) mogły osłabić reformy Asy. Wyjaśnia to, dlaczego całkowicie odciął się od jej działań i zniszczył przedmiot kultu, który sporządziła.

15,16. Potok Cedron. Źródło Gichon, położone tuż za wschodnim murem Jerozolimy, stanowiło główne miejsce zaopatrzenia miasta w wodę. Miejsce to doskonale nadawało się na przeprowadzenie akcji niszczenia bożków. Salomon wzniósł tam obiekty kultowe dla wyznawców Aszery, Kemosza i Molocha (1 Krl 11,7), jednak późniejsi królowie-reformatorzy, tacy jak Ezechiasz (2 Krn 29,16) i Jozjasz (2 Krl 23,13) wykorzystali dolinę do pokazu oczyszczenia narodu ze skalania.

17 Ale choć nie usunięto wyżyn z Izraela, jednak serce Asy w ciągu całego życia jego pozostało szczere.

15,17 choć nie usunięto wyżyn z Izraela. Kronikarz idzie tu za 1 Krl, nie dostosowując jej do 2 Krn 14,4.

18 W świątyni Bożej złożył sprzęty poświęcone na ofiarę przez swojego ojca i przez siebie: srebro, złoto oraz naczynia. 19 Wojny zaś nie było aż do trzydziestego piątego roku panowania Asy.

2Krn 16

Asa przeciw Baszy

1 W trzydziestym szóstym roku panowania Asy powstał przeciw Judzie Basza, król Izraela. Zaczął umacniać on Rama, aby zamknąć królowi judzkiemu, Asie, drogę wyjścia i wejścia. 1Krl 15,16-22

16,1-10 Do paralelnej opowieści w 1 Krl kronikarz dodaje precyzyjną datę (w. 1), którą musiał wziąć z jakiegoś wiarygodnego źródła, oraz interwencję pewnego proroka (w. 7-10), potępiającego szukanie pomocy u obcych mocarstw, tak jak to później zrobi Izajasz odnośnie do Egiptu (Iz 30,1-7; 31,1-3; por. także Oz 6,13; 7,11; 12,2).

15,19 - 16,1. Chronologia. Istnieją pewne problemy ze skorelowaniem podanej tutaj daty konfliktu Asy z Baszą z informacjami podanymi w tekście paralelnym z Pierwszej Księgi Królewskiej. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 1 Krl 15,33.

16,1. Rama. Przyłączenie przez Baszę do swoich ziem Rama, oddalonego jedynie 8 km na północ od Jerozolimy, musiało poważnie zaniepokoić Judę. Podobnie jak Roboam, który poszerzył o dodatkowych 8 km swoją kontrolę nad przebiegającymi z północy na południe szlakami łączącymi Izrael i Judę (zob. komentarz do 2 Krn 13,19), teraz Basza powiększył zasięg swych wpływów nad owymi szlakami o 8 km na południe od tradycyjnej granicy między obydwoma narodami. W miejscu tym nie prowadzono prac wykopaliskowych.

2 Wobec tego Asa wziął srebro i złoto ze skarbców świątyni Pańskiej i pałacu królewskiego i posłał je przebywającemu w Damaszku królowi Aramu, Ben-Hadadowi, z tymi słowami: 3 Trwa przymierze między mną a tobą, jak było między moim ojcem a twoim. Oto posyłam ci srebro i złoto. Wyrusz i zerwij swoje przymierze z Baszą, królem Izraela, a wtedy odstąpi ode mnie.

16,2-3. Przymierze z Ben-Hadadem. Ze sposobu, w jaki opisano ten traktat tutaj i w tekście paralelnym z 1 Krl 15,18-19, wynika, że Aram zachowywał politykę nieinterwencji, czekając, być może, na lepszą propozycję od każdej z walczących stron. Ben-Hadad I panował w 1 poł. IX w. przed Chr., nie można jednak podać precyzyjnych dat. Na temat dodatkowych informacji dotyczących zawiłości historii aramejskiej w IX w. przed Chr. zob. komentarz do 1 Krl 20,1.

4 Ben-Hadad posłuchał króla Asy i posłał dowódców swego wojska na miasta izraelskie. Napadli oni na Ijjon, Dan i Abel-Maim oraz na wszystkie miasta spichlerzy Neftalego.

16,4. Podboje Aramu. Atak, który Ben-Hadad, działając za namową Asy, przypuścił na północne ziemie Izraela, kosztował Baszę utratę ważnego korytarza handlowego. Miasta zdobyte podczas tej kampanii (zob. 1 Krl 15,20) to Dan (z ośrodkiem kultowym Północy), Ijjon (Ajjun) położony na północnym krańcu basenu Hule (ok. 16 km na północ od Dan) i Abel Maim (Abel-Bet-Maaka w Pierwszej Księdze Królewskiej). Wszystkie one znajdowały się przy drodze łączącej Syrię z fenickimi miastami nadmorskimi (Tyrem, Sydonem i Akko). Wymienienie miasta Ijjon jako pierwszego wskazuje, że nieprzyjaciel uderzył z zachodu i ruszył na południe. Nie wiadomo, jak długo Aram zdołał utrzymać te miasta, kilkadziesiąt lat później znajdowały się one jednak najwyraźniej w rękach Jehu (zob. 2 Krl 10,29). Na inskrypcji z Dan wspomniano o innej kampanii syryjskiej przeciwko północnemu Izraelowi, co wskazuje, że była to stała groźba wisząca nad władcami Izraela.

5 Gdy tylko Basza dowiedział się o tym, zaniechał umacniania Rama i wstrzymał swoje prace. 6 Wtedy król Asa zgromadził całego Judę, aby zabrali z Rama kamienie i drewno, z którego poprzednio budował Basza, i użył je do umocnienia nimi Geba i Mispa.

16,6. Geba i Mispa. Te dwa miasta, umocnione przez Asę materiałami zabranymi z fortyfikacji obronnych w Rama, strzegły północnej granicy Judy. Geba (dzisiejsze Dżeba, leżące 60,5 km na północny wschód od Judy) w innych tekstach pełni rolę północnej granicy Judy (2 Krl 23,8) i twierdzy strzegącej przejścia w Mikmasz. Mispa (Tell en-Nasbe, 13 km na północ od Jerozolimy) było twierdzą górującą nad szlakiem, przebiegającym obok działu wodnego na granicy Izraela i Judy. Umacniając te miasta, Asa zapobiegał przyszłym atakom na Rama. Mispa znajdowało się w odległości ok. 5 km na północ od Rama i strzegło drogi prowadzącej z Betel do Rama. Podczas wykopalisk odkryto mur o szerokości 3,6-4,5 m i wysokości 10,5-12 m. Geba leży w odległości ok. 3,2 km na wschód od Rama, uniemożliwiając swobodne przejście z tego kierunku.

7 W tym to czasie przyszedł do Asy, króla Judy, „Widzący” Chanani i rzekł do niego: Ponieważ oparłeś się na królu Aramu, a nie na Panu, Bogu twoim, dlatego wymknie się z twojej ręki wojsko króla aramejskiego.

16,7. „Widzący”. Chociaż „Widzący” Chanani pojawia się tylko w tym fragmencie, wspominano o nim jako ojcu proroka Jehu w 1 Krl 16,1; 2 Krn 19,2; 20,34. Tytuł „Widzący”, ro’eh, był najwyraźniej innym sposobem określania proroka (nabi’; zob. komentarz do 1 Sm 9,9).

8 Czyż Kuszyci i Libijczycy nie byli wielką potęgą dzięki rydwanom i bardzo licznym jeźdźcom? A jednak, gdy się oparłeś na Panu, oddał ich w twoje ręce. 2Krn 14,8-14 Ps 33,13-15

9 Albowiem oczy Pana obiegają całą ziemię, by wspierać tych, którzy mają wobec Niego serce szczere. Postąpiłeś nierozsądnie tym razem, dlatego odtąd będziesz miał walki. Jr 20,2

16,9. Oczy Pana. Obraz ten wskazuje na nieograniczony zasięg widzenia (porównywalny do Jego wszechobecności) oraz zaangażowania Jahwe (stanowiącego odzwierciedlenie Jego suwerennej władzy). Babilońskie kamienie graniczne z końca II tysiąclecia przed Chr. nazywają boga księżyca Sina „okiem nieba i ziemi”.

10 Rozgniewał się wtedy Asa na „Widzącego” i wtrącił go do więzienia, ponieważ jego słowa doprowadziły go do gniewu. Uciskał też Asa w tym czasie niektórych z ludu. 

11 Początkowe zaś i późniejsze dzieje Asy zapisane są wszystkie w Księdze Królów Judy i Izraela. 1Krl 15,23-24

12 W trzydziestym dziewiątym roku swego panowania rozchorował się Asa na nogi i cierpiał bardzo, jednakże nawet w swej chorobie szukał nie Pana, lecz lekarzy.

16,12 Medycyna w tamtych czasach była często pomieszana z magią, w tekście jednak chce się przede wszystkim powiedzieć, że Asa z powodu choroby, która była karą Jahwe (por. w. 10), zwracał się jedynie do lekarzy.

16,12. Choroba nóg. Niektórzy badacze próbowali wykazać, że choroba nóg, na którą zapadł Asa, to skaza moczanowa (rzadko spotykana w czasach biblijnych) lub gangrena wywołana problemami z krążeniem krwi. Fakt, że Asa radził się jedynie lekarzy, którzy w owych czasach zajmowali się magią lub ziołolecznictwem, tym mocniej podkreśla, że nie szukał pomocy u Boga, przyczyniając się w ten sposób do własnej śmierci.

13 Spoczął następnie Asa ze swymi przodkami, a zmarł w czterdziestym pierwszym roku swego panowania. 14 Pochowano go potem w grobie, który wykuł sobie w Mieście Dawidowym. Złożono go na łożu wypełnionym pachnidłami i maściami, przygotowanymi według sztuki aptekarskiej, i spalono mu bardzo wiele kadzidła.

16,14 w grobie. Tekst hebr.: „w grobach”.

— W opisie pogrzebu króla nie chodzi o spalenie zwłok, lecz o palenie wonności, co było rytem pogrzebowym stosowanym wobec królów zmarłych w pokoju z Bogiem (por. Jr 34,5). Joram będzie tego pozbawiony (21,19).

16,14. Ogień na cześć Asy. Królewskie grobowce wykuwano w skalnych ścianach. Obrzędy pogrzebowe Asy były spektakularne i obejmowały spalenie kadzidła na jego cześć, powszechną lamentację i umieszczenie ciała w rodzinnym grobowcu. Wzmianka o spaleniu nie oznacza kremacji zwłok czy próby ukrycia przykrego zapachu rozkładającego się ciała; był to raczej kosztowny sposób zamanifestowania bogactwa zmarłego króla. Praktyka ta była stosowana również przez królów asyryjskich podczas rytuałów apotropaicznych.

2Krn 17

Rządy Jozafata judzkiego

1 Jego syn, Jozafat, został w jego miejsce królem i umocnił się przeciwko Izraelowi.

17,1-19 O ile Asa był typem króla pokoju, o tyle Jozafat jest dla kronikarza typem króla rządzącego twardą ręką. Jego imię znaczy: „Jahwe sądzi”. Jak Ezechiasz i Jozjasz również on jest ulubieńcem kronikarza.

2 Umieścił wojsko we wszystkich warownych miastach Judy i wyznaczył zarządców w ziemi judzkiej oraz w miastach Efraima, które zdobył jego ojciec, Asa.

17,2. Warowne miasta Efraima. Z tekstu 2 Krn 15,8 wynika, że Asa poszerzył sferę swoich wpływów na północ, obejmując nią górzystą krainę Efraima. Naturalną kontynuacją tej polityki było umocnienie przez Jozafata tych niewymienionych z nazwy miast. Nie podano też liczby stacjonujących w nich żołnierzy. Z listów z Lakisz (z okresu późniejszego) wynika, że placówki wojskowe regularnie wymieniały ze sobą korespondencję, oraz że sygnały ogniowe pełniły rolę wczesnego systemu ostrzegania.

3 Pan zaś był z Jozafatem, ponieważ postępował on takimi drogami, jak na początku jego ojciec, i Baalów nie szukał,

17,3 jego ojciec. Tekst hebr. ma: „Dawid jego ojciec”.

17,3. Radzenie się Baala. „Szukanie” oznacza zasięganie wyroczni u bóstwa. Zwykłe czyniono to w świątyni danego boga, a wyrocznia była przekazywana za pośrednictwem jego kapłanów. W starożytności wyroczni często dostarczali wróżbiarze, którzy odczytywali pomyślne lub niepomyślne odpowiedzi z wnętrzności zwierząt ofiarnych. Mimo że Izraelici uważali Jahwe za Bóstwo opiekuńcze swojego narodu, niektórzy w dalszym ciągu łączyli Baala z płodnością i radzili się go w sprawach związanych z rolnictwem. Także w sprawach codziennych, np. związanych ze zdrowiem i chorobą, zasięgali czasami wyroczni Baala, zamiast szukać jej u Jahwe (zob. 2 Krl 1,2).

4 lecz szukał Boga swoich ojców i postępował zgodnie z Jego przykazaniami. Występków Izraela nie naśladował. 5 Umocnił więc Pan władzę królewską w jego ręku. Wszyscy z Judy oddawali Jozafatowi daninę, tak że posiadał obfitość bogactwa i wielką sławę. 

6 Serce jego umocniło się na drogach Pańskich, nadal więc usuwał wyżyny i aszery z Judy. 1Sm 9,12+; Wj 34,13+

17,6. Usuwał wyżyny i aszery. Zob. komentarz do 14.3.

7 W trzecim roku swego panowania posłał swoich dowódców: Ben-Chaila i Obadiasza, Zachariasza, Netaneela i Mikajasza, aby pouczali miasta judzkie.

17,7 Trudno przypuścić, by w czasach Jozafata pojawiła się misja nauczania Prawa powierzona pięciu świeckim, ośmiu lewitom i dwom kapłanom. Znajduje w niej odzwierciedlenie raczej epoka kronikarza, kiedy to rozwijała się funkcja nauczania przez lewitów, przygotowująca erę synagogi i nauczycieli Prawa.

8 Z nimi zaś lewitów: Szemajasza i Netaniasza, Zebadiasza i Asahela, Szemiramota i Jonatana, Adoniasza, Tobiasza i Tob-Adoniasza, a z nimi kapłanów Eliszamę i Jorama. 2Krn 19,8

9 Nauczali oni w Judzie, a mieli ze sobą księgę Prawa Pańskiego i obchodzili wszystkie miasta Judy, pouczając lud. Ezd 7,25

10 A bojaźń Pańska ogarnęła wszystkie królestwa graniczące z Judą, wskutek czego nie odważyły się walczyć z Jozafatem. 

11 Nawet od Filistynów przynoszono Jozafatowi dary i daniny w srebrze, a Arabowie przyprowadzali mu drobne bydło, siedem tysięcy siedemset baranów i siedem tysięcy siedemset kozłów. Iz 16,1

17,11 Arabowie. Nie chodzi o plemiona arabskie, ale o nomadów, którzy przeniknęli na tereny Edomu i Moabu (por. 21,16).

17,11. Arabowie. Arabowie, o których czytamy w Starym Testamencie, zamieszkiwali obrzeża Pustyni Syryjskiej, czasami sięgając Negebu i Półwyspu Arabskiego. W tym okresie wzmianki o Arabach zaczynają się pojawiać w królewskich inskrypcjach asyryjskich (na przykład, wchodzili w skład nieprzyjacielskiej koalicji podczas bitwy pod Kar-kar).

12 I tak doszedł Jozafat do szczytu swej wielkości. Zbudował on w ziemi Judy zamki warowne i miasta spichlerzy.

17,12. Przedsięwzięcia budowlane. Większość tych budowli miała znaczenie militarne. Były one przeznaczone dla garnizonów wojskowych, ośrodków zaopatrzenia oraz posterunków granicznych, strzegących przejść prowadzących w głąb kraju. Z okresem panowania Jozafata mogą się łączyć odnalezione przez archeologów ruiny linii twierdz w dolinie Jordanu oraz na obszarze przyległym do Morza Martwego. W miejskich spichlerzach przechowywano żywność i inne artykuły, niezbędne w przypadku oblężenia lub klęski głodu.

13 Miał on wiele sił roboczych w miastach judzkich i załogę dzielnych wojowników w Jerozolimie.

17,13-19 Prócz liczb, grubo przesadzonych, informacja zawarta w tych wierszach pochodzi z jakiegoś wiarygodnego źródła. Jozafat dysponował armią zaciężną, rekrutującą się z klanów rodzinnych; dzieliła się ona na kontyngenty, osobne dla Judy i dla Beniamina, miała też własną kadrę oficerską. Załogi wojskowe istniały również w fortecach rozsianych po kraju.

14 A oto ich spis według ich szczepów. W Judzie tysiącznikami byli: dowódca Adna, a z nim trzysta tysięcy dzielnych wojowników, 15 przy jego zaś boku dowódca Jochanan, a z nim dwieście osiemdziesiąt tysięcy ludzi, 

16 a przy jego boku – Amazjasz, syn Zikriego, ochotnik w służbie Pańskiej, a z nim dwieście tysięcy dzielnych wojowników. 1Krn 8,40+

17 Z Beniamina zaś dzielny wojownik Eliada, a z nim dwieście tysięcy łuczników i tarczowników. 18 Jego przybocznym był Jozabad, a z nim sto osiemdziesiąt tysięcy uzbrojonych ludzi. 19 Ci wszyscy służyli królowi, z wyjątkiem tych, których król rozmieścił w warownych miastach po całej ziemi Judy.

17,14-19. Armia Jozafata. Zaciąg do armii Jozafata był dwukrotnie liczniejszy od przeprowadzonego przez jego ojca, Asę; liczba poborowych wynosiła ponad 1 000 000 (zob. 2 Krn 14,7). Na temat omówienia liczebności starożytnych wojsk zob. komentarz do 2 Krn 13,2-20. Podział armii według szczepów odpowiada metodzie, którą stosowano podczas innych poborów (1 Krn 27,1). Abstrahując od dużych liczb, styl spisu wskazuje na panującą dyscyplinę, zaś staranność dokumentu odzwierciedla właściwy protokół, mający wzgląd na rangę i organizację.

2Krn 18

Sojusz Jozafata z Achabem 1Krl 22,1-35

1 Jozafat stał się bardzo bogaty i sławny, a spowinowacił się z Achabem.

18,1-34 Kronikarz, który w ogóle nie zajmuje się Królestwem Północnym i omija nawet cykle Eliasza (1 Krl 17-18) oraz Elizeusza (2 Krl 2-8) jako nie mające żadnego związku z Judą, mimo wszystko odtwarza prawie dosł. poniższą opowieść (18,1-27), dotyczącą przede wszystkim Królestwa Izraela. Dzieje się tak dlatego, że bohater kronikarza, Jozafat, jest w nią ściśle włączony, a także dlatego, że pojawia się w niej prorok Jahwe, który się przeciwstawia fałszywym prorokom i nie chce być opłacany przez Achaba.

18,1 Syn Jozafata, Joram, poślubił Atalię, córkę albo siostrę Achaba (por. 2 Krl 8,18+).

18,1. Sojusze poprzez zawieranie małżeństw. Żony władcy (lub jego potomstwo) wskazywały zwykle na polityczne sojusze, które zawarł. Na Bliskim Wschodzie małżeństwo było narzędziem dyplomacji. Miasta, miasta-państwa, plemiona lub narody, które pragnęły związać się przymierzem z jakimś królem (lub znaleźć się pod jego ochroną), przypieczętowywały traktat, dając władcy zwierzchniemu (lub jego synowi) za żonę córkę ze swego najznamienitszego rodu. Na przykład, Zimri-Lim, król Mari (XVIII w. przed Chr.) użył córek do scementowania traktatów zawartych z sąsiednimi państwami. Podobnie uczynił faraon Totmes IV (1425-1412 przed Chr.), poślubiając córkę króla Mitanni, by dowieść dobrych zamiarów i położyć kres wojnom, które wiódł z tym państwem. 700 żon i 300 konkubin Salomona było wyrazem jego potęgi i bogactwa, szczególnie małżeństwo z córką faraona. Małżeństwem, które przypieczętowało sojusz Jozafata z Achabem, był związek córki tego ostatniego, Atalii, z synem Jozafata, Joramem.

2 Po kilku latach udał się do Achaba do Samarii. Achab zabił wtedy dla niego i dla ludzi, którzy z nim byli, dużo drobnego i większego bydła, i tak skłonił go, aby poszedł z nim przeciw Ramot w Gileadzie.

18,2 zabił wtedy dla niego. BJ: „złożył w ofierze ze względu na niego”. Ta ofiara, o której nie wspominają Krl, okaże się opłakana w skutkach, gdyż złożono ją poza prawowitym sanktuarium.

18,2. (Zszedł) do Samarii. Jerozolima była położona nieco wyżej od Samarii, jednak nawet gdyby miasta znajdowały się na tej samej wysokości, trzeba by było „zejść” do Samarii, ponieważ wzgórza okalające Jerozolimę opadały we wszystkich kierunkach. Odległość dzieląca obydwie stolice wynosiła ok. 22,5 km.

18,2. Zabicie owiec i bydła. Przypieczętowaniem traktatów były zwykle wielkie uczty, pełniące rolę ceremonialnego posiłku. Zabite zwierzęta mogły zostać złożone w ofierze, by nadać porozumieniu boskie sankcje.

18,2. Ramot w Gileadzie. Do tej pory nie udało się w pewny sposób zlokalizować starożytnego Ramot w Gileadzie, chociaż większość uczonych opowiada się za Tell Ramit z powodu jego wielkości, położenia oraz fragmentów ceramicznych z okresu żelaza, odnalezionych w trakcie pobieżnych badań. W rejonie tym nie prowadzono większych prac wykopaliskowych. Jeśli hipoteza ta jest prawdziwa, Ramot w Gileadzie leżało na obszarze Zajordania w odległości ok. 72 km na wschód od Jizreel. Było ono położone w strategicznym punkcie przy Drodze Królewskiej, w miejscu, gdzie biegnąca z południa droga z Damaszku skręcała ku zachodowi, by przekroczyć Jordan w pobliżu Bet-Szean i wkroczyć do doliny Jizreel, gdzie łączyła się z głównym szlakiem, Drogą Pnia (zob. wstawkę zatytułowaną Główne szlaki handlowe starożytnego Bliskiego Wschodu, obok komentarza do Rdz 38). W 1 Krl 20,34 aramejski król obiecał zwrócić miasta odebrane Izraelowi. Możliwe, że nie dotrzymał słowa, i Ramot w Gileadzie pozostało w rękach Aramejczyków. Bitwa ta doprowadziła do śmierci Achaba, dlatego musiała się rozegrać w 853 przed Chr., po bitwie stoczonej z Asyryjczykami pod Karkar (zob. komentarz do 1 Krl 22,1), gdzie Izrael i Aram występowali jako sprzymierzeńcy.

3 Wówczas zwrócił się Achab, król izraelski, do króla judzkiego, Jozafata: Czy pójdziesz ze mną przeciw Ramot w Gileadzie? On odpowiedział mu: Ja tak, jak i ty, lud mój, jak i twój lud [będziemy] z tobą na wojnie. 4 Ponadto Jozafat rzekł królowi izraelskiemu: Najpierw zapytaj, proszę, o słowo Pana.

18,4. Rola proroka. W okresie proroctwa przedklasycznego prorocy Izraela spełniali podobną rolę jak ich odpowiednicy z Bliskiego Wschodu (zob. komentarz do Pwt 18,14-22). Jedną z najważniejszych funkcji proroków było doradzanie w sprawach militarnych. Ponieważ wierzono, że zaangażowanie Boga stanowi konieczny warunek odniesienia zwycięstwa, początkiem każdej operacji wojskowej był Boży rozkaz stanięcia do bitwy. Boskie polecenie to typowy element królewskich inskrypcji z obszaru Asyrii. Ważną rzeczą było również radzenie się bóstwa w sprawie właściwej pory i strategii działań. W okresie panowania Saula i Dawida tego rodzaju informacje uzyskiwano za pośrednictwem kapłanów, wykorzystujących w tym celu przedmioty służące do stawiania wyroczni (zob. komentarz do 1 Sm 14,10; 22,10 i 23,9-12). Teraz, zamiast zadawać pytania kapłanowi, by ten uzyskał odpowiedź wyroczni, stawia się je prorokom, którzy jako przedstawiciele Boga dostarczają prorockich wyroczni będących przesłaniem od Niego.

5 Król izraelski zgromadził więc czterystu proroków i rzekł do nich: Czy powinienem wyruszyć na wojnę o Ramot w Gileadzie, czy też powinienem tego zaniechać? A oni odpowiedzieli: Wyruszaj, a Bóg je odda w ręce króla! 6 Jednak Jozafat rzekł: Czy nie ma tu jeszcze jakiegoś proroka Pańskiego, abyśmy przez niego mogli zapytać? 7 Na to król izraelski odrzekł Jozafatowi: Jest jeszcze jeden mąż, przez którego można zapytać Pana. Ale ja go nienawidzę, bo mi nie prorokuje dobrze, tylko zawsze źle. Jest to Micheasz, syn Jimli. Wtedy Jozafat powiedział: Nie mów tak, królu!

18,7. Prorokowanie zła. W świecie starożytnym wierzono, że prorocy nie tylko ogłaszają przesłanie bóstwa, lecz skłaniają bogów do podjęcia określonych działań. Nic więc dziwnego, że proroka negatywnie nastawionego do władcy trzeba było mieć pod kontrolą, by swym postępowaniem nie sprowadził na królestwo różnego rodzaju nieszczęść. Asyryjski król Assarhaddon domaga się od swych wasali, by donosili mu o niewłaściwych lub negatywnych wypowiedziach, szczególnie wypowiedziach proroków, ekstatyków i wyjaśniaczy snów. Można zrozumieć, dlaczego królowie więzili proroków - ich słowa mogły wzniecić niepokoje lub sprowadzić na kraj zagładę.

8 Zawołał więc król izraelski któregoś dworzanina i rzekł: Pośpiesz się po Micheasza, syna Jimli! 9 Król izraelski i Jozafat, król judzki, ubrani w okazałe szaty siedzieli na swoich tronach. Siedzieli na placu u wejścia do bramy Samarii, a przed nimi prorokowali wszyscy prorocy.

18,9. Trony na klepisku [BT: placu]. Z powodu dużego znaczenia rolnictwa i płodności, na klepisku wykonywano często ważne obrzędy rytualne. Klepisko było dużym, płaskim, otwartym obszarem i z pewnością służyło również innym celom oprócz młocki. Nie jest więc niczym zaskakującym, że liczba klepisk jako miejsc na wolnym powietrzu uległa podwojeniu, gdy zamknięte budowle nie były wystarczająco duże, lub gdy pragnienie publicznej jawności sprawiało, że pałace nie nadawały się na miejsce zgromadzeń. W ugaryckiej epice Akchat król Danil publicznie rozsądza sprawy na klepisku u bram swojego miasta.

10 Sedecjasz, syn Kenaany, sporządził sobie rogi żelazne i powiedział: Tak mówi Pan: Nimi będziesz bódł Aram, aż do ich wytępienia. 11 I wszyscy prorocy podobnie prorokowali, mówiąc: Idź na Ramot w Gileadzie i zwyciężaj, Pan je odda w ręce króla. 12 Ten zaś posłaniec, który poszedł zawołać Micheasza, powiedział mu tak: Oto przepowiednie proroków są jednakowo pomyślne dla króla. Niechże więc twoja przepowiednia będzie taka, jak każdego z nich, żebyś zapowiedział powodzenie. 13 Wówczas Micheasz odrzekł: Na życie Pana! Na pewno będę mówił to, co powie mój Bóg. 14 Potem przyszedł przed króla. Wtedy król się odezwał do niego: Micheaszu, czy powinniśmy wyruszyć na wojnę przeciw Ramot w Gileadzie, czy też powinniśmy tego zaniechać? Wtedy do niego przemówił: Wyruszcie, a zwyciężycie. Będą oni oddani w wasze ręce. 15 Król zaś mu powiedział: Ile razy mam cię zaklinać, żebyś mi mówił tylko prawdę w imię Pana! 16 Wówczas on rzekł: Ujrzałem całego Izraela rozproszonego po górach, jak owce bez pasterza. Pan rzekł: Nie mają swego pana. Niech wróci każdy w pokoju do swego domu!

18,16. Rozproszeni jak owce bez pasterza. Na jednej z inskrypcji asyryjskiego króla Sargona II czytamy, że wódz nieprzyjacielskich wojsk uciekł jak pasterz, którego owce zostały skradzione, pojmano go jednak i zakuto w kajdany.

17 Wtedy król izraelski zwrócił się do Jozafata: Czyż ci nie powiedziałem? Nie prorokuje mi pomyślności, tylko nieszczęścia! 18 Tamten zaś mówił dalej: Dlatego słuchajcie wyroku Pańskiego. Ujrzałem Pana siedzącego na swym tronie, a po Jego prawej i lewej stronie stały przy Nim wszystkie zastępy niebieskie.

18,18. Wizja sali tronowej Jahwe i Jego rady. Znany obraz tronu w niebie, otoczonego członkami niebiańskiej rady, pojawia się w tekstach ugaryckich (głównie z eposu Keret), chociaż kananejska rada składała się z bogów wchodzących w skład panteonu. Innym przykładem jest inskrypcja Jahimila na murze budowli z Byblos (X w. przed Chr.) oraz na steli Karatepe z Azitawadda. W akadyjskim Enuma Elisz to właśnie zgromadzenie bogów wyznacza Marduka na najwyższe bóstwo panteonu. Akadyjskie zgromadzenie składało się z pięćdziesięciu bogów, przy czym siedmiu wchodziło w skład wewnętrznej rady. W religii Izraelitów bogowie zastąpieni zostali przez anioły lub duchy - synów Bożych lub zastępy niebieskie. Zwykle rada opracowywała strategię prowadzenia wojny w interesie Izraela, tym razem jednak obrady były skierowane przeciwko Achabowi.

19 Wówczas Pan rzekł: Kto zwiedzie Achaba, króla izraelskiego, aby poszedł i poległ w Ramot w Gileadzie? Gdy zaś jeden mówił tak, a drugi mówił inaczej,

18,19. Rada szukająca ochotników. W ugaryckim eposie Keret przewodniczący zgromadzenia, El, prosi, by wystąpili ochotnicy, którzy wygnają chorobę z Keret. W końcu jednak kończy obrady, biorąc zadanie na siebie i stwarzając narzędzie, które ma doprowadzić do uzdrowienia.

20 wystąpił pewien duch i stanąwszy przed Panem, powiedział: Ja go zwiodę. Wtedy Pan rzekł do niego: Jak? On zaś odrzekł: 21 Wyjdę i stanę się duchem kłamstwa w ustach wszystkich jego proroków. Wówczas [Pan] rzekł: Możesz zwieść i to ci się uda. Idź i uczyń tak! 22 Oto dlatego teraz Pan włożył ducha kłamstwa w usta tych twoich proroków. Pan bowiem zawyrokował twoją zgubę.

18,19-22. Zwodniczy duch. Jest to operacja „szpiegowska”. Kiedy Dawid pragnął zniweczyć sukces, osiągnięty przez zbuntowanego syna, Absaloma, umieścił jednego ze swych doradców, Chuszaja, w ścisłym kręgu stronników Absaloma. Zadanie Chuszaja miało polegać na zasugerowaniu strategii odpowiadającej naturalnym skłonnościom Absaloma, będącej jednak na rękę Dawidowi i umożliwiającej zrealizowanie jego planu (2 Sm 15,32-37; 16,15 - 17,14). Tutaj przeprowadzona została podobna operacja. Bóg postanowił wystąpić przeciwko Achabowi, który został zwiedziony i doprowadzony do zagłady za pomocą strategii, zasugerowanej przez zaufanych doradców (proroków), zgodnej zresztą z jego naturalnymi inklinacjami.

23 Wtedy Sedecjasz, syn Kenaany, podszedł i uderzył Micheasza w policzek, mówiąc: Którędy to duch Pański przeszedł ode mnie, aby mówić z tobą? 24 A Micheasz odrzekł: Oto ty sam to zobaczysz tego dnia, kiedy będziesz przechodził z kryjówki do kryjówki, aby się schować.

18,24. Ukrywanie się w wewnętrznej komnacie [BT: „będziesz przechodził z ukrycia w ukrycie, aby się schować”]. Hebrajski termin, którego tutaj użyto, oznacza samotnię. Ludzie wycofują się w takie miejsce, aby być sami lub by znaleźć schronienie.

25 Król izraelski zaś rozkazał: Weźcie Micheasza i zaprowadźcie go z powrotem do Amona, dowódcy miasta, i do syna królewskiego, Joasza, 26 i powiedzcie: Tak rzekł król: Wtrąćcie go do więzienia i żywcie chlebem i wodą jak najskąpiej, aż do mego powrotu w pokoju.

18,25-26. Uwięzienie Micheasza. W świecie starożytnym więzienia nie były narzędziem resocjalizacji przestępców. Recydywistów kierowano najczęściej na stałe do pracy niewolniczej. Więzienia niezwiązane z pracą niewolniczą znajdowały się zwykle w obrębie pałacu lub świątyni, chociaż były to najczęściej wydrążone w ziemi doły. Niektórych więźniów przetrzymywano w odosobnieniu w oczekiwaniu na proces, jednak większość pracowała, by zwrócić dług, lub po prostu trafiała do więzienia z powodów politycznych. Ostatnia grupa była uważana za niebezpieczną raczej dla stabilności niż dla moralnego zdrowia społeczeństwa. Środki karne stosowane wobec niej polegały częściej na upokarzającym wystawieniu na widok publiczny niż na przebywaniu w odosobnieniu. Micheasz został wtrącony do więzienia do czasu wypełnienia się proroctwa i bitwy - wydarzeń, które miały stanowić jego proces i osądzenie.

27 Na to Micheasz powiedział: Gdybyś miał powrócić w pokoju, znaczyłoby to, że Pan nie mówił przeze mnie. I dodał: Słuchajcie wszystkie narody!

18,27 Słowa w nawiasie są początkiem księgi kanonicznego proroka Micheasza. Jakiś glosator wpisał je w hebr. tekst opowieści w 1 Krl 22,28, skąd dostały się one tutaj.

28 Jednak król izraelski i Jozafat, król judzki, wyruszyli na Ramot w Gileadzie. 29 [Tam] król izraelski powiedział Jozafatowi: Zanim pójdę w bój, przebiorę się. Ty zaś wdziej swoje szaty. Następnie król izraelski przebrał się i dopiero wtedy przystąpili do walki.

18,29 Zanim pójdę w bój, przebiorę się. Według grec. Tekst hebr.: „Zanim pójdziesz w bój, przebierz się” (por. jednak dalszy ciąg).

18,29. Achab występujący pod przebraniem. W Asyrii, gdy pojawiał się zły omen (zwykle zaćmienie), ostrzegający przed okolicznościami niepomyślnymi dla króla, odprawiano czasami rytuał zastąpienia władcy. Rytuał ten jest już poświadczony w 800 przed Chr., lecz najbardziej znane przykłady pochodzą z VII w. przed Chr. Podczas rytuału inny człowiek ubierany był w królewskie szaty, następnie wykonywano różne obrzędy i zaklęcia, by utożsamić go z władcą. Nieszczęśnik brał później na siebie zły los, który miał dosięgnąć króla (zwykle śmierć). Wierzono, że można w ten sposób inaczej ukierunkować złe okoliczności i prawdziwy władca zdoła uniknąć swojego losu. Chociaż niewiele w tekście wskazuje na rytuał zastąpienia króla, ślady podobnego typu myślenia można odnaleźć u Achaba, który ma nadzieję uniknąć zagłady przepowiedzianej królowi, nie zakładając stroju władcy. Należy jednak zauważyć, że uniknięcie zła odgrywa tutaj większą rolę od przeniesienia zła, stanowiącego główny element rytuału zastąpienia króla (na temat dodatkowych informacji dotyczących rytualnego przeniesienia zła zob. komentarz do 2 Krl 5,27). Co ważniejsze, nie wyznaczono osoby zastępującej króla, chyba że miał w tej roli wystąpić Jozafat, zatrzymując swe królewskie insygnia. Stał się w ten sposób „piorunochronem” ściągającym zagładę, podobnie jak człowiek występujący w asyryjskim rytuale zastąpienia króla. Chociaż przebranie Achaba mogło wyprowadzić w pole żołnierzy nieprzyjaciela, jego głównym zamiarem było zwiedzenie sił nadprzyrodzonych, by nie zrealizowały losu, który mu wyznaczono.

30 A król Aramu wydał taki rozkaz dowódcom swoich rydwanów: Nie walczcie ani z małym, ani z wielkim, lecz tylko z samym królem izraelskim!

18,30. Strategia Aramejczyków. Podczas gdy piechota zajęta była walką wręcz, głównym celem aramejskich rydwanów był król Izraela. Oddziały rydwanów miały zwykłe ściśle określone zadania podczas bitwy, nie uczestnicząc w bitewnym chaosie. Mogły przypuścić pierwsze uderzenie na szeregi nieprzyjacielskiej piechoty, później były jednak używane do utrzymywania zwartości szyków lub do pościgu za konkretnym celem, jak to ma miejsce tutaj.

31 Toteż kiedy dowódcy rydwanów zobaczyli Jozafata, powiedzieli: Ten jest królem izraelskim! Wtedy otoczyli go, aby z nim walczyć. Wówczas Jozafat wydał okrzyk bojowy. Pomógł mu Pan, odciągając ich od niego. 32 Kiedy dowódcy rydwanów spostrzegli, że nie on jest królem izraelskim, zawrócili od niego. 33 A pewien człowiek naciągnął łuk i przypadkiem ugodził króla izraelskiego między pas a pancerz. Powiedział więc [król] woźnicy: Zawróć i wywieź mnie z pola walki, bo zostałem zraniony.

18,33 z pola walki. Według grec. Tekst hebr.: „z obozu”.

18,33. Części zbroi. Opisana tutaj zbroja [BT: „spojenia pancerza”] składa się z dwóch części: litego napierśnika i spódnicy wykonanej z łuskowego pancerza. Jeden z najlepszych opisów zbroi łuskowej pochodzi z tekstów z Nuzi. Kolczuga opisanej tam zbroi została wykonana z 700 (a może nawet z 1000) łusek z brązu o różnej wielkości. Łuski te były przytwierdzone do skórzanego lub wykonanego z tkaniny kabata (rodzaj krótkiego kaftana). Przednia część z tylną były zszyte na ramionach (pozostawiano otwór na głowę). Zbroja taka sięgała przypuszczalnie do kolan. W IX w. przed Chr. używano również zbroi łuskowej wykonanej z żelaza.

34 Tego dnia rozgorzała walka, a król izraelski trzymał się, stojąc na rydwanie, naprzeciw Aramejczyków aż do wieczora, a zmarł o zachodzie słońca.

18,34 Kronikarz, interesujący się tylko Jozafatem i Judą, pomija szczegóły z 1 Krl 22,35b-38 dotyczące śmierci Achaba.

2Krn 19

Prorok Jehu upomina króla Jozafata

1 Król judzki, Jozafat, zdrów i cały wracał do Jerozolimy, do domu. 2 Wówczas wyszedł na jego spotkanie „Widzący” Jehu, syn Chananiego, i rzekł do króla Jozafata: Czy musisz wspomagać bezbożnego i miłować wrogów Pana? Przez to właśnie [wisi] nad tobą gniew Pański.

19,2 Prorok Jehu, nieobecny w Krl, interweniuje w tym miejscu, by wyrazić opinię kronikarza o przymierzu z Achabem: nie spodobało się ono Bogu, mimo to dobre uczynki Jozafata przeważyły, tak że nie zginął on w całej tej awanturze.

3 Przecież znaleziono także u ciebie dobre czyny, usunąłeś bowiem aszery z tej ziemi, a sercem skłoniłeś się do szukania Boga. 4 Pozostał więc Jozafat w Jerozolimie. A później wyszedł do ludu, od Beer-Szeby aż do gór Efraima, i nawracał lud do Pana, Boga ich ojców.

19,4-11 Mimo braku wzmianki w Krl, reforma sądownictwa przeprowadzona przez Jozafata musi być uznana za historyczną. Inna rzecz, że na redakcję tego passusu wpłynęła Pwt oraz sytuacja współczesna kronikarzowi. Jozafat ustanowił centralny trybunał obok sądownictwa lokalnego i zwolnił króla z obowiązku bycia najwyższym sędzią. Reforma ta mogła wpłynąć na opowieść o analogicznych zarządzeniach przypisywanych Mojżeszowi (por. Wj 18,13+), leży ona także u podstaw prawodawstwa zawartego w Pwt 16,18-20; 17,8-13. Powyższe decyzje Jozafata stanowią część reformy religijnej (w. 4); trybunały sądzą w imieniu Jahwe (w. 6 i 8), są też kompetentne w sprawach religijnych (w. 10-11).

5 A mianowicie ustanowił sędziów w kraju, w każdym warownym mieście Judy.

19,5. Wyznaczenie sędziów. W listach z Mari, pochodzących z Syrii z okresu starobabilońskiego (ok. 2000-1600 przed Chr.), sędziowie byli wyznaczani przez króla do wykonania konkretnych zadań, np. do pomocy w administrowaniu jakimś obszarem, pełnienia roli zarządców prowincji, prowadzenia kampanii wojennych i interweniowania w wewnętrznych sprawach prawnych. Można przyjąć, że sędziowska misja Jozafata miała węższy zakres, ograniczający się do sfery prawnej. Ze wstępu do Kodeksu Hammurabiego (ok. 1750 przed Chr.) i stwierdzeń z Opowieści o wymownym wieśniaku (utworu zaliczanego do egipskiej literatury mądrościowej, datowanego na ok. 2100 przed Chr.), ludzie sprawujący władzę mieli stać na straży praw ubogich i słabych ówczesnego społeczeństwa. „Prawdziwej sprawiedliwości” (zob. Kpt 19,15) oczekiwano od królów, urzędników królewskich i urzędników lokalnych magistratów. Motyw „świata wywróconego do góry nogami”, który pojawia się w Księdze Sędziów i w literaturze prorockiej (Iz 1,23), zawiera obraz społeczeństwa, w którym „nie wykonuje się prawa, lecz je lekceważy” (na przykład, w egipskim utworze Widzenia Neferti [ok. 1900 rok przed Chr.]). Skuteczne administrowanie państwami Bliskiego Wschodu wymagało wiarygodnego prawa oraz jego egzekwowania. W tym celu każde zorganizowane państwo ustanawiało sędziów i lokalnych urzędników, by rozstrzygali sprawy cywilne i kryminalne. Ich zadaniem było wysłuchiwanie zeznań, badanie wysuwanych oskarżeń, ocenianie dowodów i wydawanie werdyktu (szczegółów dostarczają prawa środkowoasyryjskie oraz Kodeks Hammurabiego). W pewnych sprawach niezbędna była jednak obecność króla (zob. 2 Sm 15,2-4); niekiedy wnoszono też apelacje do najwyższej instancji (np. w listach z Mari).

6 Następnie przemówił do sędziów: Baczcie na to, co czynicie, bo nie dla człowieka sądzicie, lecz dla Pana. On jest przy was, gdy sądzicie. Pwt 1,16-17; Pwt 16,19

7 Teraz zaś niech wami owładnie bojaźń Pańska. Baczcie więc, co czynicie, nie ma bowiem u Pana, Boga naszego, niesprawiedliwości, stronniczości ani przekupstwa. Pwt 10,17+

19,6-7. System sądowy. Hebrajski termin oznaczający „sędziów” był używany zarówno w odniesieniu do Boga, jak i ludzi. Władza sędziów pochodziła od Boga, zaś ich główne zadanie polegało na dbaniu o harmonijne stosunki między Izraelitami (lub, w tym przypadku, Judejczykami). W okresie monarchii sędziowie podlegali królowi, który ich wyznaczył. Nie mieli więc takiej władzy jak w okresie sędziów, lecz pełnili rolę zarządców działających pod auspicjami króla. Na Bliskim Wschodzie na przywódcach (plemiennych, wojskowych, miejskich, prowincjonalnych lub narodowych) ciążył obowiązek osądzania spraw podlegających ich jurysdykcji. Werdykt nie był wydawany przez ławę przysięgłych, chociaż czasami w rozpatrywaniu sprawy uczestniczyła grupa starszych. Kiedy sprawę osądzał jeden sędzia, niebezpieczeństwo faworyzowania możnych i wpływowych było bardzo realne. W dokumentach z Bliskiego Wschodu i w Biblii ceni się bezstronność i zdolność wnikliwego sądu. Ponieważ nie było prawników, większość ludzi reprezentowała własne interesy w sądzie. Powoływano też świadków, zaś przysięgi odgrywały ważną rolę, nie znano bowiem większości naukowych metod gromadzenia dowodów.

8 Także i w Jerozolimie ustanowił Jozafat sędziów spośród lewitów i kapłanów oraz naczelników rodów dla Izraela, aby sądzili w imię Pańskie zatargi i sprzeczki mieszkańców Jerozolimy. Pwt 17,8-13

19,8 zatargi i sprzeczki mieszkańców Jerozolimy. Tekst hebr.: „zatargi i sprzeczki. I powrócili (wajjaszubu) do Jerozolimy”. Grec: „żeby sądzić mieszkańców Jerozolimy”. BJ: „zatargi i sprzeczki. Mieszkali (wajjeszebu) w Jerozolimie”, na zasadzie domysłu.

9 I taki rozkaz im dał: Tak macie postępować: w bojaźni Pańskiej, w prawdzie i w szczerości serca. 10 We wszelkiej sprawie, jaka do was dojdzie od waszych braci, którzy mieszkają w waszych miastach, czy to będzie sprawa zabójstwa, czy to sprawa rozróżnienia między prawem a poleceniem, między postanowieniem a nakazem, pouczajcie ich, aby nie grzeszyli przeciw Panu i aby gniew Jego nie ciążył nad wami i nad waszymi braćmi. 11 A oto kapłan Amariasz będzie naczelnikiem nad wami w każdej sprawie Pańskiej, książę zaś pokolenia Judy, Zebadiasz, syn Izmaela, w każdej sprawie królewskiej, a lewici będą wam służyć za pisarzy. Bądźcie dzielni i działajcie, a Pan poszczęści dobremu.

19,8-11. Rola lewitów i kapłanów. Po podziale monarchii wielu lewitów i kapłanów z Północy zostało odciętych od Jerozolimy i innych przybytków znajdujących się na Południu. Jozafat zażądał, by kapłani i lewici wraz z przywódcami patriarchalnych rodów piastowali funkcję sędziów w Jerozolimie (np. rozsądzali spory). Lewici byli w istocie urzędnikami sądu wykonującymi jego decyzje (zob. komentarz do Pwt 18,6-8). Funkcje kapłanów i sędziów często się zazębiały, ponieważ sprawy rozstrzygano zwykle za pomocą zasięgania wyroczni. Ponieważ nie dysponowano dowodami materialnymi (lub były one niewystarczające), werdykt wydawano na podstawie odczytywania omenów. Oznaczało to, że strony musiały się konsultować z kapłanami (w Pwt 17,9 z kapłanami wywodzącymi się z lewitów), których zadanie polegało na szukaniu werdyktu Bożego. Wielu przybywało do Jerozolimy w celu konsultacji, zrozumiałe jest więc, że wyznaczono sędziów pochodzących z lewitów.

19,11. Struktura administracyjna. W skład sądu w Jerozolimie wchodzili lewici, kapłani, przywódcy rodów oraz sędziowie. Można wskazać na pewne podobieństwa do administracji egipskiej z okresu XXII dynastii (XI - VIII w. przed Chr.).

2Krn 20

Skuteczność modlitwy Jozafata

1 Potem Moabici i Ammonici, a z nimi część spośród Meunitów, wtargnęli, aby walczyć przeciw Jozafatowi.

20,1-30 Długa opowieść, bez odpowiednika w Krl, nie jest wymysłem kronikarza i musi się opierać na jakiejś tradycji południa Palestyny, o czym świadczy dokładność nazw geograficznych. Jej historycznym jądrem może być atak band przybyłych z Transjordanii i z Negebu, jeden z epizodów długotrwałych zamieszek zakończonych częściowym zajęciem południa Palestyny przez Edomitów, jednakże występuje tu obfitość reminiscencji deuteronomistycznych, a styl jest taki jak w opowieściach o świętych wojnach (por. w. 15-18, 22-23, 29).

20,1 spośród Meunitów. Według grec. Tekst hebr. skażony. — Na ogół nazwę tę wywodzi się od Ma’an, okolicy położonej na wschód od Petry w Transjordanii, jednak zależność ta jest niepewna. W dalszym ciągu opowieści mówi się o nich jako o „mieszkańcach góry Seir”. Nazwa „Seir” jest ekwiwalentem Edomu, dość wcześnie jednak zaczęto ją odnosić do masywu górskiego w północnym Negebie.

20,1. Ammonici i Moabici. Król Syrii Salmanassar III wspomina w swoich rocznikach o królu Ammonitów Ba’sie, synu Ruhubiego, który dostarczył żołnierzy konfederacji aramejskiej walczącej z Asyrią w 853 i 841 przed Chr. Królem Moabitów był przypuszczalnie Mesza, znany z 2 Krl 3 oraz z inskrypcji Moabitów, w której opisuje swój bunt przeciwko Izraelowi (zob. komentarz do 2 Krl 3,4). Wzmianki o tej inwazji nie pojawiają się w źródłach pozabiblijnych. Wydarzenie to mogło mieć miejsce w okresie rozpadu zachodniej koalicji skierowanej przeciwko Asyrii, gdy poszczególne państwa wchodzące w skład tej koalicji zaczęły toczyć ze sobą walki.

20,1. Meunici. Istnieje kilka sprzecznych opinii na temat tej grupy. Pierwsza głosi, że Meunitów należy utożsamiać z Mineańczykami z Arabii Południowej. W IV wieku przed Chr. kontrolowali oni handel kadzidłem w rejonie Palestyny. Inni badacze uważają, że Meunici to Mu’unaja, o których wspomina się na inskrypcjach Tiglat-Pilesera III. Trzecią możliwością jest łączenie tej grupy z miastem Maon, położonym na południe od Hebronu w górzystej krainie Judy. Pojawiają się oni wśród innych grup etnicznych zamieszkujących południową granicę Judy.

2 Przyniesiono wówczas Jozafatowi wiadomość następującą: Powstało przeciw tobie z drugiej strony morza, z Edomu, wielkie wojsko i jest już teraz w Chaseson-Tamar, to jest w Engaddi.

20,2 z Edomu. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „z Aramu” (częste pomieszanie w Biblii hebr.).

20,2. Edom. Leżący w głębi lądu Edom rozciągał się na wschód od Araba (głębokiego wąwozu przebiegającego na południe od Morza Martwego aż do zatoki Akaba), od Zered (Wadi el Hasa) aż do zatoki Akaba. Od Dawida do czasów panowania Jozafata Edom był najczęściej terytorium przyłączonym do ziem Judy. W wersecie tym można odnieść wrażenie, że Edomici uzyskali jakiś stopień niezawisłości, zaś ich terytorium pełniło rolę strategicznej bazy wypadowej dla wypraw na Jerozolimę.

20,2. Chaseson-Tamar/Engaddi. Położenie Chaseson-Tamar nie jest znane, chociaż niektórzy badacze umieszczają je w pobliżu południowego krańca Morza Martwego, w El-Hasasa, między Engaddi a Betlejem. Oaza Engaddi znajduje się poniżej Morza Martwego w odległości ok. 56 km na południowy wschód od Jerozolimy. Zasilana stałym źródłem, jest oazą życia i barw pośród jałowego krajobrazu. W swojej długiej historii Engaddi pełniło rolę miejsca kultu, placówki wojskowej oraz ośrodka handlowego. W rejonie tym odkryto kilka twierdz pochodzących z okresu królestwa. Jedna z nich znajdowała się u źródła, inna na szczycie wzgórza, skąd widać było podróżujących w promieniu wielu kilometrów.

3 Przerażony Jozafat zwrócił się o pomoc do Pana. Ogłosił też post w całej ziemi judzkiej. 1Krl 21,9; Jr 36,6; Jl 1,14

4 Zebrali się więc mieszkańcy Judy, aby prosić Pana o pomoc. Przybyli zaś z każdego miasta Judy, aby błagać Pana. 5 Stanął wówczas Jozafat pośrodku zgromadzenia ludu z Judy i z Jerozolimy w świątyni, przed nowym dziedzińcem, 

6 i rzekł: Panie, Boże naszych ojców, czy to nie Ty jesteś Bogiem w niebie i czyż nie Ty rządzisz w każdym królestwie pogan? W Twoim to ręku jest siła i moc. Nie ma takiego, który by z Tobą mógł się mierzyć. Pwt 4,35+

20,6 W tym wezwaniu zostały podjęte na początku tematy modlitwy Salomona (6,1n).

7 Czy to nie Ty, Boże nasz, wygnałeś mieszkańców tej ziemi przed Twoim ludem, Izraelem, i dałeś ją na wieki potomstwu Abrahama, Twego przyjaciela? Iz 41,8

8 Zamieszkali w niej i zbudowali w niej świątynię dla Twego imienia, mówiąc: 9 Jeśli spadnie na nas nieszczęście, miecz karzący, zaraza albo głód, staniemy przed tą świątynią i przed Tobą, ponieważ w tej świątyni przebywa Twoje imię, i będziemy wołać do Ciebie w naszym ucisku, a wtedy Ty wysłuchasz nas i ocalisz. 

10 Oto teraz Ammonici, Moabici oraz mieszkańcy góry Seir, do których nie dałeś Izraelowi wejść podczas wędrówki z ziemi egipskiej, tak iż ominęli ich i nie zniszczyli, Pwt 2,4n; Pwt 2,9n; Pwt 2,18n

20,10. Góra Seir. Góra Seir znajdowała się w Edomie. Uczeni sądzą, że Seir oznacza górzystą centralną część Edomu (o wysokości ponad 1500 m n.p.m.), położoną pomiędzy Wadi al-Guwajir na północy a Ras en-Nakb na południu. W tym fragmencie określenie to odnosi się przypuszczalnie do całego Edomu.

11 oto jak nam odpłacają: wkraczają do nas, aby nas wypędzić z Twego dziedzictwa, które dałeś nam w posiadanie. 12 Boże nasz, czy nie osądzisz tego? Jesteśmy bowiem bezsilni wobec tego ogromnego mnóstwa, które na nas napadło. Nie wiemy, co czynić, ale oczy nasze zwracają się ku Tobie. 13 Stali wówczas przed Panem wszyscy mieszkańcy Judy, także ich małe dzieci, ich kobiety i synowie. 

14 A wśród zgromadzenia duch Pański spoczął na Jachazjelu, synu Zachariasza, syna Benajasza, syna Jejela, syna Mattaniasza – lewicie spośród potomków Asafa. 1Krn 9,15; Ne 11,17; Ne 11,22

20,14 Kronikarz przypisuje kantorowi Jachazjelowi ducha profetycznego (por. 1 Krn 25,1+); podobnie będzie z Zachariaszem, synem kapłana Jojady (24,20).

15 I rzekł on: Wszyscy mieszkańcy Judy i Jerozolimy, i ty, królu Jozafacie, słuchajcie uważnie! Tak do was mówi Pan: Nie bójcie się i nie lękajcie tego wielkiego mnóstwa, albowiem nie wy będziecie walczyć, lecz Bóg. 16 Jutro zejdźcie przeciwko nim! Oto wstępować będą na wzgórze Sis, a znajdziecie ich na krańcu doliny przed pustynią Jeruel.

20,16. Przejście Sis/wzgórze Sis. Przejście Sis często łączono z Wadi Jasasa, który wpływa do Morza Martwego w odległości ok. 14,5 km na południowy wschód od Tekoa. Kontekst fragmentu wskazuje, że przejście to stanowiło ważne ogniwo łączące Jerozolimę z Engaddi.

17 Nie wy będziecie tam walczyć. Jednakże stawcie się, zajmijcie stanowisko, a zobaczycie ocalenie dla was od Pana, o Judo i Jerozolimo! Nie bójcie się i nie lękajcie! Jutro wyruszcie im na spotkanie, a Pan będzie z wami! Iz 8,10

18 Jozafat więc upadł na kolana twarzą ku ziemi i wszyscy mieszkańcy Judy i Jerozolimy padli przed Panem, aby Go uczcić. 19 Wówczas lewici spośród synów Kehatytów i Korachitów poczęli wielbić Pana, Boga Izraela, bardzo donośnym głosem.

20,19. Kehatyci i Korachici. Kehatyci i Korachici stanowili dwa główne rody sprawujące władzę w świątyni w Jerozolimie w okresie monarchii. Były to też dwa najważniejsze rody (lub klany) lewitów. W rodowodzie z 1 Krn 6,22-24 (zob. też Wj 6,18; 1 Krn 6,31) Korachici wywodzą się od Kehatytów.

20 Wczesnym rankiem powstali i ruszyli ku pustyni Tekoa. Gdy ruszali, stanął Jozafat i rzekł: Mieszkańcy Judy i Jerozolimy, posłuchajcie mnie: Zaufajcie Panu, Bogu waszemu, a ostaniecie się, zaufajcie Jego prorokom, a będzie wam się wiodło. Iz 7,9a

20,20. Pustynia Tekoa. Pustynia Tekoa rozciągała się na wschód od Tekoa (Chirbet Teku), miasta położonego na wyżynach Judy. Obszar ten znajdował się w odległości ok. 19,5 km na południe od Jerozolimy.

21 Potem, poradziwszy się ludu, ustanowił śpiewaków dla Pana, by idąc w świętych szatach przed zbrojnymi, wysławiali Go, śpiewając: Wysławiajcie Pana, bo Jego łaska na wieki. 

22 W czasie kiedy rozpoczęli wznosić okrzyki radości i uwielbienia, Pan urządził zasadzkę na Ammonitów, Moabitów i mieszkańców góry Seir, nadciągających przeciw Judzie, tak iż się wzajemnie pobili. Ps 136,1

23 Powstali wówczas Ammonici i Moabici przeciwko mieszkańcom góry Seir, aby ich obłożyć klątwą i wytępić. Gdy zaś skończyli z mieszkańcami Seiru, jedni drugim dopomagali do zguby. Joz 6,17+ Ez 38,21

24 Gdy mieszkańcy Judy doszli do wzgórza, [skąd widać już] pustynię, i zwrócili się w stronę tego mnóstwa, a oto trupy leżały na ziemi: nikt nie uszedł z życiem. 25 Przystąpił więc Jozafat i jego lud, aby pobrać z nich łupy. Znaleźli wtedy przy nich mnóstwo zdobyczy: bydła, dobytku, szat i kosztownych naczyń. Zdobyli takie łupy, iż nie mogli tego udźwignąć. Trzy dni im zeszły na zbieraniu łupu, był on bowiem wielki.

20,25 bydła. Lektura behemah na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: bahem, „wśród nich”.

— szat. Lekcja begadîm za rkpsami. Tekst hebr.: pegarîm, „trupy”.

26 W czwartym zaś dniu zebrali się w Dolinie Beraka, tam bowiem błogosławili Pana, dlatego miejsce to nazwali Doliną Beraka.

20,26. Dolina Beraka. Dokładne położenie Doliny Beraka („błogosławieństwa, chwały”) nie jest znane. Niektórzy uczeni sądzą, że może chodzić o Wadi Berekut przebiegający pomiędzy Tekoa a Engaddi.

27 Następnie wszyscy mężowie z Judy i Jerozolimy, z Jozafatem na czele, wrócili do Jerozolimy pełni radości, bo Pan uradował ich, uwalniając od nieprzyjaciół. 28 Wkroczyli do Jerozolimy, kierując się ku świątyni Pańskiej, grając na harfach, cytrach i trąbach.

20,28. Harfy, cytry i trąby. Lira była instrumentem znanym na Bliskim Wschodzie. Egipskie malowidła grobowe ukazują mieszkańców Zajordania grających na lirach. Harfy były używane przez muzyków Nabuchodonozora (zob. Dn 3). Harfa izraelska była instrumentem drewnianym o ośmiu strunach (zob. 1 Krn 15,21). W Izraelu używano różnego rodzaju trąb. Istniały trąby służące do zwoływania ludu w celach religijnych i militarnych. Trąby przedstawiano niekiedy w sztuce Bliskiego Wschodu, zachowała się np. wykonana z brązu figurka trębacza z Karia w południowo-zachodniej Turcji (ok. 800 przed Chr.).

29 I padł strach Boży na wszystkie królestwa i kraje, skoro usłyszano, że Pan walczył z wrogami Izraela. Pwt 2,25

30 Odpoczęło potem królestwo Jozafata i Pan otoczył je zewsząd pokojem. 

31 Jozafat więc panował w Judzie. W chwili objęcia rządów miał trzydzieści pięć lat i panował w Jerozolimie dwadzieścia pięć lat. Jego matka, córka Szilchiego, miała na imię Azuba. 1Krl 22,41-51

20,31. Chronologia. Zdaniem Thielego Jozafat panował w 872-848 przed Chr. (większość innych szacunków odbiega od podanego datowania zaledwie o rok lub dwa). Historycy sądzą, że przez trzy pierwsze lata panowania Jozafat sprawował władzę królewską wspólnie ze swym ojcem Asą. W tym czasie królami Izraela byli: Achab, Ochozjasz i Joram. W Asyrii panował Asurnasirpal II i Salmanassar III. W materiałach pozabiblijnych nie ma żadnych wzmianek na temat Jozafata.

32 Poszedł on drogą swego ojca, Asy, i nie zboczył z niej, starając się czynić to, co jest słuszne w oczach Pańskich. 

33 Tylko wyżyn nie usunięto, a lud jeszcze nie zwrócił serca ku Bogu swych przodków. 2Krn 17,6

20,33. Wyżyny. Na temat informacji dotyczących wyżyn zob. komentarz do 1 Krl 3,2-3 i Pwt 12,2-3.

34 Pozostałe zaś czyny Jozafata, od pierwszych do ostatnich, zapisane są w dziejach Jehu, syna Chananiego, i włączone do Księgi Królów Izraela.

20,34. Roczniki. Nie zachowały się roczniki, o których wspominają Księgi Królewskie oraz Druga Księga Kronik, nazywając je Księgą Królów Izraela. Można jedna sądzić, że były one podobne pod względem formy i treści do roczników królewskich z innych obszarów Bliskiego Wschodu. Asyryjczycy pozostawili roczniki szczegółowo przedstawiające dokonania swych późniejszych królów (począwszy od 1100 przed Chr.), opisujących kampanie wojenne, strategie, stosunki z wasalami oraz pobożny stosunek do narodowych bogów. Chetyckie, egipskie i babilońskie roczniki z połowy II tysiąclecia przed Chr. mają podobny charakter. Można przyjąć, że roczniki powstawały również w innych królestwach z obszaru Syro-Palestyny.

35 Król judzki, Jozafat, sprzymierzył się potem z królem izraelskim, Ochozjaszem, który źle postępował. 36 Związał się z nim, aby budować okręty udające się do Tarszisz. Budowali wówczas okręty w Esjon-Geber. 37 Prorokował potem Eliezer, syn Dodawiasza z Mareszy, przeciwko Jozafatowi, mówiąc: Ponieważ sprzymierzyłeś się z Ochozjaszem, zburzy Pan twoje dzieło. I rozbiły się okręty, toteż poniechano wyprawy do Tarszisz.

20,37 Kronikarz modyfikuje historię z 1 Krl 22,49-51: tutaj klęska Jozafata jest wynikiem jego przymierza z królem Izraela. Prorok Eliezer jest skądinąd nieznany.

2Krn 21

Zbrodnie Jorama i kara za nie

1 Jozafat spoczął ze swoimi przodkami i został pochowany przy swoich przodkach w Mieście Dawidowym, a jego syn, Joram, został w jego miejsce królem.

21,1. Chronologia. Według Thielego Joram zasiadał na tronie w 853-841 przed Chr. Sugerowano, że w pierwszym roku panowania Joram władał jako współregent ze swym ojcem Jozafatem. Ówczesnymi królami Izraela byli Ochozjasz i Joram. Był to przełomowy okres, w którym asyryjski król Salmanassar III przeprowadził wiele kampanii zachodnich (zob. komentarz do 1 Krl 22,1).

2 Miał on braci, synów Jozafata: Azariasza, Jechiela, Zachariasza, Azariasza, Mikaela i Szefatiasza. Wszyscy byli synami Jozafata, króla judzkiego.

21,2 króla judzkiego. To poprawka wprowadzona już w przekładach starożytnych. BJ: „króla izraelskiego”, za tekstem hebr. Dla kronikarza to Juda jest prawdziwym Izraelem (por. w. 4; 28,19).

3 Obdzielił ich ojciec bogato darami: srebrem, złotem oraz kosztownościami, a także warownymi miastami Judy. Władzę królewską jednak oddał Joramowi, ponieważ on był pierworodny.

21,3. Dary. Jozafat postąpił podobnie jak Roboam, umieszczając swoich synów w umocnionych miastach, gdzie byli hojnie zaopatrzeni (za sprawą darów zob. 2 Krn 11,23). Była to dobrze znana praktyka asyryjska. Na przykład, Assarhaddon (panujący w 681-668 przed Chr.) umieścił swojego starszego syna, Szamasz-szum-ukina, na tronie Babilonu, zaś młodszego, Asurbanipala, na tronie Asyrii. Jednak starszy syn nie uznał daru ojca za satysfakcjonujący i wkrótce rozpoczął wojnę domową.

4 Joram więc wziął we władanie królestwo swego ojca i umocniwszy się, pozabijał mieczem wszystkich swoich braci oraz niektórych książąt Izraela.

21,4. Pozabijał mieczem wszystkich swoich braci. Praktyka polegająca na eliminacji wszystkich pretendentów do tronu jest dobrze znana w Starym Testamencie (zob. Sdz 9,5 i 2 Krl 11,1) i na Bliskim Wschodzie. Ponieważ monarchowie zawierali liczne małżeństwa (lub mieli wiele drugorzędnych żon), często istniała duża liczba pretendentów do tronu. Na przykład, faraon Ramzes II (panujący w latach 1292-1225 przed Chr.) miał ponad pięćdziesięciu synów. Ponieważ w większości królestw nie obowiązywała zasada pierworództwa, sukcesja tronu pozostawała często niewiadomą.

5 Joram miał trzydzieści dwa lata w chwili objęcia rządów i panował osiem lat w Jerozolimie. 2Krl 8,17-19

6 Kroczył on drogą królów izraelskich, podobnie jak czynił dom Achaba, ponieważ córka Achaba była jego żoną. Czynił on to, co jest złe w oczach Pańskich.

21,6. Związki z Achabem. Przypieczętowywanie małżeństwem sojuszów międzynarodowych uważano nie tylko za zwyczaj, lecz za niezbędny warunek utrzymywania dobrych stosunków z potencjalnie wrogo nastawionymi sąsiadami. Na podstawie Drugiej Księgi Kronik można zrekonstruować scenariusz obecnych wydarzeń. Jozafat był bliskim sprzymierzeńcem Achaba, co zostało przypieczętowane małżeństwem jego syna Jorama z córką Achaba, Atalią (córką Izebel). Oczywiście, doprowadziło to również do sprowadzenia do Judy kultu Baala z Fenicji, ojczyzny Izebel. Zob. komentarz do 2 Krn 18,1.

7 Jednakże Pan nie chciał zniszczyć domu Dawida ze względu na przymierze, które z nim zawarł, gdy mu obiecał, iż da mu przed sobą płomyk na zawsze. 1Krl 11,36+

21,7 Kronikarz do tego, co w 2 Krl 8,19 — zgodnie ze swoim głównym zainteresowaniem — dodaje wzmiankę o „domu Dawida” i o przymierzu Dawidowym.

21,7. Lampa Dawida/dom Dawida. Lampa w znaczeniu metaforycznym była w Izraelu symbolem życia i pomyślności. Z tego powodu lampy często umieszczano w grobowcach. Wyrażenie „jego lampa” w Piśmie Świętym często oznacza życie. Podobnie jak wieczny płomień był symbolem trwałości i pamięci, panowanie potomka Dawida w Jerozolimie stanowiło nawiązanie do obietnicy, którą Bóg dał dynastii Dawida (2 Sm 7,8-16). Podobne użycie tego słowa w językach ugaryckim i akadyjskim wskazuje na utrwalenie panowania lub boską obecność. Asyryjski król Tiglat-Pileser III nazywany był światłem całej ludzkości. Starobabiloński idiom przedstawia rodzinę pozbawioną potomków za pomocą obrazu wygasłego paleniska.

8 Za jego to czasów Edom wyrwał się spod władzy Judy i wybrał sobie króla. 2Krl 8,20-22

9 Wtedy więc Joram wraz ze swoimi dowódcami i ze wszystkimi rydwanami przekroczył granicę. Kiedy powstał w nocy, przebił się przez Edomitów, którzy go otaczali, wraz z dowódcami rydwanów. 10 I wyrwał się Edom spod władzy Judy aż po dziś dzień. W tym samym czasie wyrwała się także Libna spod jego władzy, ponieważ opuścił on Pana, Boga swych ojców.

21,8-10. Bunt Edomu. Chociaż bunt ten nie został opisany nigdzie indziej w Piśmie Świętym ani w źródłach pozabiblijnych, w Ramet Matred Negeb odnaleziono warstwy zniszczenia pochodzące z okresu wyprawy Sziszaka (schyłek X w. przed Chr.) lub wspomnianej tutaj rewolty.

21,10. Libna. Libna była głównym umocnionym miastem Judy - jedną z twierdz, tworzących linię obrony stolicy państwa, Jerozolimy. Bunt tego miasta oznaczał, że cała ziemia Judy narażona była na atak. Libnę utożsamia się zwykle z Chirbet Tell el-Beida (oddalonym ok. 8 km na północny wschód od Lakisz) lub Tell Bornat (ok. 8 km dalej na zachód) położonym w strategicznym punkcie nad Wadi Zeita i strzegącym najdogodniejszej drogi wiodącej z Hebronu na wybrzeże.

11 On też ustanowił wyżyny na górach judzkich i doprowadził do wiarołomstwa mieszkańców Jerozolimy, wiodąc Judę na złą drogę. 12 Przyszło potem do niego pismo od proroka Eliasza tej treści: Tak mówi Pan, Bóg twego praojca, Dawida: Ponieważ nie postępowałeś drogami swego ojca, Jozafata, ani drogami Asy, króla judzkiego,

21,12 To jedyna wzmianka o Eliaszu w tej księdze — jego interwencja w sprawy Judy jest nieznana Krl. Według chronologii 2 Krl Eliasz zszedł ze sceny przed panowaniem Jorama izraelskiego (2 Krl 2 i 3,1), a więc także przed Joramem judzkim (2 Krl 8,16; por. jednak 2 Krl 1,17). Kronikarz musi tu korzystać z jakiejś tradycji apokryficznej.

13 lecz postępowałeś drogą królów izraelskich i doprowadziłeś Judę oraz mieszkańców Jerozolimy do wiarołomstwa, jak wiarołomny był dom Achaba, ponadto wymordowałeś swoich braci i rodzinę swego ojca, lepszych od ciebie, 14 dlatego Pan uderzy w ciebie wielką klęską, jakiej dozna twój naród, twoi synowie, twoje żony i cały twój majątek. 15 Ciebie zaś samego dotknie ciężkimi chorobami, chorobą wnętrzności. W końcu z powodu tej choroby w ciągu dwu lat wyjdą ci wnętrzności.

21,15 ciężkimi. Według grec. Tekst hebr.: „wieloma”.

16 Poruszył też Pan przeciw Joramowi wrogiego ducha Filistynów i Arabów, którzy mieszkali obok Kuszytów. 2Krn 14,8+

17 Wkroczyli więc do Judy, zniszczyli ją, zabierając cały majątek, jaki znalazł się w pałacu króla, ponadto uprowadzili jego synów i żony, tak iż nie został mu żaden inny syn poza Joachazem, najmłodszym z jego synów.

21,16-17. Inwazja Filistynów i Arabów. Opisana tutaj inwazja była przypuszczalnie jednym z wieki rajdów z zachodu (Filistyni) i południa (Arabowie), które przypuścili nieprzyjaciele Judy. Z kontekstu wynika, że wyprawy te były konsekwencją osłabienia Judy z powodu buntu Edomitów.

18 Po tym wszystkim dotknął go Pan nieuleczalną chorobą wnętrzności,

21,15,18. Choroba Jorama. Niektórzy badacze uważają, że „chorobą wnętrzności”, która dotknęła Jorama, mogła być chroniczna czerwonka pełzakowa. Inni sugerują, że było to następstwo wypadnięcia odbytu.

19 która trwała dwa lata, aż w końcu drugiego roku, gdy nadeszła ostatnia chwila, wyszły mu wnętrzności na skutek choroby i zmarł wśród dokuczliwych boleści. A lud jego nie palił mu kadzidła, jak palił jego przodkom. 2Krn 16,14

21,19. Ogień dla uczczenia Jorama. Obrzędy pogrzebowe, których odmówiono Joramowi, były często bardzo rozbudowane i obejmowały palenie kadzidła na cześć zmarłego oraz powszechną lamentację i uroczyste wprowadzenie ciała do rodzinnego grobowca. Ogień nie oznaczał kremacji ciała ani próby zamaskowania odoru rozkładających się zwłok, lecz był raczej kosztownym pokazem bogactwa zmarłego króla. Zwyczaju tego przestrzegali również królowie asyryjscy podczas rytuału apotropaicznego.

20 W chwili objęcia rządów miał on trzydzieści dwa lata, a osiem lat panował w Jerozolimie. Odszedł tak, iż nikt go nie żałował. Pochowano go w Mieście Dawidowym, ale nie w grobach królewskich. 2Krl 8,24

21,20. Groby królewskie. Królowie Judy byli chowani w Mieście Dawida, na małym wzgórzu graniczącym z doliną Cedronu, Hinnomu i Tyropeonu. Pochowano tam królów, którzy panowali od czasów Roboama do czasów Achaza (z kilkoma wartymi odnotowania wyjątkami). Późniejsi władcy byli grzebani w „ogrodzie Uzzy” (Manasses i Amon) lub we własnych grobowcach (Jozjasz). Nie podano miejsca pochówku Ezechiasza i następców Jozjasza. Nie udało się w sposób pewny ustalić miejsca królewskich pochówków w Mieście Dawida. Wielu egipskich królów z okresu Nowego Państwa (ok. 1550-1050 przed Chr.) pochowano w Dolinie Królów, w oddzielnych grobowcach. Nie odnaleziono podobnego miejsca pochówku królów Asyrii.

2Krn 22

Rządy Ochozjasza

1 Na jego miejsce mieszkańcy Jerozolimy obrali królem najmłodszego jego syna, Ochozjasza, wszystkich bowiem starszych braci wymordowała zgraja, która z Arabami weszła do obozu. Został więc królem Ochozjasz, syn Jorama, króla judzkiego. 2Krl 8,24-29

22,1. Ludy napadające Judę wspólnie z Arabami. Napastnicy napadający Judę wraz z Arabami byli spokrewnieni ze wspomnianymi w 2 Krn 21. Mogli to być Filistyni oraz inne grupy etniczne, starające się wykorzystać słabość monarchii judejskiej. Z pewnością uważali, że bez władców pochodzących z dynastii Dawida Juda była słabsza.

2 W chwili objęcia rządów Ochozjasz miał dwadzieścia dwa lata i panował jeden rok w Jerozolimie. Jego matka, córka Omriego, miała na imię Atalia.

22,2 dwadzieścia dwa lata. Poprawione według 2 Krl 8,26. BJ: „czterdzieści dwa lata”, za tekstem hebr.

22,2. Chronologia. Ochozjasz panował w 841 przed Chr. i był współczesny asyryjskiemu królowi Salmanassarowi III (858-824 przed Chr.). W tym czasie koalicja, która wystąpiła przeciwko Salmanassarowi w bitwie pod Karkar, w dużym stopniu już nie istniała, zaś wrogość wobec Asyrii stopniowo zanikała.

3 Także i on kroczył drogami rodu Achaba, albowiem matka jego dawała mu złe rady. 4 Czynił on to, co jest złe w oczach Pańskich, tak jak dom Achaba, ponieważ oni to na jego zgubę byli mu doradcami po śmierci jego ojca. 

5 Idąc za ich radą, wyruszył z Joramem, synem Achaba, królem izraelskim, do walki przeciw Chazaelowi, królowi Aramu, do Ramot w Gileadzies. Aramejczycy zranili Jorama. 2Krn 10,6n; Koh 10,16

22,5 Aramejczycy. Lektura ha’arammîm na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: harammîm, „strzelcy”.

22,5. Wojna z Chazaelem. Więzi rodzinne łączące Judę z Izraelem tłumaczą wspólny atak na aramejskiego król Damaszku, Chazaela. Koalicja zachodnia uległa już wówczas rozpadowi i państwa wchodzące w jej skład zaczęły toczyć ze sobą walki.

6 Wycofał się więc, aby się leczyć w Jizreel, albowiem miał rany, które zadali mu w Harama, kiedy wojował z Chazaelem, królem Aramu. Ochozjasz, syn Jorama, króla judzkiego, przybył do Jizreel odwiedzić Jorama, syna Achaba, który był chory.

22,6. Jizreel. Jizreel utożsamia się z Zerin/Tel Jizreel, położonym na wschodnim krańcu doliny Jizreel, na ziemiach pokolenia Issachara. Miasto to było oddalone o ok. 24 km na południowy wschód od Megiddo. Pełniło ono rolę zimowej stolicy królestwa Izraela za panowania Achaba. Po zniszczeniu Północnego Królestwa przez Asyryjczyków (722/721 przed Chr.) Jizreel utraciło znaczenie, którego nie zdołało odzyskać. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 1 Krl 21,1.

7 Lecz Bóg zrządził, że Ochozjasz wybrał się z odwiedzinami do Jorama na swoją zgubę. Kiedy bowiem przybył, wyruszył z Joramem na spotkanie Jehu, syna Nimsziego, którego namaścił Pan po to, by zniszczył dom Achaba. 2Krl 9,21

8 Podczas gdy Jehu rozprawiał się z domem Achaba, znalazł dowódców judzkich i synów braci Ochozjasza, którzy byli w jego służbie, i zabił ich. 

9 Szukano potem Ochozjasza i schwytano go, gdy ukrywał się w Samarii. Zaprowadzono go wtedy do Jehu, który go skazał na śmierć. Pochowano go, mówiąc: Jest on synem Jozafata, który szukał Pana z całego swego serca. Nie było wtedy w domu Ochozjasza nikogo, kto by miał dość siły do panowania. 2Krl 9,28-29

22,9. Samaria. Samaria była przez dwa wieki stolicą Północnego Królestwa Izraela. Omri założył to miasto na początku IX w. przed Chr. Później, w 722/721 przed Chr., zostało ono zburzone przez Asyryjczyków. Samarię zbudowano na wzgórzu wznoszącym się 90 m ponad okolicznymi dolinami. Miasto znajdowało się na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych, prowadzących do Sychem, doliny Jordanu, Megiddo, Jizreel i Jerozolimy. W ostatnim stuleciu prowadzono tam zakrojone na szeroką skalę wykopaliska. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 1 Krl 16,24.

Zbrodnie Atalii

10 Kiedy Atalia, matka Ochozjasza, dowiedziała się, że syn jej umarł, wzięła się do wytępienia całego potomstwa królewskiego domu Judy. 2Krl 11,1-3

22,10 do wytępienia. Lektura teabbed za 2 Krl 11,1. Tekst hebr.: tedabber, „mówić”.

22,10. Egzekucje przeprowadzone przez Atalię. Jako królowa matka (zob. komentarz do 1 Kil 2,19) Atalia piastowała zaszczytną pozycję „suwerena” (był to najwyraźniej tytuł oficjalny) za panowania swojego syna Ochozjasza. Dawało jej to możliwość wywierania wpływu w sprawach ceremonialnych i politycznych. Zgodnie ze zwyczajem, stosowanym przez inne dynastie, uzurpatorka Atalia dążyła do wymordowania członków dynastii Dawida, podobnie jak uzurpatorzy z Północnego Królestwa zabijali członków wcześniejszej dynastii panującej. Eliminowanie członków rodzin panujących było powszechną praktyką stosowaną w Izraelu i na Bliskim Wschodzie. Znane są precedensy opisane w tekstach mezopotamskich, kiedy to likwidowano wszystkich pretendentów do tronu po dojściu do władzy nowego króla.

11 Lecz Joszeba, córka króla, zabrała Joasza, syna Ochozjasza, i wyniósłszy go potajemnie spośród mordowanych synów królewskich, skryła go razem z jego mamką w pokoju sypialnym. Tak to ukrywała go Joszeba, córka króla Jorama, a żona kapłana Jojady – była ona przecież siostrą Ochozjasza – przed Atalią, tak iż ona go nie zgładziła.12 Przebywał więc z nimi przez sześć lat ukryty w domu Bożym, podczas gdy Atalia rządziła w kraju.

22,11-12. Ukrywanie się w świątyni. Nie jest pewne, gdzie ukrywał się ostatni członek dynastii Dawidowej. Średniowieczni badacze snuli przypuszczenia, że w świątyni istniała komnata, do której Atalia nie miała wstępu. Jednak Pismo Święte nie wspomina, by w świątyni znajdowały się komnaty sypialne. W każdym razie chłopiec został ukryty przez najwyższego kapłana w świątyni. W starożytności świątynie były miejscami, do których wstęp mieli tylko nieliczni.

2Krn 23

Zamach stanu przeciw Atalii - Joasz królem 2Krl 11,4-16

1 W siódmym roku Jojada nabrał otuchy i wciągnął do spisku setników: Azariasza, syna Jerochama; Izmaela, syna Jochanana; Azariasza, syna Obeda; Maasejasza, syna Adajasza, i Elisafata, syna Zikriego.

23,1-15 Pewne modyfikacje i dodatki do paralelnej opowieści Krl odzwierciedlają poglądy kronikarza: cudzoziemskich najemników w służbie króla zastąpili Izraelici, lud pozostaje na swoim miejscu na dziedzińcu, akcję przeprowadzają lewici, do których należy ochrona świątyni, a wszystko się dzieje według „zarządzeń Jahwe” (w. 6), tzn. według prawodawstwa kapłańskiego. Nadaje to temu politycznemu zamachowi stanu aspekt jakby czynności liturgicznej, zgodnie z ulubioną tematyką kronikarza. Inny jego czuły punkt to zainteresowanie potomstwem Dawida podkreślone w w. 3.

2 Obeszli oni ziemię Judy i zebrali lewitów ze wszystkich miast judzkich oraz naczelników rodów izraelskich, a potem przyszli do Jerozolimy. 3 Całe to zgromadzenie zawarło układ z królem w domu Bożym. Wtedy rzekł im [Jojada]: Oto syn króla. Niech króluje, jak zapowiedział Pan o potomkach Dawida.

23,1-3. Władza polityczna kapłanów. W większości państw Bliskiego Wschodu kapłani mieli znaczną władzę polityczną. Byli właścicielami ziemi, otrzymywali również dary przekazywane na rzecz świątyni oraz dary osobiste, stanowiące wyraz wdzięczności ludu. W Izraelu władza proroków jest bardziej wyraźna od władzy kapłanów, wydaje się jednak, że również ci ostatni mieli jakieś polityczne wpływy. Żona arcykapłana Jojady, Joszeba, była córką Jorama, poprzedniego władcy. Jojada był więc, przez małżeństwo, powiązany z rodziną panującą.

4 Oto rozkaz, który macie wykonać. Trzecia część z was: kapłanów, lewitów i podejmujących służbę w szabat, niech stanie na straży progów; 5 jedna trzecia przy pałacu królewskim, a jedna trzecia przy Bramie Fundamentów, cały zaś lud na dziedzińcach domu Pańskiego.

23,5. Brama Fundamentów. Brama Fundamentów została nazwana Bramą Sur w 2 Krl 11,6. Nie można obecnie dokładnie ustalić jej położenia.

6 Niech nie wejdzie nikt do domu Pańskiego, z wyjątkiem kapłanów i usługujących lewitów. Oni mogą wejść, albowiem są poświęceni, a cały lud niech strzeże Bożych zarządzeń. 7 Niech lewici otoczą króla w krąg, każdy z bronią w ręku. A kto by chciał wejść do świątyni, niech zginie! Bądźcie przy królu, dokądkolwiek się uda. 

8 Lewici więc i wszyscy z Judy wykonali wszystko tak, jak im rozkazał kapłan Jojada. Każdy wziął swoich ludzi, zarówno tych, co podejmują służbę w szabat, jak tych, co w szabat z niej schodzą, albowiem kapłan Jojada nie zwolnił zmian do domu. 1Krn 24,19

9 Kapłan zaś Jojada wręczył setnikom włócznie, tarcze i puklerze króla Dawida, które były w domu Bożym.

23,9. Broń w świątyni Bożej. Nie wiadomo, w jakim miejscu była przechowywana ta broń; w Piśmie Świętym nie ma też żadnej wzmianki o zbrojowni, która miałaby się znajdować w świątyni. Była to przypuszczalnie broń ceremonialna, używana przez króla podczas procesji i wystawiana na pokaz. Możliwe, że znajdował się wśród niej znamienity oręż, zdobyty podczas bitwy lub przekazany w daninie. Hebrajskie terminy, których użyto tutaj na oznaczenie broni, są rzadko spotykane. Znaczenie wyrazu, który w jednym z przekładów oddano jako „małe tarcze” [BT: „tarcze”], było przez długi czas nieznane. Obecnie sądzi się, że jest to termin techniczny zapożyczony z języka aramejskiego i oznaczający pochwę na łuk. Ceremonialne pochwy na łuk przedstawione zostały na późniejszych reliefach perskich.

10 Następnie rozstawił cały lud z bronią w ręku dokoła króla wzdłuż świątyni, od węgła południowego aż do węgła północnego, przed ołtarzem i świątynią.

23,10. Geografia świątyni. Gwardia pałacowa najwyraźniej obstąpiła pałac ze wszystkich stron i ochraniała drogę z pałacu do świątyni. Z opisu podanego w Pierwszej Księdze Królewskiej wynika, że świątynia Salomona otoczona była większym kompleksem pałacowym. Niewiele wiadomo na temat planu świątyni i pałacu z tego okresu.

11 Wówczas wyprowadzono syna króla i włożono na niego diadem i wręczono świadectwo; ustanowiono go królem. Namaścili go: Jojada i jego synowie. Wołano też: Niech żyje król!

23,11 Dawny tekst nie precyzował, że namaszczenia udzielali kapłani.

23,11. Kopia przymierza/świadectwo. Wydaje się, że był to dokument, stanowiący swego rodzaju konstytucję lub kartę praw. Możliwe, że wymieniono w nim szczegółowo ludy poddane królowi oraz wskazywano na podporządkowanie się króla Panu. Podczas egipskiej ceremonii koronacyjnej ogłaszano orędzie boga Tota, który przekazywał zgodę bogów na wstąpienie nowego króla na tron. Temat przymierza między królem, jego ludem a bogiem można odnaleźć również w annałach Chetytów ze schyłku II tysiąclecia przed Chr. oraz w asyryjskich przysięgach lojalności składanych przez wasali (połowa I tysiąclecia przed Chr.). W dokumentach asyryjskich opisano ceremonię, podczas której król Asyrii, Assarhaddon, zawarł przymierze z ludem, ślubując, że będzie wiernie naśladował swego poprzednika, Asurbanipala. Narrację biblijną wyróżnia fakt, że dokument został osobiście przekazany królowi, o czym w źródłach pozabiblijnych się nie wspomina.

23,11. Namaszczenie. Czynności, które tutaj opisano, były tradycyjnym elementem rytuału koronacyjnego królów Izraela i Judy. Najpierw grano na rogu baranim na znak uznania przez lud nowego władcy i podporządkowania się nowemu królowi. Okrzyk: „Niech żyje król!” pojawia się w kilku fragmentach historycznych ksiąg Biblii oraz w psalmach koronacyjnych (Ps 47, 93, 96, 97, 99). Wznoszono go, gdy nowy król zasiadł na tronie. Namaszczenie władcy było gestem symbolicznym, wyrażającym okazanie przychylności Jahwe królowi. Na temat dodatkowych informacji dotyczących namaszczenia zob. komentarz do 1 Sm 16,1.

12 Atalia, słysząc wrzawę ludu cisnącego się i wysławiającego króla, udała się do ludu, do domu Pańskiego. 13 Spojrzała, a oto król stoi przy kolumnie u wejścia, a dowódcy i trąby naokoło króla; cała ludność kraju raduje się i dmie w trąby, śpiewacy z instrumentami muzycznymi prowadzą śpiewy pochwalne. Atalia więc rozdarła szaty i zawołała: Spisek, spisek!

23,13 śpiewacy z instrumentami muzycznymi prowadzą śpiewy pochwalne. Jeszcze jedno spostrzeżenie właściwe kronikarzowi.

23,13. Kolumna królewska. Mogła to być jedna z dwóch kolumn, Jakin i Boaz (zob. komentarz do 1 Krl 7,15-22), stojących u wejścia do świątyni. Ezechiel wspomina o „miejscu księcia” w „przedsionku bramy” (Ez 46,2). Król mógł stać na jakiejś platformie, przeznaczonej wyłącznie dla niego.

14 Wtedy kapłan Jojada wydał rozkaz setnikom dowodzącym wojskiem, mówiąc im: Wyprowadźcie ją ze świątyni poza szeregi, a gdyby ktoś za nią szedł, niech zginie od miecza! Kapłan bowiem mówił: Nie zabijajcie jej w domu Pańskim! 15 Pochwycono ją, gdy dochodziła do wejścia do pałacu królewskiego przy Bramie Końskiej, i tam ją zabito.

23,15. Pałac królewski przy Bramie Końskiej. Brama Końska prowadziła do pomieszczeń świątyni; nie była to Brama Końska prowadząca do miasta. Mogła to być również brama, przez którą jeźdźcy wjeżdżali do miasta od wschodu (Jr 31,40).

16 Wówczas Jojada zawarł przymierze między Panem a całym ludem i królem, aby byli ludem Pańskim. 2Krl 11,17-20

17 Po czym cała ludność kraju ruszyła na świątynię Baala i zburzyła ją. Ołtarze jego i posągi potłuczono, a Mattana, kapłana Baala, zabito przed ołtarzami.

23,17. Zniszczenie świątyni [= domu] Baala. Jest to jedyna wzmianka o „domu Baala” [BT: „świątyni Baala”] w Jerozolimie (tekstem paralelnym jest 2 Krl 11,18), w związku z czym jego położenie może być jedynie przedmiotem spekulacji. Mogła to być prywatna kaplica w pobliżu pałacu. Odnaleziono jednak ruiny dużej budowli w Ramat Rahel, oddalonym o 3,2 km na południe od Jerozolimy - budowli podobnej do pałacu w Samarii. Położenie tych ruin odpowiada położeniu świątyni Baala w Samarii, która znajdowała się poza obszarem miejskiego „akropolu”. Reakcja ludności na zniszczenie świątyni Baala jest podobna do odpowiedzi na czystkę, przeprowadzoną przez Jehu kilka lat wcześniej. Wszystkie ślady poprzedniego reżimu zostały usunięte. W okresie egipskiego Nowego Państwa Totmes III starał się wytrzebić wszelkie ślady panowania Hatszepsut, zaś Horemheb (i inni) uczynili to samo z królami Atona.

18 I Jojada ustanowił straż dla domu Pańskiego z kapłanów i lewitów, których Dawid podzielił na zmiany w domu Pańskim, aby składali Panu całopalenia, jak napisano w Prawie Mojżeszowym, wśród wesela i śpiewów, według rozporządzeń Dawidowych. 1Krn 23,13 1Krn 25 1Krn 26

23,18 Wydaje się, że tu i w 30,16 po raz pierwszy pojawia się termin „Prawo Mojżesza” na oznaczenie nie tylko Pwt (por. Joz 8,31; 23,6; itd.), ale całego zespołu pięciu ksiąg, dziś nazywanego Pięcioksięgiem (por. Syr Prolog; 24,23). Uznanie decydującej roli Mojżesza łączy się ze świadomością więzi stworzonej przez Jahwe między Nim a ludem przymierza (por. Pwt 4,8+).

19 Ustanowił też odźwiernych przy bramach domu Pańskiego, aby przypadkiem nie wszedł tam ktoś nieczysty.

23,19 W w. 18-19 kronikarz przedstawia reformę Jojady jako przywrócenie instytucji Dawidowych. Znajdują w nich odbicie zwyczaje świątyni istniejącej po wygnaniu.

23,19. Odźwierni. Odźwierni byli przypuszczalnie królewskimi strażnikami, strzegącymi bramy prowadzącej do wnętrza świątyni, przez którą przechodził zwykłe król (zob. też 1 Krl 14,28; 2 Krl 11,19). Nie wiadomo dokładnie, jaką drogą przechodzono ze świątyni do pałacu. Mogła się ona znajdować na południu, między wzgórzem świątynnym a Miastem Dawida.

20 Następnie wziął setników, możnych, rządców ludu oraz całą ludność kraju i wyprowadził króla ze świątyni. Potem wkroczyli przez Bramę Wyższą do pałacu królewskiego i posadzili króla na tronie królewskim.

23,20. Geografia Jerozolimy. Wzgórze świątynne było najwyższym punktem północnej części Miasta Dawida. Pałac królewski znajdował się na południe od kompleksu świątynnego (prawdopodobnie do niego przylegał). Na południowym wschodzie rozciągała się dolina Cedronu, oddzielająca wzgórze świątynne od góry Oliwnej. Po południowo-zachodniej stronie Miasta Dawida biegła dolina Hinnom.

21 Cały lud kraju radował się, a miasto zażywało spokoju. Atalię zaś zabito mieczem.

2Krn 24

Joasz odnawia świątynię 2Krl 12,1-17

1 W chwili objęcia rządów Joasz miał siedem lat i panował czterdzieści lat w Jerozolimie. Matka jego miała na imię Sibia z Beer-Szeby.

24,1-16 Kronikarz przytacza tu opowieść w ogólnych zarysach zgodną z analogicznym tekstem w Krl, w którym jednak pewne różnice wskazują na korzystanie z jakiegoś paralelnego źródła, być może z „Midraszu (BT: „Komentarza”) do Księgi Królów”, zacytowanego w w. 27.

24,1. Chronologia. Joasz panował od 835 do 796 przed Chr. W tym czasie na tronie Izraela zasiadali: Jehu, Joachaz i Joasz. Ówczesnymi władcami Asyrii byli: Salmanassar III, Szamszi-Adad V i Adad-Nirari III.

2 Joasz czynił to, co było słuszne w oczach Pańskich, przez wszystkie dni życia kapłana Jojady. 3 Jojada dobrał mu dwie żony, tak iż miał on synów i córki. 4 Potem powstał w sercu Joasza zamiar, aby odnowić dom Pański.

24,4. Ideologia odnowienia świątyni funkcjonująca na Bliskim Wschodzie. Świątynia stanowiła ośrodek kulturalny, gospodarczy i społeczny w Syrii, Mezopotamii i Izraelu. Pełniła rolę domu opiekuńczego bóstwa miasta, wierzono więc, że jest miejscem jego obecności. Obowiązkiem władcy miasta było „opiekowanie się i karmienie” bóstwa. Posąg boga był codziennie kąpany, ubierany i karmiony. Dbanie o dom boga było równie ważne dla króla jak zwycięstwa wojenne. Podobną pobożność przypisywano tym, którzy odbudowali lub odnowili dom jakiegoś boga. Odnowienie obejmowało aspekty fizyczne i rytualne. Zaniedbana świątynia wymagała napraw murarskich (zob. komentarz do w. 13) oraz odnowienia mebli i sprzętów. Od czasu do czasu trzeba było zastąpić nowymi złote przedmioty lub złote tarcze wiszące na ścianach. Po dokonaniu napraw należało przywrócić świętość świątyni przez odpowiednie rytuały. Na koniec, trzeba było dostarczyć jej odpowiednich funduszy i pracowników, by mogła działać.

5 Zebrał więc kapłanów i lewitów i rozkazał im: Idźcie do miast Judy i zbierajcie od całego Izraela pieniądze na coroczne odnawianie domu waszego Boga. Pośpieszcie się z tą sprawą! Lewici jednak się nie śpieszyli.

24,5 Kronikarz zastąpił ofiary składane w świątyni (2 Krl 12,5) zbiórką urządzoną zgodnie z prawem przypisywanym Mojżeszowi, gdy budowano przybytek na pustyni (Wj 25,1-9; 30,12-16; 38,25-28). Przepisy dotyczące tego podatku odnowił Nehemiasz (Ne 10,33-35). Por. także Mt 17,24n.

24,5. Gromadzenie środków. Władcy Bliskiego Wschodu często zbierali fundusze na odnowienie świątyń. Równie często odnawiali świątynie, używając w tym celu pracowników przymusowych lub gromadząc materiały budowlane od swoich poddanych. Pierwsza zbiórka, opisana jedynie w 2 Krl 12,5-7, zakończyła się niepowodzeniem. Obejmowała ona odebranie środków od „skarbników” [BT: „osób znanych (kapłanom)”]. Słowo to pojawia się jedynie w tym kontekście, wyodrębniono je też w ugaryckich i akadyjskich tekstach związanych ze skarbcem świątynnym. Może ono dotyczyć urzędników, którzy dokonywali rozdziału majątku świątyni, lub sam majątek.

24,5. Podatki w Izraelu. Chociaż może się to wydawać zaskakujące, w Piśmie Świętym jest niewiele słów używanych na oznaczenie „podatku”. Najczęściej stosowany termin jest ogólnym słowem oznaczającym „dokonywanie oceny w celu nałożenia podatku”. Używano go w odniesieniu do daniny, którą królowie Izraela musieli płacić władcom zwierzchnim. Stosowano go również w kontekście zbierania środków na rzecz świątyni, jak to ma miejsce w obecnym fragmencie. Proces pobierania podatku opisano w 1 Sm 8,15-17. Król mógł również zwolnić jakiś ród od obowiązku płacenia podatku (zob. 1 Sm 17,25). Salomon miał zarządców, którzy co jakiś czas zbierali podatki (1 Krl 4,7-19). Wydaje się, że bunt przeciwko panowaniu Roboama był spowodowany nadużyciami podatkowymi. Ostrakony z Samarii zawierają zapiski na temat dostaw wina przeznaczonego dla króla (pojawia się w nich zwrot „dla króla”). Te starożytne ostrakony pochodzą z miejsc, w których zbierano podatki. Innym rodzajem opodatkowania była praca przymusowa (zob. Wj 1,10; Joz 16,10; 2 Sm 20,24). Podatki pobierane w Mezopotamii są znacznie lepiej udokumentowane, prawdopodobnie były one podobne do podatków pobieranych w Izraelu.

6 Król więc przywołał ich zwierzchnika, Jojadę, i rzekł mu: Dlaczego nie domagałeś się od lewitów, aby przynieśli z Judy i z Jerozolimy podatek, który Mojżesz, sługa Pański, nałożył na całą społeczność Izraela na rzecz Namiotu Świadectwa? Wj 25,1-9; Wj 38,24-31

24,6. Namiot Świadectwa. Namiot Świadectwa był powszechnie nazywany Namiotem Spotkania lub przybytkiem (zob. komentarz do Wj 33,7-10). Stanowił on główny ośrodek kultu Izraelitów w okresie poprzedzającym wzniesienie świątyni Salomona. W przybytku znajdowała się Arka Przymierza i różne przedmioty kultowe. Przybytek stanowił ważne ogniwo w historii Izraela nawet w okresie monarchii; można odnieść wrażenie, że został on ustawiony w obrębie świątyni (zob. 1 Krl 8,4 = 2 Krn 5,5).

7 Bezbożna bowiem Atalia i jej synowie włamali się do domu Bożego i wszystkie przedmioty domu Pańskiego uczynili własnością Baalów. 8 Ponadto rozkazał król, aby sporządzono jedną skrzynię i umieszczono ją w bramie domu Pańskiego na zewnątrz. 9 I ogłoszono w Judzie i w Jerozolimie, żeby przynoszono Panu podatek, który Mojżesz, sługa Boży, nałożył na Izraela na pustyni. 10 Uradowali się więc wszyscy naczelnicy i cały lud, tak iż przynosili [pieniądze] i wrzucali do skrzyni, aż ją napełnili. 11 Co pewien czas, kiedy zauważono, iż dużo jest pieniędzy, lewici przenosili skrzynię pod nadzór królewski, następnie sekretarz króla i urzędnik arcykapłana opróżniali skrzynię. Potem odnoszono ją na miejsce. Tak czyniono codziennie, zebrano więc mnóstwo pieniędzy.

24,11. Wspólny nadzór nad funduszami przez króla i kapłanów. Wzmianka o wspólnym nadzorze nad środkami przeznaczonymi na odnowienie świątyni pojawia się też w dokumentach asyryjskiego króla Assarhaddona (VII w. przed Chr.). Również tutaj padają oskarżenia pod adresem obydwu stron o spowodowanie opóźnienia w realizacji projektu.

12 Król i Jojada dawali je kierownikom robót prowadzonych przy domu Pańskim. Przy odnawianiu i umacnianiu domu Pańskiego byli zajęci murarze i cieśle oraz kowale i brązownicy.

24,12. Ekipa naprawcza. Obowiązek dokonywania regularnej konserwacji i napraw w kompleksie świątynnym ciążył na „kierownikach robót”. Główne prace naprawcze musiały być prowadzone pod nadzorem wykwalifikowanych robotników. Wymienienie ich stanowi typowy element ówczesnych dokumentów asyryjskich.

13 Robotnicy przystąpili do dzieła i dzięki pracy ich rąk odnawianie posuwało się naprzód. Naprawili zatem dom Boży według planu i wzmocnili go.

24,13. Rodzaje robót. Wydaje się, że wykwalifikowani robotnicy odnawiali świątynię od jej pierwotnych fundamentów. Byli to cieśle, budowniczowie, murarze i kamieniarze. Hebrajski termin „budowniczy” używany był w odniesieniu do robotników, którzy pracowali głównie przy produkcji cegły mułowej. Cieśle wykonywali drewniane elementy konstrukcji, m.in. dach, drzwi, okna i schody oraz różne przedmioty kultowe znajdujące się w świątyni. Kamieniarze zajmowali się wydobywaniem kamienia z jaskiń lub z szybów wydrążonych w zboczach wzgórz. Następnie kamienne bloki obrabiano i umieszczano we właściwym miejscu budowli. Zapamiętano, że Salomon najął fenickich rzemieślników podczas budowy świątyni. Nie wspomniano jednak, by podczas odnowienia świątyni za panowania Joasza używano cudzoziemskich robotników.

14 Kiedy to ukończyli, przynieśli resztę pieniędzy do króla i Jojady, za które sporządzono sprzęty dla domu Pańskiego: naczynia do służby Bożej i składania ofiar, czasze i inne naczynia złote i srebrne. Codziennie przez wszystkie dni Jojady składano całopalenia w domu Pańskim.

24,14. Przedmioty dla świątyni. Naczynia kultowe, o których tutaj wspomniano, zostały wykonane przez rzemieślników Salomona (1 Krl 7,50) i różniły się od tych, które dostarczyli Fenicjanie (1 Krl 7,13-14). Stały się one później łupem Nabuchodonozora II, gdy ten zdobył Jerozolimę w ponad dwieście lat po panowaniu Joasza. Przedmioty te najlepiej opisać jako „naczynia do służby Bożej i składania ofiar, czasze i inne naczynia złote i srebrne”.

15 Potem zestarzał się Jojada i syty życia zmarł, mając lat sto trzydzieści.

24,15. Sto trzydzieści lat Jojady. Jojada żył dłużej niż Mojżesz (120 lat) i Aaron (123 lata), co dowodziło wielkiej przychylności Bożej. Fakt, że autor Drugiej Księgi Kronik zwrócił uwagę na wiek Jojady, wskazuje na jego wielkie znaczenie, dorównujące znaczeniu dowolnego z władców Judy. W tekstach egipskich za wiek doskonały uważa się 110 lat, zaś w tekstach mezopotamskich ideałem jest przeżycie 120 lat. W VI w. przed Chr. Adad-Guppi, matka babilońskiego króla Nabonida, miała dożyć 104 lat.

16 Pochowali go w Mieście Dawidowym razem z królami, albowiem dobrze czynił w Izraelu i względem Boga, i względem Jego domu.

24,16 W. 14-16 nie mają żadnego odpowiednika w Krl.

Niewierność Joasza ukarana

17 Po śmierci Jojady przybyli naczelnicy judzcy i oddali pokłon królowi. Król ich wtedy usłuchał.

24,17 W 2 Krl nie ma śladu tej zmiany polityki, prawdopodobne jednak, że po śmierci Jojady król uwolnił się od nadzoru kleru i zaczął bardziej słuchać swoich doradców świeckich.

— Zgodnie ze swym zwyczajem kronikarz sygnalizuje tutaj interwencję proroków.

18 Opuścili więc świątynię Pana, Boga swego, i zaczęli czcić aszery oraz posągi. Wskutek ich winy zapłonął gniew [Boży] nad Judą i nad Jerozolimą. Wj 34,13+

24,18. Słupy Aszery/aszery. Słupy Aszery były przypuszczalnie przedmiotami wykonanymi przez człowieka, często umieszczanymi w pobliżu drzew (zob. Jr 17,2); niekiedy aszerami były też żywe drzewa (zob. Pwt 16,21). Kultowy obiekt nazywany aszerą symbolizował samą boginię. Słupy często łączono z obrazem bogini, co było czymś zupełnie odrębnym. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 2 Krl 13,6.

19 Posyłał więc [Pan] do nich proroków, aby ich nawrócili do Pana i napominali, oni jednak ich nie słuchali. 20 Wtedy duch Boży zstąpił na Zachariasza, syna kapłana Jojady, który stanął przed ludem i rzekł: Tak mówi Bóg: Dlaczego przekraczacie przykazania Pańskie? Dlatego się wam nie wiedzie! Ponieważ opuściliście Pana, i On was opuści.

21 Lecz oni sprzysięgli się przeciw niemu i ukamienowali go z rozkazu króla na dziedzińcu świątyni Pańskiej. Mt 23,35+

22 Król Joasz zapomniał już o dobrodziejstwie, jakie wyświadczył mu ojciec Zachariasza, Jojada, i zabił jego syna. Kiedy zaś ten umierał, zawołał: Oby Pan to widział i pomścił, i zażądał zdania z tego sprawy! 

23 I oto jeszcze w ciągu tego roku wyruszyło przeciw niemu wojsko Aramu. Wkroczywszy do Judy i do Jerozolimy, wytracili z ludu wszystkich jego naczelników, a całą swą zdobycz wysłali do króla Damaszku. 2Krl 12,18-22 Pwt 32,30

24,23 2 Krl mówi o wojnie między Filistynami i Aramejczykami, którzy odstąpili od Judy po zapłaceniu ciężkiego haraczu, a następnie wspomina zamordowanie Joasza. Wydaje się, że kronikarz dysponował jakimś innym źródłem, być może przedstawiającym już gwałtowną śmierć Joasza jako karę za jego niegodziwość.

24,23. Wojna wiosną. Na Bliskim Wschodzie operacje wojskowe często rozpoczynano na wiosnę, ponieważ pogoda panująca zimą uniemożliwiała dłuższe wyprawy wojenne. Po drugie, z powodu odbywających się wiosną żniw, wojska nieprzyjacielskie miały zaopatrzenie. W rocznikach asyryjskich opisano wszystkie kampanie wojenne, które prowadzono zimą lub w środku lata, gdy żołnierzom dawał się we znaki nieznośny upał.

24 Choć wojsko Aramu weszło z małą liczbą żołnierzy, Pan jednak oddał mu w ręce wielkie mnóstwo wojska, ponieważ mieszkańcy Judy opuścili Pana, Boga swych ojców. I tak wykonało ono wyrok na Joaszu.

24,23-24. Wojna z Aramem. W ostatnich dekadach IX w. przed Chr. aramejskie królestwo Damaszku doznało wytchnienia od naporu asyryjskiego i mogło rozciągnąć swoje wpływy na południe i zachód w kierunku Judy (zob. komentarz do 2 Krl 10,32). Zaatakowanie Gat (przypuszczalnie Gittaim, położonego w północnej części Szefeli, nie zaś filistyńskiego Gat) stwarzało bezpośrednie zagrożenie dla Jerozolimy (zob. 2 Krl 12,18). Ówczesnym królem aramejskim był Chazael (zob. komentarz do 2 Krl 8,8), który panował od 843 przed Chr. do końca IX w.

25 Kiedy się od niego oddalili, pozostawiając go ciężko chorym, słudzy jego uknuli spisek przeciw niemu, aby pomścić krew syna kapłana Jojady. I zabili go na jego łóżku. Zmarł i został pochowany w Mieście Dawidowym, ale nie złożono go w grobach królewskich.

24,25 syna. Tekst hebr.: „synów”

26 Spiskowcami przeciw niemu byli: Zabad, syn Ammonitki Szimeat, i Jozabad, syn Moabitki Szimrit. 27 O jego zaś synach, wielkości podatku i odbudowie domu Bożego napisano w Komentarzu do Księgi Królów. A syn jego, Amazjasz, został w jego miejsce królem.

2Krn 25

Połowiczna pobożność Amazjasza 2Krl 14,2-6

1 Dwadzieścia pięć lat miał Amazjasz w chwili objęcia rządów, a panował w Jerozolimie dwadzieścia dziewięć lat. Matka jego miała na imię Joaddan i była z Jerozolimy.

25,1-28 Temu obszernemu paragrafowi odpowiada w 2 Krl tylko jeden wiersz (14,7). Kronikarz musiał dysponować jakimś innym źródłem, o wiele bardziej szczegółowym. Zemsta najemników izraelskich, której po swoim odesłaniu dokonali na miastach Judy, doprowadzi do wojny przeciw Izraelowi (w. 17n). W 2 Krl jako wyłączny jej powód jest podane zachłyśnięcie się Amazjasza jego zwycięstwem nad Edomem. Należy także zauważyć interwencję prorocką (w. 7 i 15).

25,1. Chronologia. Thiele datuje panowanie Amazjasza na 796-767 przed Chr. W tym okresie w Izraelu panowali: Joasz i Jeroboam III. Asyrią władali kolejno: Adad-Nirari III, Salmanassar IV i Aszur-Dan III.

2 On czynił to, co jest słuszne w oczach Pańskich, ale nieszczerym sercem. 3 Skoro tylko umocnił władzę królewską w swoim ręku, zabił tych spośród sług swoich, którzy zabili jego ojca, króla. 

4 Lecz nie skazał na śmierć ich synów, zgodnie z tym, co jest napisane w księdze Prawa Mojżeszowego, gdzie Pan przykazał: Ojcowie nie poniosą śmierci za winy synów ani synowie za winy swych ojców. Każdy umrze za swój własny grzech. Pwt 24,16

5 Zgromadził potem Amazjasz mieszkańców Judy i podzielił ich według rodów, dając im tysiączników i setników dla całego Judy i Beniamina; dokonał następnie ich spisu od dwudziestu lat wzwyż. Znalazł wtedy trzysta tysięcy mężów wyborowych, zdolnych do walki, uzbrojonych w dzidy i tarcze.

25,5. Liczebność armii. Hebrajski termin oznaczający „tysiąc”, 'eleph, był też używany w odniesieniu do „oddziału”, co wydaje się mieć więcej sensu w tym wersecie. Spis przeprowadzony przez Amazjasza wykazał zatem, że było 300 oddziałów mężczyzn nadających się do służby wojskowej; w tekście nie podano też dokładnej liczby żołnierzy, jaką dysponował. Na temat dodatkowych informacji dotyczących liczb zob. komentarz do 2 Krn 11,1; 13,2-20.

6 Najął następnie z Izraela sto tysięcy dzielnych wojowników za sto talentów srebra.

25,6. Najemnicy. Podczas wojen prowadzonych na Bliskim Wschodzie powszechnie wykorzystywano oddziały najemników. W okresie panowania Tiglat-Pilesera III (745-727 przed Chr.) Asyryjczycy w dużym stopniu opierali się na siłach najemnych. Chociaż najemnicy byli doświadczeni i dobrze wyszkoleni, ich lojalność budziła często wątpliwości, szczególnie gdy nie otrzymali na czas żołdu lub walczyli przeciwko nieprzyjacielowi, którego znali. W okresie wojen perskich jońscy najemnicy opuścili obóz Persów i stanęli po stronie Greków podczas bitwy pod Platejami (480 przed Chr.).

25,6. Sto talentów srebra. Talent był największą jednostką wagi stosowaną na Bliskim Wschodzie. Odpowiadał 3000 sykli w Alalach i Ugarit w Syrii oraz w Starym Testamencie (Wj 38,25-26). 100 talentów srebra ważyło około 3 t. Oczywiście, chodzi tu o całkowitą ilość srebra wypłaconego najemnikom, co daje talent srebra na każdy oddział. Nie była to wygórowana zapłata, a jedynie „zadatek”- prawdziwym dochodem miały być wzięte łupy.

7 Przyszedł wówczas do niego mąż Boży, mówiąc: Królu, niech nie wyrusza z tobą wojsko Izraela, bo Pan nie jest z Izraelem ani z żadnym z synów Efraima. 8 Jeśli ono przyjdzie, ty możesz być dzielny w walce, a Bóg [i tak] cię osłabi wobec wroga, albowiem u Boga jest siła, aby pomóc i aby obalić. 9 Amazjasz zapytał męża Bożego: A co zrobić ze stu talentami srebra, które dałem oddziałowi wojowników z Izraela? Mąż Boży odpowiedział: Pan ma więcej do dania tobie niż to. 10 Zwolnił więc Amazjasz oddział, który do niego przybył z Efraima, aby wrócili na swoje miejsce. Oni jednak bardzo się rozgniewali na Judę i powrócili do ojczyzny, pałając gniewem. 

11 Amazjasz, wzmocniwszy się, wyruszył na czele swego wojska do Doliny Soli, gdzie pobił dziesięć tysięcy synów Seiru, 2Krl 14,7

25,11. Dolina Soli. Dolina Soli jest utożsamiana z Wadi el-Milh, przebiegającym na wschód od Beer-Szeby i ok. 5 km na południe od Morza Martwego. W rejonie tym jest wiele urwistych zboczy, zrzucenie z nich grozi śmiercią.

25,11. Seir. Seir to biblijna nazwa części Edomu, często też pełni rolę jego synonimu. Określenie „synowie Seiru” może być zatem inną nazwą Edomitów. Seir pojawia się jako geograficzna toponimia w egipskich listach z Amarny (XIV w. przed Chr.).

12 a dziesięć tysięcy żywych uprowadzili synowie Judy. Wprowadzili ich potem na szczyt skały i strącili ze szczytu skały, tak iż się wszyscy porozbijali.

25,12. Metody egzekucji. Zrzucenie jeńców z urwiska jest metodą egzekucji, o której nie wspomina się w innych fragmentach. Była to najwygodniejsza forma wymierzenia kary śmierci. W 67 po Chr., podczas żydowskiego powstania przeciwko Rzymowi, tysiące Żydów z Gamla rzuciło się ze skały, wybierając śmierć zamiast rzymskiej niewoli.

13 A żołnierze oddziału, który Amazjasz wycofał ze swej wyprawy na wojnę, rozeszli się po miastach judzkich, od Samarii aż po Bet-Choron, zabijając trzy tysiące ludzi i zabierając wielki łup.

25,13. Od Samarii aż po Bet-Choron. Bet-Choron znajdowało się na wzniesieniu między doliną Ajjalon a górami, w odległości ok. 19,5 km na północny zachód od Jerozolimy. Z miejsca, w którym znajdowały się wojska, główna droga do domu wiodła na północ z Arad do Hebronu, gdzie zakręcała nieco na zachód, następnie zaś biegła na północ przez Szefelę. Idąc tą drogą z Arad do Bet-Choron, trzeba było pokonać ok. 80 km. Miasto Samaria leżało kolejnych 80 km na północ od Bet-Choron i jako stolica Północnego Królestwa nie mogło być miastem, o które tutaj chodzi. Albo była to inna „Samaria” w Judzie, niewystępująca nigdzie indziej w Piśmie Świętym, albo w tekście oryginalnym znajdowała się nazwa zbliżona do „Hebronu”. Ponieważ większą część zapłaty najemników stanowiły łupy, był to sposób ich pobrania.

14 Kiedy po rozbiciu Edomitów wrócił Amazjasz, wprowadził bogów synów Seiru i ustanowił ich bogami dla siebie, oddając im pokłon i paląc kadzidło.

25,14. Bogowie synów Seiru. Sądzi się powszechnie, że były to wizerunki bogów Edomitów. Narodowym bóstwem mieszkańców Edomu był Kos. Oddawanie czci bóstwom pokonanych narodów nie było niczym niezwykłym. W Dan, w kaplicy znajdującej się w bramie miejskiej, ustawiono kamienie noszące wyraźne ślady darów wotywnych. Uczeni przypuszczają, że symbolizują one jakieś bóstwa miast, które zostały zdobyte przez Izraelitów. Dary wotywne stanowiły spełnienie przysięgi, którą tym bóstwom złożono (być może za pomoc w zdobyciu miasta, które Izraelici usiłowali opanować).

15 Zapłonął wtedy gniew Pana na Amazjasza i wysłał On do niego proroka, który mu powiedział: Dlaczego szukałeś bogów tego ludu, którzy nie uratowali ich narodu z twojej ręki? 16 Kiedy on to do niego mówił, powiedział mu król: Czy ustanowiliśmy cię doradcą króla? Przestań! Po cóż mają cię uderzyć? Prorok zaprzestał i zawołał: Wiem, że Bóg powziął zamiar, by cię zgubić, ponieważ to uczyniłeś i nie usłuchałeś mojej rady. 

17 Wtedy Amazjasz, król judzki, naradził się i wysłał posłów do Joasza, syna Joachaza, syna Jehu, króla izraelskiego, ze słowami: Przyjdź, a zmierzymy się zbrojnie! 2Krl 14,8-14

18 Joasz zaś, król izraelski, przekazał Amazjaszowi, królowi judzkiemu, taką odpowiedź: Cierń na Libanie przesłał cedrowi na Libanie taką prośbę: Daj córkę swoją mojemu synowi za żonę! Lecz dziki zwierz, który jest na Libanie, przebiegł i rozdeptał cierń. Sdz 9,7-15

19 Mówisz sobie: Oto pobiłem zupełnie Edom. Skutkiem czego twoje serce uniosło się pychą, by się chwalić. Pozostań teraz w swoim domu! Dlaczego masz się narażać na nieszczęście i masz upaść ty, a razem z tobą i Juda? 20 Lecz Amazjasz nie usłuchał [go], co było zrządzeniem Boga, który chciał ich wydać w ręce Joasza za to, że szukali bogów Edomu. 21 Wyruszył więc Joasz, król izraelski, i zmierzyli się zbrojnie – on i Amazjasz, król judzki – w Bet-Szemesz, które należy do Judy.

25,21. Bet-Szemesz. Bet-Szemesz było miastem położonym ok. 24 km na zachód od Jerozolimy w rejonie Szefeli, między Jerozolimą a pasem nadmorskim należącym do Filistei. Było to ważne umocnione miasto, strzegące przejścia Sorek przed rabusiami, skłonnymi splądrować Jerozolimę. W miejscu Bet-Szemesz (Tell er-Rumeila) odkryto ślady intensywnego osadnictwa kananejskiego w okresie poprzedzającym podbój Izraelitów.

22 Juda został pobity przez Izraela, i uciekł każdy do swego namiotu. 23 Amazjasza zaś, króla judzkiego, syna Joasza, syna Joachaza, pochwycił w Bet-Szemesz Joasz, król izraelski, i zaprowadził go do Jerozolimy. Zrobił wyłom w murze Jerozolimy od Bramy Efraima aż do Bramy Węgła, na czterysta łokci.

25,23 Joachaza. Tak tekst hebr. W BJ: „Ochozjasza”, na zasadzie domysłu.

25,23. Topografia Jerozolimy. Uczeni sądzą, że Brama Efraima znajdowała się w północno-zachodnim narożniku miasta. Strona północna była jedyną, z której można się było łatwo dostać do miasta. Inne odcinki murów były trudne do zdobycia z powodu ukształtowania doliny Hinnom (na południowym zachodzie) i doliny Cedronu (na południowym wschodzie).

24 Zabrał też całe złoto i srebro, wszystkie przedmioty, które znajdowały się w świątyni Bożej u Obed-Edoma i w skarbcach pałacu królewskiego, oraz zakładników i wrócił do Samarii. 1Krn 26,15

25,24. Złupienie Joasza. W dokumentach asyryjskich często opisuje się wysłanie członków rodziny pokonanego króla pod strażą do Asyrii jako zakładników. Miało to zapewnić pożądane zachowanie pokonanego władcy. Asurnasirpal II (panujący w latach 883-859 przed Chr.) został opisany jako władca „biorący zakładników i utrwalający zwycięstwa”. Nie podano tutaj tożsamości judejskich jeńców, można jednak sądzić, że należeli oni do rodziny królewskiej lub byli członkami ważnych rodów.

25 Amazjasz, syn Joasza, król judzki, żył jeszcze piętnaście lat po śmierci Joasza, syna Joachaza, króla izraelskiego. 2Krl 14,17-20

26 A czyż pozostałe dzieje Amazjasza, od pierwszych do ostatnich, nie są opisane w Księdze Królów Judy i Izraela? 27 Od czasu, kiedy Amazjasz opuścił Pana, uknuto przeciw niemu spisek w Jerozolimie, uciekł więc do Lakisz. Urządzono za nim pościg do Lakisz i tam go zabito.

25,27. Lakisz. Lakisz (Tell ed-Duweir) było główną twierdzą judejskiej Szefeli. Nic więc dziwnego, że Amazjasz się tam udał, miasto znajdowało się bowiem w linii umocnień obronnych otaczających Jerozolimę. Lakisz zostało zdobywane przez Asyryjczyków i Babilończyków w czasie ich inwazji na Judę w VIII i VII w. przed Chr.

28 Przywieziono go końmi i pochowano z jego przodkami w Mieście Dawidowym.

25,28 Dawidowym. Według 2 Krl 14,20. Tekst hebr.: „judzkim”.

2Krn 26

Gospodarność i potęga wojskowa Ozjasza

1 Cały naród Judy wziął Ozjasza, który miał wtedy szesnaście lat, i uczynił go królem w miejsce jego ojca, Amazjasza. 2Krl 14,21-22

2 To on obwarował Elat i przywrócił go Judzie, kiedy król spoczął ze swymi przodkami.

26,2. Elat. Elat (lub Elot) było portem morskim wzniesionym przez Salomona na północnym krańcu zatoki Akaba (zob. komentarz do 2 Krn 8,17). Było ono ściśle związane z pobliskim portem Esjon-Geber. Elat otworzyło przed Judą możliwość handlu z Arabią, Afryką i Indiami. Ozjasz pragnął najwyraźniej ożywić handel na Morzu Czerwonym, zapoczątkowany przez Salomona.

3 W chwili objęcia rządów Ozjasz miał szesnaście lat, a panował pięćdziesiąt dwa lata w Jerozolimie. Matka jego miała na imię Jekolia [i była] z Jerozolimy. 2Krl 15,2-4

26,3. Chronologia. Według Thielego długi okres panowania Ozjasza przypadał na lata 792-740 przed Chr. Badacze sądzą, że przez długi czas był on współregentem z ojcem, Amazjaszem (pod koniec jego panowania) oraz ze swym synem, Jotamem (w końcowym okresie własnych rządów). Ówczesnymi królami Izraela byli: Jeroboam II (przez okres czterdziestu z pięćdziesięciu dwóch lat życia), Zachariasz, Szallum, Menachem, Pekach i Pekachiasz. W Asyrii panowali: Adad-Nirari III, Salmanassar IV, Asur-Dan, Asur-Nirari V i Tiglat-Pileser III. Asyria była wówczas osłabiona, co pozwoliło na rozkwit oraz ekspansję Izraela i Judy. Imię Ozjasza odnaleziono na pieczęci pochodzącej z Tell Beit Mirisim. Dokumenty Tiglat-Pilesera wspominają o królu Jaudi, imieniem Azariau, jednak większość badaczy nie utożsamia go z Ozjaszem.

4 Czynił on to, co jest słuszne w oczach Pańskich we wszystkim, tak jak czynił jego ojciec, Amazjasz. 2Krn 24,2

26,4 Wiersz wzięty z 2 Krl nie zgadza się z zawartością rozdz. 25.

5 Dopóki żył Zachariasz, który go uczył bojaźni Bożej, szukał on Pana, a jak długo szukał Pana, Bóg mu szczęścił.

26,5 bojaźni Bożej. Według grec. Tekst hebr.: „widzenia Bożego”.

— Zachariasz jest postacią nieznaną. Pełni rolę paralelną do tej, jaką ma Jojada wobec Joasza.

6 Wyruszył wówczas, by walczyć z Filistynami. Zrobił wyłomy w murach Gat, Jabne i Aszdodu, a odbudował miasta w okolicy Aszdodu i w kraju Filistynów.

26,6-15 Jasne, że kronikarz w swoim opisie panowania Ozjasza korzystał z jakiegoś wiarygodnego niezależnego źródła, o wiele bardziej szczegółowego niż 2 Krl. — Istnienie budowli Ozjasza na pustyni (w. 10) zostało potwierdzone przez archeologię.

7 Wspomagał go Bóg przeciwko Filistynom i przeciwko Arabom mieszkającym w Gur-Baal, i przeciwko Meunitom. 2Krn 20,1+

26,7 w Gur-Baal. Znaczy: „przebywanie Baala”, i występuje tylko tu. Lokalizacja niepewna.

8 Także i Ammonici płacili daninę Ozjaszowi. Sława jego imienia doszła aż do Wejścia do Egiptu, bo stał się on bardzo potężny.

26,6-8. Sukcesy militarne. Chociaż nie posiadamy innych źródeł opisujących zwycięstwa Ozjasza nad Filistynami, Arabami i Meunitami, istnieją dowody archeologiczne potwierdzające zniszczenie filistyńskiego miasta Aszdod, co mogło mieć miejsce za czasów Ozjasza. Są również dowody na to, że Ozjasz wzniósł twierdze na niedawno zdobytych ziemiach. Gat (Tell es-Safi; zob. komentarz do 1 Sm 5,8), Aszdod i Jabne tworzą trójkąt o boku ok. 16 lub 24 km, dominujący nad północną częścią równiny filistyńskiej, rozciągającej się bezpośrednio na zachód od Jerozolimy. Tell Mor znajdujący się w pobliżu filistyńskiego miast Aszdod stanowi dobry przykład takiej twierdzy. Ponieważ Ozjasz nie mógł prowadzić ekspansji na północ z uwagi na potęgę Izraela za panowania Jeroboama II, zwrócił się na zachód i południe, podbijając ludy, które wcześniej wykorzystywały niestabilną sytuację w Judzie. Na temat dodatkowych informacji dotyczących Meunitów zob. komentarz do 2 Krn 20,1. Do tej pory nie ustalono położenia Gur-Baal.

9 Wybudował też Ozjasz baszty w Jerozolimie nad Bramą Węgła, nad Bramą Doliny, nad Narożnikiem i umocnił je.

26,9 Ozjasz naprawia szkody, spowodowane ostatnią wojną (por. 25,23).

26,9. Baszty w Jerozolimie. Chociaż nie udało się odnaleźć baszt zbudowanych przez Ozjasza, były one przypuszczalnie podobne do wzniesionych przez Asyryjczyków w ich głównych miastach: Niniwie, Kala, Aszur i Dur-Szarrukin. Twierdza Dur-Szarrukin, zbudowana przez Sargona II (panował w 721-705 przed Chr.), posiadała wieże umieszczone strategicznie w czterech narożnikach miasta. Zob. 2 Krn 25,23, gdzie podano opis bram, które znajdowały się w basztach zbudowanych przez Ozjasza. Niedawno odkryta w okolicach źródła Gichon masywna baszta mogła być elementem tych fortyfikacji.

10 Wybudował również wieże w pustyni i wykopał liczne cysterny, ponieważ posiadał wiele bydła na Szefeli i na płaskowyżu, a także rolników i uprawiających winnice na wzgórzach i w ogrodach, kochał się bowiem w uprawie ziemi. 1Krn 27,25-31

26,10. Wieże w pustyni. Istnieją dowody archeologiczne, potwierdzające przedsięwzięcia budowlane prowadzone przez Ozjasza na obszarze Judy. Wieża, której ślady odnaleziono w Gibea (w stratygraficznej warstwie III B), pochodzi przypuszczalnie z okresu jego panowania. Liczne budowle z Tell Abu Selima mogą być również datowane na czasy Ozjasza. W Qumran i Ain Feszka odnaleziono ruiny wczesnych budowli i cystern, które uczeni łączą z panowaniem Ozjasza. Fortyfikacje, cysterny i zabudowania gospodarskie odnaleziono także na obszarze Negebu w pobliżu Beer-Szeby.

11 Ozjasz miał wojsko wyćwiczone do walki, gotowe do wyprawy w pole, podzielone na oddziały, obliczone przez pisarza Jejela i nadzorcę Maasejasza, pod rozkazami jednego z dowódców królewskich – Chananiasza. 12 Całkowita liczba naczelników rodów nad tymi dzielnymi wojownikami wynosiła dwa tysiące sześciuset. 13 Pod ich rozkazami było wojsko złożone z trzydziestu siedmiu tysięcy pięciuset ludzi wyćwiczonych do walki, pełnych siły do tego, by wesprzeć króla przeciw wrogom.

26,11-13. Armia Ozjasza. Dowodem potęgi Ozjasza jest fakt, że posiadał on armię stałą i nie musiał przeprowadzać zaciągu w okresie konfliktu. Źródła asyryjskie podają, że wojska Ozjasza były wystarczająco potężne, by uczestniczyć w koalicji przeciwko Tiglat-Pileserowi III podczas jego najazdu na państwa Lewantu w połowie VIII w. przed Chr.

14 Ozjasz przygotował im, to jest całemu wojsku, tarcze, dzidy, hełmy, pancerze, łuki i kamienie do proc.

26,14. Uzbrojenie. Posiadane bogactwo pozwoliło Ozjaszowi wyposażyć żołnierzy w tradycyjną broń, którą posługiwano się w okresie żelaza na Bliskim Wschodzie. Wymieniona tutaj broń pojawia się też na typowych listach uzbrojenia armii asyryjskiej. Roczniki asyryjskie szczegółowo opisują uzbrojenie swojej armii; Asyryjczycy często przedstawili również broń na reliefach ściennych, które znajdowały się w pałacach ich królów. Można przyjąć, że Ozjasz rozbudował armię z obawy przed Asyryjczykami i innymi sąsiadami Izraela.

15 W Jerozolimie polecił on zbudować machiny wojenne według pomysłu konstruktora, do umieszczenia na wieżach i narożnikach celem ciskania strzał i wielkich kamieni. W ten sposób sława jego rozeszła się daleko, bo doznawał on naprawdę przedziwnej pomocy, aż stał się tak potężny.

26,15 Nie chodzi tu o balisty albo katapulty, ale o drewniane konstrukcje przyczepione do murów na sposób średniowiecznych balkonów.

26,15. Machiny wojenne. „Machiny wojenne” wykonane na polecenie Ozjasza były przypuszczalnie ochronnymi tarczami montowanymi na murach, umożliwiającymi żołnierzom miotanie kamieni i wystrzeliwanie strzał w kierunku nieprzyjaciela. Ruiny judejskiej twierdzy Lakisz dostarczają przykładu takich machin. Oprócz tego przedstawiono je na reliefach ściennych znajdujących się w pałacu Sennacheryba w Niniwie. W przeszłości niektórzy badacze sugerowali, że były to katapulty, nie ma jednak dowodów, iż używano ich tak wcześnie.

Pycha i kara za nią

16 A kiedy stał się potężny, uniosło się jego serce, aż uległo zepsuciu. Wykroczył przeciw Panu, Bogu swemu, wszedł bowiem do świątyni Pańskiej, aby złożyć ofiarę kadzielną na ołtarzu kadzenia.

26,16 W 2 Krl mowa o karze trądu, ale nie o jej przyczynie. Królowie bez wzbudzania czyichkolwiek protestów wykonywali pewne funkcje kultowe. Dopiero po wygnaniu zaczęto się tym gorszyć i wtedy też składanie ofiary kadzielnej stało się wyłącznym przywilejem potomków Aarona (por. Lb 17,5; 1 Kra 23,13).

17 Wszedł za nim kapłan Azariasz, a z nim osiemdziesięciu odważnych kapłanów Pańskich. 18 Powstali przeciw królowi Ozjaszowi i powiedzieli mu: Ozjaszu, nie do ciebie należy składanie ofiar kadzielnych Panu, lecz do kapłanów. Są oni synami Aarona, na to poświęconymi, aby składać ofiary kadzielne. Wyjdź z Miejsca Świętego, bo się sprzeniewierzyłeś i nie przyniesie ci to chwały u Pana. 

19 Wówczas Ozjasz zapałał gniewem, a w jego ręku była jeszcze kadzielnica. Gdy pałał gniewem na kapłanów, ukazał się na jego czole trąd, wobec kapłanów w domu Pańskim, przed ołtarzem kadzenia. Lb 12,10

26,19 Taka sama kara spadła na Miriam, która usiłowała przywłaszczyć sobie prawa Mojżesza (Lb 12,10). Trąd sprowadzał nieczystość rytualną, a tym samym uniemożliwiał wstęp do sanktuarium (Kpł 13,45).

26,16-19. Przewinienie Ozjasza. Przewinienie Ozjasza polegało na bezpośrednim pogwałceniu prerogatyw kapłańskich związanych z kultem w świątyni (Lb 16,40). Ołtarz kadzenia znajdował się w zewnętrznej sali świątyni, do której mogli wchodzić wyłącznie pełniący urząd kapłani. Świętokradztwo, o które go oskarżano [BT: „boś się sprzeniewierzył”], można było wynagrodzić, składając ofiarę zadośćuczynienia (zob. komentarz do Kpł 5,14-16).

26,19. Trąd. Król Mari, Jahdun-Lim, wypowiada przekleństwo, by każdy, kto zbezcześci poświęconą przez niego świątynię, pokrył się trądem. Związek trądu ze świętokradztwem był powszechnie uznawany. Uczeni badający języki Bliskiego Wschodu doszli do wniosku, że hebrajski termin tłumaczony jako „trąd”, należy oddawać raczej jako „choroba skóry” lub „łuszcząca się skóra”. Takie plamy na skórze mogły puchnąć lub sączyć się, mogły się też łuszczyć. Podobne szerokie określenia używane są również w języku akadyjskim. Babilończycy, podobnie jak Izraelici, uważali taki stan za nieczysty, będący karą bogów. Nie ma dowodów potwierdzających występowanie klinicznej postaci trądu (choroby Hansena) na Bliskim Wschodzie w okresie poprzedzającym czasy Aleksandra Wielkiego. W tekście biblijnym nie podano też żadnego z głównych symptomów choroby Hansena. Opisane objawy przemawiają przeciwko diagnozie, że był to trąd. Stan chorobowy przedstawiony w tekście nie został ukazany jako zaraźliwy. Na podstawie podanej charakterystyki można sądzić, że Ozjasz zachorował na łuszczycę, egzemę, grzybicę woszczynową lub łojotokową chorobę skóry. Mogło też chodzić o kilka odmian infekcji grzybiczej. Nie jest więc jasne, na jaką dolegliwość cierpiał. Porównanie do „śniegu” [w tekście BT nie pojawia się też słowo „śnieg”] wskazuje raczej na łuszczenie się skóry niż na jej barwę [słowo „biały” dodano w niektórych przekładach]. Wielka kulturowa odraza odczuwana do nosicieli chorób skórnych mogła wynikać z wyglądu chorych; czasami przykra woń przypominała zapach rozkładającego się ciała i dlatego choroby skóry kojarzono ze śmiercią. Ta naturalna odraza, w połączeniu z okresem kwarantanny, który był umotywowany raczej względami rytualnymi niż medycznymi, prowadziła do usuwania chorych na margines społeczeństwa. Nie wiadomo, czy Ozjasz został poddany kwarantannie z powodu choroby, czy przestępstwa kultowego, którego się dopuścił. Chociaż Naaman cierpiał na podobną chorobę, mógł sprawować funkcję wodza. Najprawdopodobniej po dopuszczeniu się przez Ozjasza przestępstwa kultowego jego funkcję przejął Jotam (syn Ozjasza), pełniąc rolę współregenta.

20 Najwyższy kapłan, Azariasz, i wszyscy inni kapłani zwrócili się do niego, a oto miał on trąd na czole. Natychmiast więc wypędzili go stamtąd. On sam nawet się śpieszył do wyjścia, bo dotknął go Pan. 2Krl 15,5-7

21 I pozostał król Ozjasz trędowaty aż do dnia swej śmierci, i mieszkał w domu odosobnienia, bo wykluczony został z domu Pańskiego, podczas gdy Jotam, jego syn, zarządzał pałacem królewskim i sądził lud. Kpł 13,46; Lb 19,20

22 Pozostałe zaś dzieje Ozjasza, pierwsze i ostatnie, są opisane przez proroka Izajasza, syna Amosa.

26,22 Musi tu chodzić o jakieś zaginione pismo, którego autorstwo przypisywano wielkiemu prorokowi. W obecnej Iz Ozjasz jest wymieniany tylko w tytułach (1,1; 6,1; 7,1).

23 I spoczął Ozjasz ze swymi przodkami, i pochowano go z jego przodkami na polu obok grobu królów. Mówiono bowiem: On był trędowaty. Syn jego, Jotam, został w jego miejsce królem.

26,23 obok grobu królów. A więc na polu, nie w grobowcu.

26,23. Grób Ozjasza. W Muzeum Izraelskim znajduje się starożytne epitafium umieszczone w miejscu pochówku Ozjasza, króla Judy. Było to miejsce drugiego grobu, w którym złożono kości władcy.

2Krn 27

Rządy Jotama 2Krl 15,32-38

1 Jotam w chwili objęcia rządów miał dwadzieścia pięć lat, a szesnaście lat panował w Jerozolimie. Matka jego, córka Sadoka, miała na imię Jerusza.

27,1. Chronologia. Jotam panował w latach 750-732 przed Chr. Przez pierwszych dziesięć lat był przypuszczalnie współregentem (ze swym ojcem, Ozjaszem). W końcowym okresie przez trzy lata rządził wspólnie ze swym synem, Achazem. Wśród pozabiblijnych dowodów panowania Jotama znajduje się pierścień z jego imieniem i wizerunkiem rogatego barana znaleziony w Tell el-Chelefa. Władca został też wymieniony w bulli noszącej królewską pieczęć Achaza.

2 Czynił on to, co jest słuszne w oczach Pańskich, i działał zupełnie tak, jak jego ojciec, Ozjasz, nie wtargnął jednak, jak on, do domu Pańskiego. Ale lud nadal był zepsuty.

27,2 nie wtargnął jednak... do domu Pańskiego. To spostrzeżenie jest tu oczywiście pochwałą przeciwstawiającą go Ozjaszowi (26,16n).

3 On to zbudował Bramę Górną świątyni Pańskiej i przeprowadził wiele prac przy murach Ofelu.

27,3. Brama Górna świątyni Pańskiej. Niewiele wiadomo na temat architektonicznych dziejów świątyni po okresie panowania Salomona. Brama Górna świątyni Pańskiej znajdowała się po stronie północnej i prowadziła do środka kompleksu świątynnego. Prorok Jeremiasz został uwięziony w Górnej Bramie Beniamina, którą gdzie indziej nazywano Bramą Górną.

27,3. Wzgórze Ofel. Wzgórze Ofel znajdowało się między wzgórzem świątynnym a grzbietem południowym nazywanym Miastem Dawida. Najwyraźniej przebiegały tamtędy umocnienia otaczające kompleks świątynno-pałacowy. Niektórzy badacze sądzą, że w Ofel istniała twierdza określana tym mianem.

4 Budował też miasta w górach judzkich, a w lasach wzniósł zamki i wieże.

27,4. Zamki. Jotam kontynuował w Judzie zakrojony na szeroką skalę program budowlany swojego ojca. Wznosił zamki na wzgórzach Judy, przypuszczalnie w celu stworzenia linii obronnej przeciwko atakom nieprzyjaciela. Jotam nie tylko budował zamki na obszarach zalesionych, lecz mógł również prowadzić działania w celu ponownego zalesienia kraju. Podczas wykopalisk nie natrafiono jednak do tej pory na ruiny fortyfikacji, które można by jednoznacznie połączyć z okresem Jotama. Za jego czasów do dawnej świetności powróciło imperium neoasyryjskie pod panowaniem Tiglat-Pilesera III. Wzmacnianie systemu obronnego miało przypuszczalnie związek z narastającym zagrożeniem asyryjskim.

5 On to walczył z królem Ammonitów i zwyciężył go. W roku tym dali mu Ammonici sto talentów srebra, dziesięć tysięcy kor pszenicy i dziesięć tysięcy kor jęczmienia. Podobnie płacili mu Ammonici także i w drugim, i w trzecim roku.

27,5 Wojny z Ammonitami nie wspomina się w 2 Krl. Juda nie miał wspólnej granicy z Ammonem.

27,5. Ammonici. Ammonici mieszkali na północ od Moabitów w rejonie rzeki Jabbok. W tekstach asyryjskich lud ten jest znany jako Bit-Ammon zamieszkujący kraj Ben-ammanu. W końcowym okresie panowania Jotama królem Ammonitów był Szarib. Nie istnieją dokumenty Ammonitów ani Asyryjczyków rzucające światło na dzieje tego narodu przed 733 przed Chr. Lud ten płacił Ozjaszowi daninę, lecz najwyraźniej podejmował próby wydostania się spod panowania Judy i musiał być ujarzmiany siłą.

27,5. Wielkość daniny. Wielkość daniny przekazanej przez Ammonitów jest bardzo duża, porównywalna do tej, którą Asyryjczycy wyznaczyli Judzie za panowania Ezechiasza (2 Krl 18,14-17). Zob. komentarz do 2 Krn 2,10.

6 Jotam wzrósł w potęgę, ponieważ utwierdził swoje drogi przed Panem, Bogiem swoim. 7 Pozostałe zaś dzieje Jotama, wszystkie jego walki i przedsięwzięcia opisane są w Księdze Królów Izraela i Judy. 8 Dwadzieścia pięć lat miał, gdy został królem, a szesnaście lat panował w Jerozolimie. 9 I spoczął Jotam ze swoimi przodkami, i pochowano go w Mieście Dawidowym. A jego syn, Achaz, został w jego miejsce królem.

2Krn 28

Odstępstwo Achaza

1 Achaz w chwili objęcia rządów miał dwadzieścia lat, a szesnaście lat panował w Jerozolimie. Nie czynił on tego, co jest słuszne w oczach Pańskich, tak jak czynił jego praojciec, Dawid, 2Krl 16; Iz 7-9

28,1. Chronologia. Thiele umieszcza panowanie Achaza w latach 735-715 przed Chr. Czyniłoby go to współczesnym Ozeasza, ostatniego króla Izraela, oraz asyryjskich królów: Tiglat-Pilesera III, Salmanassara V i Sargona II. Chronologia tego okresu jest bardzo skomplikowana - daty z poszczególnych systemów chronologicznych znacznie od siebie odbiegają. Większość opiera się na skomplikowanych okresach współregencji. Jedną z możliwości jest, że Achaz został umieszczony na tronie przez proasyryjskie stronnictwo w administracji Judy już w 741 przed Chr. w nadziei, że współdziałanie z Asyrią pomoże w utrzymaniu pokoju. Wzmianka o Achazie (określanym za pomocą dłuższej formy swojego imienia, Jehoachaz; w języku asyryjskim Iauhazi), jako jednym z władców płacących daninę, pojawia się na inskrypcji ściennej Tiglat-Pilesera. Odnaleziono też bullę z odciskiem jego królewskiej pieczęci.

2 lecz kroczył drogami królów Izraela, nawet sporządził Baalom posągi ulane z metalu.

28,2. Posągi ulane z metalu. Achaz odlewał bożki kananejskiego Baala, nie zaś jego lokalne wizerunki. Liczba mnoga (posągi/baale) może stanowić paralelę do używanego w liczbie mnogiej Elohim - ogólnego określenia hebrajskiego Boga. Odlewanie bożków zostało wyraźnie potępione przez Prawo Mojżeszowe (zob. Wj 34,17). Metalowe odlewy kananejskich bóstw (także posągi Baala) odnaleziono w licznych miejscach na terenie Palestyny.

3 On to składał ofiary kadzielne w Dolinie Synów Hinnoma i przeprowadził swego syna przez ogień – na modłę ohydnych grzechów pogan, których Pan wypędził przed Izraelitami.

28,3 w Dolinie Synów Hinnoma. To inna nazwa Gehenny, doliny położonej na południe od Jerozolimy i miejsca kultu Molocha (por. Kpł 18,21; 2 Krl 23,10; Jr 32,35).

28,3. Dolina Synów Hinnoma. Dolina Synów Hinnoma przebiegała po południowej stronie Jerozolimy i w południowo-wschodnim krańcu miasta łączyła się z doliną Cedronu. Z Doliny Synów Hinnoma wiodły do miasta Brama Śmietników i Brama nad Doliną. Miejsce to cieszyło się złą sławą z powodu kultu Baala sprawowanego tam przez Achaza i Manassesa. Jozjasz doprowadził do skalania całej tej okolicy, by zapobiec przyszłym aktom bałwochwalstwa (2 Krl 23,10).

28,3. Przeprowadzanie synów przez ogień. Autorzy biblijni odróżniają praktyki obcych narodów, polegające na paleniu dzieci w ofierze ich bogom (Pwt 12,31 oraz 2 Krl 17,31), od zwyczajów bałwochwalczych Izraelitów, którzy „przeprowadzali swoich synów i córki przez ogień”. Jeśli obrzęd „przeprowadzania przez ogień” różnił się od składania ofiar z dzieci, nie wiadomo, na czym polegał. W Pwt 18,9 „przeprowadzanie przez ogień” pojawia się w kontekście innych kananejskich obrzędów wróżbiarskich. Aluzje na temat palenia dzieci w ofierze pojawiają się również w dokumentach asyryjskich pochodzących z tego okresu.

4 Składał też ofiary krwawe i kadzielne na wyżynach i pagórkach, i pod każdym drzewem zielonym.

28,4. Na wyżynach i pagórkach, i pod każdym drzewem zielonym. Sprawowania kultu na wyżynach nie przypisano innym królom judejskim, lecz ludowi Judy (np. 1 Krl 22,44). Innej hebrajskiej formy czasownikowej używano na oznaczenie niedozwolonych ofiar, składanych w lokalnych przybytkach i stanowiących przeciwieństwo legalnych ofiar w świątyni w Jerozolimie. Na temat dodatkowych informacji dotyczących wyżyn zob. komentarz do 2 Krl 17,9.

Kara

5 Dlatego wydał go Pan, Bóg jego, w ręce króla Aramu. Pobito go i uprowadzono od niego wielką liczbę jeńców, których zaprowadzono do Damaszku. On zaś sam został wydany w ręce króla izraelskiego, który zadał mu wielką klęskę. 2Krl 16,2-4

28,5-8 Wojna syro-efraimska została opisana z punktu widzenia znacznie różniącego się od perspektywy widocznej w innych źródłach judejskich dotyczących tego samego wydarzenia (2 Krl 16 i Iz 7-8). Kronikarz dysponował prawdopodobnie jakimś źródłem efraimskim.

28,5. Klęska w wojnie z Aramejczykami. Opisane tutaj kampanie nazywano wojną syryjsko-efraimicką. Jedna z popularnych rekonstrukcji wydarzeń głosi, że państwa z rejonu Syrii i Palestyny (m.in. Izrael i Aram) stworzyły koalicję w celu przeciwstawienia się coraz większej potędze Asyrii za panowania Tiglat-Pilesera III. W 733 przed Chr. na czele koalicji stał Rezin, król aramejskiego Damaszku. Rok wcześniej Aram i Izrael starały się nakłonić Achaza do przyłączenia się do koalicji przeciwko Asyrii. Obydwa państwa próbowały zdetronizować Achaza (zob. Iz 7,6). W latach 733-732 przed Chr., po apelu Achaza, wojska asyryjskie pomaszerowały na zachód, niszcząc wszystko na swej drodze. Doprowadziło to do upadku królestwa Damaszku i osadzenia marionetkowego władcy na tronie Izraela (Ozeasza). Inni badacze sądzą, że napaść koalicji syryjsko-efraimickiej stanowiła odzwierciedlenie dążeń jej członków do ekspansji i nie miała nic wspólnego z sojuszem przeciwko Asyrii. Asyryjskie roczniki Tiglat-Pilesera III są bardzo fragmentaryczne, można z nich jednak uzyskać ogólny obraz asyryjskiego podboju.

6 Pekach, syn Remaliasza, wymordował wówczas jednego dnia w Judzie sto dwadzieścia tysięcy ludzi, samych dzielnych wojowników, bo opuścili oni Pana, Boga swych ojców. Kpł 18,21+

7 Dzielny wojownik efraimski, Zikri, zabił wówczas syna królewskiego, Maasejasza, zarządcę pałacu, Azrikama, i namiestnika królewskiego, Elkanę. 8 Izraelici wzięli do niewoli u swoich braci [z Judy] dwieście tysięcy żon, synów i córek, pobrali też od nich wielki łup i uprowadzili to wszystko do Samarii.

Wystąpienie proroka Odeda

9 Był tam jednak prorok Pański, imieniem Oded, który wyszedł naprzeciw wojsk powracających do Samarii i rzekł im: Oto Pan, Bóg ojców waszych, w swoim gniewie przeciw Judzie wydał ich w wasze ręce i zabiliście ich z okrucieństwem, które dosięgło nieba.

28,9-15 Jest rzeczą godną podziwu, że mimo swojej niechęci do Królestwa Północnego kronikarz zaakceptował tradycję, pominiętą w 2 Krl, a opowiadającą o interwencji jakiegoś proroka z Samarii, wiernego przedstawiciela Jahwe, który nazywa Judejczyków swymi „braćmi” i przekonuje przywódców Izraela, by uwolnili więźniów. Taka szerokość poglądów jest tu jedyna w swoim rodzaju i zapowiada już przypowieść o dobrym Samarytaninie.

10 Teraz zamierzacie wziąć w jarzmo synów Judy i Jerozolimy jako waszych niewolników i niewolnice. Tylko czy wy sami nie macie win wobec Pana, Boga waszego? 11 Posłuchajcie mnie teraz: Odeślijcie jeńców, których wzięliście spośród waszych braci, bo [inaczej spadnie] na was zapalczywość gniewu Pańskiego. 12 Powstali wtedy niektórzy mężowie spośród naczelników – synów Efraima: Azariasz, syn Jochanana, Berekiasz, syn Meszillemota, Ezechiasz, syn Szalluma, i Amasa, syn Chadlaja, stanęli przed tymi, którzy wracali z wojskiem, 

13 i rzekli im: Nie wprowadzajcie tutaj jeńców, będziemy bowiem winni wobec Pana; czy zamierzacie powiększyć nasze winy i grzechy? Wina nasza bowiem i tak jest wielka, a zapalczywość gniewu Pańskiego [spadnie] na Izraela. 14 Żołnierze uwolnili jeńców, a łup zostawili przed naczelnikami i całym zgromadzeniem. 

15 Mężowie, imiennie wybrani do tego zadania, zajęli się pokrzepieniem jeńców: nagich przyodziano z łupu, ubrano ich i obuto, dano im jeść i pić, namaszczono, następnie posadzono osłabionych na osły i poprowadzono ich do Jerycha, miasta palm, do ich braci; sami zaś wrócili do Samarii. Łk 10,29-37

28,14-15. Sposób potraktowania jeńców. Asyryjskie roczniki i reliefy ścienne ukazują ciężkie warunki, w których przebywali ludzie deportowani ze swego kraju. Mężczyźni są zwykle nadzy, z kolczykami w nosie i policzkach. Niektórzy są pozbawieni kończyn. Inni niosą ze sobą swój dobytek. Wydaje się, że podobnie postępowali Izraelici, co potępiał prorok Oded. Dlatego opisaną w tym wersecie opiekę i miłosierdzie, okazywane jeńcom, należy uznać za coś wyjątkowego.

Ponowna niewierność Achaza

16 W tym czasie król Achaz wysłał posłów do króla asyryjskiego z prośbą o pomoc. 2Krl 16,7; Iz 7-8

28,16 Według źródła kronikarza Achazowi zgodnie z 2 Krl 16,7 zagrażali nie tylko Aramejczycy oraz Izraelici, ale także Edomici i Filistyni. Roczniki asyryjskie potwierdzają rzeczywiście fakt wyprawy Tiglat-Pilesera przeciwko Filistynom. Ceną za opiekę asyryjską nad Judą był dolegliwy haracz i zepchnięcie do roli wasala. Kronikarz interpretuje te fakty jako karę.

28,16. Achaz zwraca się o pomoc do Asyryjczyków. W odpowiedzi na atak dwóch państw z rejonu Syro-Palestyny, Achaz poprosił Asyrię o pomoc. Chociaż roczniki asyryjskie nie wspominają wprost o jego prośbie, Achaz wymieniany jest wśród królów plącących daninę Tiglat-Pileserowi III.

17 Wkroczyli bowiem Edomici i pobiwszy Judę, wzięli jeńców. 18 Filistyni także uderzyli na judzkie miasta Szefeli i Negebu, zdobywając Bet-Szemesz, Ajjalon, Gederot, Soko wraz z miejscowościami przynależnymi, Timnę z miejscowościami przynależnymi, Gimzo z miejscowościami przynależnymi. Tam też osiedli.

28,17-18. Trudności militarne. Achaz obawiał się nie tylko inwazji ze strony Aramu i Izraela. Wydaje się, że prosił Asyrię o wystąpienie również przeciwko Edomowi i Filistei. Niedawne wykopaliska, prowadzone wzdłuż starożytnej granicy między Edomem a Judą, potwierdziły ekspansję Edomu na obszar judejskiego Negebu (w takich miastach jak En Hatzewa i Qitmit). Ceramiczne ostrakony z Aradu zawierają korespondencję wojskową pochodzącą z tego okresu, która wskazuje, że spodziewano się napaści ze strony Edomu. Filistyni zwiększali swoją obecność na obszarze Szefeli, odzyskując kontrolę nad terenem, który za panowania Ozjasza znajdował się w sferze wpływów Judy (zob. komentarz do 2 Krn 26,6-8). Opis zawiera charakterystykę trzech głównych przejść ze wzgórz judejskich (doliny Ajjalon, Sorek i Ela). Nie istnieją dowody archeologiczne potwierdzające, że Filistyni podbili którekolwiek z wymienionych tutaj miast. Kampania Tiglat-Pilesera z 734 przed Chr. skierowana była m.in. przeciwko Filistynom. Doprowadziło to do ustawienia steli w Gazie w 734 przed Chr. oraz do zdobycia Aszkelonu w 733 przed Chr. Asyryjski list z Nimrud wskazuje na niestabilną sytuację, która panowała w ówczesnej Palestynie. Ziemie utracone przez Achaza nie zostały mu zwrócone, lecz stały się asyryjskimi prowincjami.

19 Stało się tak, ponieważ Pan upokarzał Judę ze względu na króla Izraela, Achaza, który popierał zepsucie w Judzie i bardzo sprzeniewierzał się Panu.

28,19 Izraela. Grec: „judzkiego” (por. jednak 21,2).

20 Przybył potem do niego Tiglat-Pileser, król asyryjski, ale przygniótł go raczej, niż wspomógł. 2Krl 16,8

28,20 BJ: „Tiglat-Pileser, król asyryjski, zaatakował go i oblegał, ale nie mógł zdobyć nad nim przewagi”. Taka wersja zdarzeń nie znajduje potwierdzenia ani w tekstach asyryjskich, ani w 2 Krl. Wydaje się, że kronikarz odniósł do czasów Achaza to, co się wydarzyło za Ezechiasza (rozdz. 32).

21 Chociaż Achaz obrabował świątynię Pańską, pałac królewski i naczelników, obdarowując tym króla asyryjskiego, i tak nic mu to nie pomogło. 

22 W czasie tego ucisku król Achaz nadal sprzeniewierzał się Panu. 2Krl 16,12-13 Iz 10,20

23 Składał bowiem ofiary bogom Damaszku, którzy go pokonali, i mówił: Bogowie królów Aramu okazali im pomoc. Będę im składał ofiary, a pomogą mi. Lecz przyczyniły się one do upadku i jego, i całego Izraela. 2Krl 16,17

28,23. Bogowie Damaszku. Większość ludów Bliskiego Wschodu wierzyła, że bogowie mają ograniczony zakres geograficznej jurysdykcji. Ziemia należąca do danego boga znajdowała się więc pod zarządem ludzkiego władcy. Z reguły bogowie nie kontrolowali wydarzeń rozgrywających się na innym terytorium (stanowiącym obszar jurysdykcji innego bóstwa). Ponieważ większość kampanii wojennych miało charakter świętej wojny, zasługi przypisywano bogu (bogom) zwycięskiej armii. Już w połowie III tysiąclecia przed Chr. sumeryjskie miasto Lagasz ogłosiło, że jego bogowie udzielili mu zwycięstwa nad sąsiednią Ummą. Achaz przyznaje szczerze, że bogowie Aramejczyków muszą być potężniejsi i mieć słuszność, skoro został pokonany przez wojska aramejskie. Bogowie Damaszku należeli do aramejskiego panteonu, w skład którego wchodził Hadad (bóg burzy, przypuszczalnie właściwe imię Baala, znane ze źródeł kananejskich). Achaz wzniósł również duży ołtarz dla „bogów Damaszku” (zob. 2 Krl 16,9-16). Nie jest jasne, czy był to ołtarz fenicki, aramejski, czy nawet asyryjski. Zastąpił on ołtarz z brązu zbudowany przez Salomona. Świątynia, którą odwiedził Achaz, była przypuszczalnie świątynią Hadad-Rimmona (por. 2 Krl 5,18). Jednak opisane obrzędy trzeba uznać za typowo izraelskie.

24 Zabrał też Achaz sprzęty świątyni Bożej i pokruszył je. Zamknął bramy świątyni Pańskiej, a wystawił sobie ołtarze we wszystkich zakątkach Jerozolimy.

28,24. Sprzęty świątyni. Do świątyni należały przypuszczalnie naczynia, przybory, meble i narzędzia. Według 2 Krl 16,17-18 Achaz miał posłać królowi Asyrii konkretne przedmioty, m.in. „kryty krużganek szabatowy”. Asyryjczycy nie wtrącali się zwykle w sprawy związane z lokalnym kultem. Wydaje się, że Achaz posłał te przedmioty, by spłacić daninę, którą miał złożyć w kruszcach.

28,24. Ołtarze we wszystkich zakątkach. W dokumentach asyryjskich czytamy o małych, ustawionych pod gołym niebem kapliczkach lub wnękach w narożnikach ulic/placów. W jednym z tekstów czytamy, że w mieście Babilon znajdowało się 180 takich kapliczek poświęconych bogini Isztar. Kapliczki te były konstrukcją pionową, z ołtarzem umieszczonym na szczycie. Wydaje się, że odwiedzały je głównie kobiety. W tym znaczeniu słowo „zakątek” może się odnosić do wnęki kultowej.

25 W każdym też judzkim mieście ustanawiał wyżyny, aby składać ofiary kadzielne dla cudzych bogów, przez co rozgniewał Pana, Boga swych przodków.

28,25 Od w. 22 kronikarz przerabia 2 Krl, wydobywając z niej jedynie fakt o znaczeniu religijnym: uległość Achaza względem obcych zwycięskich bóstw.

28,25. W każdym też judzkim mieście ustanawiał wyżyny. Cała ziemia Judy stała się ośrodkiem cudzoziemskich praktyk kultowych. Asyryjczycy (podobnie jak Aramejczycy) nie wymagali od podbitych ludów oddawania czci asyryjskim bogom. Ujarzmione narody mogły jednak sądzić, że uznanie bogów czczonych przez zdobywców poprawi z nimi stosunki. Na temat dodatkowych informacji dotyczących wyżyn zob. komentarz do 2 Krl 17,9.

26 Pozostałe zaś jego dzieje i przedsięwzięcia, od najwcześniejszych do ostatnich, są opisane w Księdze Królów Judy i Izraela. 2Krl 16,19-20

27 Spoczął potem Achaz ze swymi przodkami i pochowano go w mieście, w Jerozolimie, ale nie w grobach królów judzkich. Jego syn, Ezechiasz, został w jego miejsce królem.

2Krn 29

Oczyszczenie świątyni za Ezechiasza 2Krl 18,1-3

1 Ezechiasz objął rządy, mając dwadzieścia pięć lat, a panował dwadzieścia dziewięć lat w Jerozolimie. Jego matka, córka Zachariasza, miała na imię Abbijja.

29,1-31,21 Kronikarz rozwija w tych trzech rozdziałach historię reformy religijnej autorstwa Ezechiasza, reformy, o której w 2 Krl mowa tylko w jednym wierszu (18,4), powtórzonym tu w 31,1. Jako centralizująca kult miała ona w jego oczach wielkie znaczenie i opisał ją inspirując się reformą Jozjasza.

29,1. Chronologia. Okres panowania Ezechiasza jest najbardziej kontrowersyjny ze wszystkich. Thiele, uznając istnienie sprzeczności w niektórych biblijnych informacjach o charakterze synchronicznym, datuje to panowanie na lata 715-687 przed Chr. Współczesnymi Ezechiasza byliby więc asyryjscy władcy Sargon II i Sennacheryb. Egipscy królowie z tego okresu to Szabako, Szebirtku i Taharka. Wielu uczonych sądzi, że Ezechiasz objął tron w 727 przed Chr., i że do spotkania z Sennacherybem doszło w czternastym roku jego panowania (2 Krl 18,13). Sennacheryb był wówczas jedynie księciem następcą tronu, dowodzącym wojskami swojego ojca, Sargona II. Teksty asyryjskie potwierdzają, że w 713 przed Chr. prowadzono na zachodzie kampanie przeciwko Aszdodowi. Wydarzenie to zapoczątkowało wiele konfliktów, które osiągnęły punkt kulminacyjny podczas oblężenia Jerozolimy w 701 przed Chr., po wstąpieniu Sennacheryba na tron. Dowody archeologiczne dotyczące okresu panowania Ezechiasza to in.in. pieczęć z jego imieniem odnaleziona w Tell Beit Mirsim. W Syro-Palestynie odnaleziono też królewskie pieczęcie na uchwytach dzbanów, datowane począwszy od końca VIII w. przed Chr., przypuszczalnie pochodzące również z czasów Ezechiasza. Oprócz poszerzenia Jerozolimy, a także prac budowlanych na dużą skalę, które w niej prowadzono (zob. komentarz do 2 Krn 32,5), w okresie tym zbudowano przypuszczalnie również wielki szyb w Lakisz.

2 Czynił on to, co jest słuszne w oczach Pańskich, zupełnie tak, jak jego przodek, Dawid. 

3 On to w pierwszym roku swego panowania, w miesiącu pierwszym otworzył bramy domu Pańskiego i naprawił je. 2Krn 28,24

29,3. Ideologia odnowienia świątyni. Świątynia stanowiła ośrodek - kulturalny, gospodarczy i społeczny - w Syrii, Mezopotamii i Izraelu. Pełniła rolę domu opiekuńczego bóstwa miasta, wierzono więc, że jest miejscem jego obecności. Obowiązkiem władcy miasta było „opiekowanie się i karmienie” bóstwa. Posąg boga był codziennie kąpany, ubierany i żywiony. Dbanie o dom boga było równie ważne dla króla jak zwycięstwa wojenne. Podobnie pobożność przypisywano tym, którzy odbudowali lub odnowili dom jakiegoś boga. Odnowienie obejmowało aspekty fizyczne i rytualne. Zaniedbana świątynia wymagała napraw murarskich (zob. komentarz do w. 13) oraz odnowienia, a czasami uzupełnienia mebli i sprzętów. Po dokonaniu napraw należało przywrócić świętość świątyni dzięki odpowiednim rytuałom. Na koniec, trzeba było zapewnić jej stosowne fundusze, a także służbę, by można było sprawować tam kult.

4 Wprowadził kapłanów i lewitów i zgromadził ich na dziedzińcu wschodnim. 5 Potem im rzekł: Posłuchajcie mnie, lewici! Teraz oczyśćcie siebie i oczyśćcie dom Pana, Boga ojców waszych. Usuńcie to, co nieczyste, z Miejsca Świętego. 6 Albowiem sprzeniewierzyli się nasi przodkowie i czynili to, co jest złe w oczach Pana, Boga naszego, opuścili Go i odwrócili oblicze od przybytku Pańskiego, a tyłem do niego się obrócili.

29,6 sprzeniewierzyli się nasi przodkowie. To, co teraz następuje, jest publicznym wyznaniem grzechów, podobnie jak Dn 9,4-19; Ba 1,15-3,8. Zob. także Lm 5 i Jr 3,22-25.

7 Zamknęli bramy przedsionka i pogasili lampy, nie składali w świątyni ofiar kadzielnych ani całopaleń Bogu Izraela. 2Krn 2,3

8 Dlatego spadł gniew Pana na Judę i na Jerozolimę. I uczynił On ich postrachem, przedmiotem zdumienia i drwin, jak to sami widzieliście na własne oczy. Kpł 26,32; Pwt 28,25; Jr 25,18

9 Oto dlaczego nasi przodkowie padali od miecza, a synowie nasi, nasze córki i nasze żony są w niewoli. 10 Teraz noszę w sercu zamiar zawarcia przymierza z Panem, Bogiem Izraela, aby odwrócił od nas zapalczywość swego gniewu. 11 Synowie moi, nie bądźcie teraz niedbali, bo wybrał was Pan, abyście stali przed Jego obliczem, abyście Mu służyli. Macie być Jego sługami i składać Mu ofiary kadzielne. 12 Powstali wtedy lewici: Machat, syn Amasaja, i Joel, syn Azariasza, z synów Kehata, a z synów Merariego: Kisz, syn Abdiego, i Azariasz, syn Jalleleela; z Gerszonitów zaś: Joach, syn Zimmy, i Eden, syn Joacha.

29,12 W tym spisie są zgrupowani lewici wywodzący się od Kehata, Merariego i Gerszona a także kantorzy, potomkowie Asafa, Hemana i Jedutuna. Łączne potraktowanie kantorów i lewitów odzwierciedla sytuację z czasów po wygnaniu (por. już 1 Krn 6,18-32).

13 A z synów Elisafana: Szimri i Jejel; z synów Asafa: Zachariasz i Mattaniasz. 14 Z synów zaś Hemana: Jechiel i Szimei; z synów Jedutuna: Szemajasz i Uzzjel. 15 Zebrali oni swych braci i oczyścili się, a później, na rozkaz króla, według przepisów Pana, wkroczyli, by oczyścić dom Pański.

29,4-15. Lewici. Rody lewitów nie odgrywały większej roli w kulcie sprawowanym w Jerozolimie od ponad stu lat, tj. od czasów Jozafata. Zgodnie z tradycyjnymi obrzędami odnowienia Ezechiasz nakazał członkom rodów kapłańskich oczyszczenie świątyni i przywrócenie jej rytualnej czystości. Później polecił wykonywanie w niej na nowo pierwotnych czynności rytualnych (zob. komentarz do 2 Krn 19,5).

29,15. Poświęcenie. Poświęcenie było rytualnym oczyszczeniem, przygotowującym człowieka do kontaktowania się z tym, co święte. W różnych kulturach wykonywano różne obrzędy, zgadzając się jednak co do tego, że do usunięcia nieczystości i utrzymania świętości domu bóstwa pewne czynności rytualne są niezbędne. Poświęcenia kapłanów dokonano przypuszczalnie w sposób opisany szczegółowo w Wj 29.

16 Weszli także kapłani do wnętrza domu Pańskiego, aby je oczyścić. Cokolwiek nieczystego znaleźli w świątyni Pańskiej, wszystko wyrzucali na dziedziniec domu Pańskiego. Następnie brali to lewici, wynosili na zewnątrz i wrzucali do potoku Cedron. 2Krn 15,16

29,16 O roli kapłanów w sprawach oczyszczenia por. Kpł 13-16.

29,16. Dolina Cedronu/potok Cedronu. Dolina Cedronu, przebiegająca na południowy wschód od świątyni, łączyła się z Doliną Synów Hinnoma, która była od długiego czasu wykorzystywana przez mieszkańców Jerozolimy jako wysypisko śmieci. Ezechiasz, podobnie jak Jozjasz, starał się oczyścić kompleks świątynny w Jerozolimie, przenosząc wszystkie niedozwolone przedmioty kultu do tej doliny. W dolinie Cedronu chowano również ludzi zaliczanych do pospólstwa.

17 Zaczęli oczyszczanie w pierwszym dniu pierwszego miesiąca, a w dniu ósmym tego miesiąca weszli do przedsionka Pańskiego. Dokonywali oczyszczenia domu Pańskiego przez osiem dni. W szesnastym zaś dniu pierwszego miesiąca zakończyli.

29,17. Kalendarz. Pierwszym miesiącem w kalendarzu Izraelitów był nisan, obejmujący fragmenty naszych wiosennych miesięcy marca i kwietnia. Był to też początek kalendarza świąt religijnych. Procedura oczyszczenia postępowała w kierunku od obszarów zewnętrznych do wewnętrznych, ponieważ każdy obszar miał inne wymagania rytualne. Po osiągnięciu określonego poziomu świętości można było wchodzić na dany obszar. Osiągnięcie kolejnego obszaru świętości pozwalało na wejście do kolejnego, i tak dalej. Oczyszczenie całego terenu przylegającego do kompleksu świątynnego wymagało ośmiu dni; osiem dni trwało też oczyszczenie właściwej świątyni.

29,17. Oczyszczenie sprzętów. Powtórnego poświęcenia świątyni dokonano w trzech etapach. Gdy świątynia została oczyszczona i poświęcona na nowo, rozpoczęto inauguracyjną ceremonię dedykacji. Przedmioty usunięte przez Achaza musiały zostać ponownie poświęcone, ponieważ zostały zabrane ze świątyni i utraciły czystość rytualną.

18 Udali się następnie do samego króla Ezechiasza i oznajmili: Oczyściliśmy cały dom Pański: ołtarz całopalenia i wszystkie jego sprzęty, stół na chleby pokładne i wszystkie jego przybory. 19 Wszystkie też sprzęty, które zbezcześcił król Achaz w czasie swego panowania, gdy się sprzeniewierzył, na nowo ustawiliśmy i poświęcili. Oto one są przed ołtarzem Pańskim. 20 Nazajutrz rankiem wstał król Ezechiasz, zebrał naczelników miasta i poszedł do domu Pańskiego. 21 Przyprowadzono wówczas siedem młodych cielców, siedem baranów, siedem jagniąt i siedem kozłów na ofiarę przebłagalną za królestwo, za świątynię i za Judę. Następnie polecił kapłanom, synom Aarona, by złożyli całopalenia na ołtarzu Pańskim. 22 Zabito te cielce, a kapłani wzięli z nich krew i pokropili ołtarz. Następnie, zabiwszy barany, pokropili krwią ołtarz. Zabili jagnięta i skropili krwią ołtarz. 23 Przyprowadzili potem kozły, przeznaczone na ofiarę za grzech, przed króla i zgromadzenie, aby położyli na nie ręce. 24 Potem kapłani je zabili, a ich krew wylali na ołtarz jako ofiarę przebłagalną na zadośćuczynienie za całego Izraela, albowiem król nakazał całopalenie i przebłagalną ofiarę za całego Izraela.

29,24 Powyższy rytuał inspiruje się Kpł 4 (por. w. 13-21). Oczyszczanie świątyni w epoce machabejskiej wzorowano prawdopodobnie na tu opisanym (1 Mch 4,42-59).

29,21-24. Rytuał ofiarny. Podczas uroczystości poświęcenia przybytku nie odprawiano żadnych rytuałów ofiarnych. Po poświęceniu świątyni Salomona liczba złożonych w ofierze zwierząt była zbyt duża, by je liczyć. W tekście brak też informacji o poleceniach związanych z podanymi tutaj liczbami. Na temat dodatkowych szczegółów dotyczących ofiary przebłagalnej zob. komentarz do Kpł 4,1-3 i 4-12.

25 Postawił też lewitów w domu Pańskim z cymbałami, harfami i cytrami, według polecenia Dawida i Gada, „Widzącego” królewskiego, oraz proroka Natana, rozkaz bowiem pochodził od Pana za pośrednictwem Jego proroków.

29,25. Instrumenty muzyczne. Na temat harf i lir zob. komentarz do 2 Krn 20,28. Na Bliskim Wschodzie występowały dwa rodzaje instrumentu określanego mianem cymbałów. Jeden zbudowany był z dwóch metalowych talerzy, które grający trzymał w dłoniach i którymi uderzał o siebie. Inne cymbały miały kształt pucharów. W jeden, trzymany nieruchomo, uderzano drugim. Nie wiadomo, o który z rodzajów instrumentu chodzi w tym fragmencie, przypuszczalnie był on jednak wykonany z brązu.

26 Stanęli więc lewici z instrumentami Dawida, a kapłani z trąbami. 27 Wtedy rozkazał Ezechiasz złożyć na ołtarzu całopalną ofiarę, a skoro rozpoczęło się całopalenie, zaczęto śpiewać pieśń [ku czci] Pana przy wtórze trąb i instrumentów króla izraelskiego, Dawida. 28 Całe zgromadzenie oddało pokłon, a pieśń rozbrzmiewała i trąby grały. Wszystko to trwało aż do końca ofiary całopalnej. 29 Gdy zakończono całopalenia, król i wszyscy, którzy byli przy nim, upadli ze czcią na kolana i oddali pokłon.

29,29-36 Po oczyszczeniu świątyni i po liturgii pokutnej może być wznowiony normalny kult, zapoczątkowany uroczystą liturgią.

30 Król Ezechiasz i naczelnicy rozkazali lewitom wysławiać Pana słowami Dawida i „Widzącego” Asafa. Oni zaś wysławiali aż do radosnego uniesienia, padali na kolana i oddawali pokłon.

29,27-30. Śpiew. Wzmianka na temat słów Dawida i Asafa wskazuje, że lewici posługiwali się przypuszczalnie jakimś śpiewnikiem lub psałterzem, być może przypominającym Księgę Psalmów. Większość władców Bliskiego Wschodu zatrudniała śpiewaków (mężczyzn i kobiety), którzy dostarczali oprawy muzycznej uroczystościom, odbywającym się w pałacu i świątyni. W listach z Mari szczegółowo opisano pieśniarki oraz codzienne racje żywnościowe, które przeznaczano na ich utrzymanie. W Izraelu istniały ponad dwadzieścia cztery grupy śpiewaków (1 Krn 25). Znamy też imiona trzech przywódców rodów śpiewaków (Asafa, Hemana i Etana). Pieśniarze byli przypuszczalnie wolnymi ludźmi, jednak w świątyni służyli również niewolnicy (Ezd 2,43-58; Ne 7,46-60). W muzycznej oprawie ceremonii w przybytku ważną rolę odgrywały kobiety.

29,29-30. Postawa podczas kultu. Z niektórych tekstów biblijnych wynika, że Izraelici modlili się, stojąc (1 Sm 1,26; 1 Krl 8,22; Jr 18,20). Inne opisują modlitwę na kolanach (np. 2 Krn 6,13), ze wzniesionymi rękami (Ps 28,2; Iz 1,15; Lm 2,19), a nawet w pozycji leżącej (Ps 5,8; 99,5.9). Pozycja ciała mogła być uzależniona od rodzaju modlitwy. Pod względem postawy przyjmowanej podczas zanoszenia modłów Izraelici nie różnili się od innych ludów. Wiele przykładów z Mezopotamii opisuje ludzi modlących się we wszystkich opisanych pozycjach. Na przykład, w źródłach mezopotamskich modlitwy-zaklęcia, skierowane do Isztar, obejmowały upadnięcie czciciela na twarz oraz element rytualnego wzniesienia dłoni. Źródła chetyckie wskazują na podobne postawy ciała i gesty.

29,29-30. Wielbienie Boga na otwartym powietrzu. Izraelici z Jerozolimy modlili się zwykle w przedsionkach świątyni, zwróceni w stronę sanktuarium (Ps 5,8; 28,2; 138,2). Żydzi mieszkający poza Jerozolimą zwracali się podczas modłów w stronę miasta Jerozolimy i świątyni (1 Krl 8,44-48). W większości kultur Bliskiego Wschodu zwykli ludzie nie mieli wstępu do świątyni, mogli się jednak modlić w jej przedsionkach. Świątynie nie pełniły roli ośrodka kultu, lecz domu, w którym przebywał Bóg. Kult (modlitwa i ofiary) odbywał się w świątyni, nie było jednak regularnych nabożeństw, w czasie których gromadzili się wszyscy wierni.

31 W końcu przemówił Ezechiasz: Teraz podjęliście czynności kapłańskie dla Pana. Przystąpcie i przynoście ofiary krwawe i dziękczynne do świątyni Pańskiej. Wnosiło więc zgromadzenie ofiary krwawe i dziękczynne, a każdy, kto pragnął, składał również ofiary całopalenia. Kpł 7,11+

29,31. Ofiary dziękczynne. Ofiary dziękczynne stanowiły jeden z rodzajów ofiary biesiadnej (zob. komentarz do Kpł 3,1-5). Część ofiary palono na ołtarzu, część przekazywano wiernym.

INSKRYPCJE SENNACHERYBA. Informacje na temat panowania Sennacheryba pochodzą z różnych źródeł. Pierwsze z nich, „roczniki”, nie są typowymi annałami, nie powstały też w okresie prowadzenia kampanii, które w nich opisano. Materiały te określamy mianem „roczników”, ponieważ przedstawiają wydarzenia w porządku chronologicznym. Wiele inskrypcji umieszczono w niszach znajdujących się w fundamentach budowli. Niektóre odnaleziono w miejscach, w których je pierwotnie złożono. Roczniki te były wielokrotnie poddawane procesowi redakcji. Jednym z interesujących tekstów, niezaliczających się do gatunku rocznika, jest fragment utworu z gatunku „listu do Boga”.

Relacja o kampanii przeciwko Jerozolimie powstała przypuszczalnie kilka miesięcy po opisanych w niej wydarzeniach (ok. 700 przed Chr.). Oprócz umieszczania dokumentów w fundamentach budowli Asyryjczycy zapisywali inskrypcje w postaci płaskich reliefów na ścianach pałaców. Zachowało się też kilka kopii relacji z tej kampanii wyrytych na dużych cylindrach. W Niniwie odnaleziono wyrzeźbione na kamieniu reliefy opisujące oblężenie Lakisz (ważne umocnione miasto Judy) przez Asyryjczyków, m.in. w 36. komnacie pałacu Sennacheryba. Roczniki królewskie opisują spustoszenie znacznej części Judy, nie wspomina ją jednak o zdobyciu Jerozolimy, tak jakby drastyczna operacja przeciwko judejskiej stolicy nie została nigdy zakończona (chociaż Sennacheryb przechwalał się, że otoczył Jerozolimę strażniczymi wieżami). Asyryjczycy splądrowali czterdzieści sześć miast Judy, wiele z nich przekazując jej nieprzyjacielowi, Filistei. Nie ma wzmianki o tym, by Sennacheryb obszedł się wspaniałomyślnie z Ezechiaszem, podobnie jak postąpił z królem Tyru. Asyryjczycy zastąpili również innych władców panujących w tym rejonie (np. Sidrę z Aszkelonu). Ważne jest też świadectwo rzeźbiarzy asyryjskich. Przedstawiali oni Lakisz, lecz nie Jerozolimę. W asyryjskich rocznikach czytamy o uprowadzeniu ponad 200 000 Judejczyków. Zdobyto również pewną liczbę miast filistyńskich, które zbuntowały się przeciwko Asyrii. Sennacheryb składa odpowiedzialność za los Judy na barki Ezechiasza (Asyryjczycy obwiniali zwykłe wrogiego monarchę o sprowokowanie inwazji). Dowiadujemy się też, że Asyryjczycy zabrali Ezechiaszowi jego córki, broń, kobiety, złoto i wiele innych przedmiotów. Lista rzeczy złożonych w daninie jest długa i najbardziej szczegółowa ze wszystkich inskrypcji Sennacheryba, co sugeruje, że autor pragnął odwrócić uwagę czytelników od faktu, że Asyryjczykom nie udało się zdobyć Jerozolimy. Jednak Ezechiasz pozostał asyryjskim wasalem, posłał też Sennacherybowi daninę do Niniwy.

32 Liczba zaś całopaleń, które przynieśli do świątyni, była następująca: cielców siedemdziesiąt, baranów sto, jagniąt dwieście. Wszystko to na ofiarę całopalną dla Pana. 33 Jako święte dary złożono: cielców sześćset, a owiec trzy tysiące.

29,32-33. Zwierzęta na ofiary całopalne. Przepisy dotyczące ofiar całopalnych znajdują się w Kpł 1,1-17. W wersecie 32 podano liczbę ofiar całopalnych, które zostały całkowicie strawione przez ogień; werset 33 wylicza ofiary dziękczynne, których część palono, zaś resztę przeznaczano na wspólnotowy posiłek. Takie połączenie ofiar było typowym elementem uroczystości publicznych.

34 Za mało jednakże było kapłanów i nie zdołali obedrzeć ze skóry wszystkich ofiar całopalnych. Wsparli ich więc bracia ich, lewici, aż do zakończenia pracy, aż się kapłani oczyścili. Lewici bowiem byli gorliwsi w oczyszczaniu się niż kapłani. 1Krn 15,12

29,34 Ten wiersz, bardzo przychylny lewitom, odzwierciedla pewne ich animozje do kapłanów. Uczestnicząc w ten sposób w ofiarach lewici naruszali sferę zarezerwowaną dla kapłanów, skąd musiały się rodzić konflikty.

35 Obfite także całopalenie złożono oprócz tłuszczu ofiar biesiadnych i oprócz ofiar płynnych. Tak to wznowiona została służba Boża w świątyni Pańskiej. 36 Uradował się wówczas Ezechiasz i cały lud, że Bóg takim duchem natchnął lud, sprawa bowiem została szybko przeprowadzona.

29,35-36. Ofiary i uczty. Biblijne uczty miały inny cel, treść i przyczynę od uczt wydawanych przez inne ludy Bliskiego Wschodu. Dni świąteczne obchodzone na Bliskim Wschodzie łączyły się z Nowym Rokiem lub ze zmianami pór roku. Izraelici brali udział w ucztach jako ludzie winni wdzięczność łaskawości Jahwe. Uczty sąsiadów Izraela obejmowały okres postu, procesje, święte misteria (i inne rozrywki), dostarczały też okazji do zasięgania wyroczni bóstwa.

2Krn 30

Zaproszenie na Paschę

1 Ezechiasz wysłał posłów do całego Izraela i Judy, a do Efraima i Manassesa napisał także listy, żeby przybyli do świątyni Pańskiej w Jerozolimie, aby odprawić Paschę ku czci Pana, Boga Izraela. Wj 12,1+

30,1-14 Kronikarz inspirował się tu Lb 9,1-14, gdzie można znaleźć takie same dwa przypadki: stan nieczystości i długą podróż, której nie sposób uniknąć. To ograniczenie tłumaczy się zaistniałą po wygnaniu sytuacją oraz nakazem uczestniczenia w Święcie Paschy wiernych z diaspory.

30,1. Inicjatywa podjęta przez Ezechiasza w stosunku do Północnego Królestwa Izraela. Północne Królestwo Izraela zostało podbite przez Asyryjczyków (zob. komentarz do 2 Krl 17,5-6), którzy zagrażali teraz pozostałym państwom zachodniej Palestyny. Ojciec Ezechiasza, Achaz, zapoczątkował politykę współdziałania z Asyrią, czego dowodem jest umieszczenie wzmianki o nim w asyryjskich listach danin. Ezechiasz starał się odzyskać pewne ziemie Izraela, zdobyte przez Ozjasza i utracone przez Achaza (zob. 2 Krl 18,4-8). Polityczne ambicje Ezechiasza mogły zostać zrealizowane jedynie we współpracy z religijnymi przywódcami z Północy. Ezechiasz podjął odpowiednią inicjatywę, gdy król Asyrii, Sargon II, zginął na polu bitwy (705 przed Chr.). Gdy Asyria pogrążyła się w chaosie, Ezechiasz zaczął poszerzać swoje terytoria. Polityka ta doprowadziła w końcu do najazdu Sennacheryba na Syro-Palestynę (701 przed Chr.).

2 Król i jego naczelnicy, i całe zgromadzenie w Jerozolimie postanowili obchodzić Paschę w drugim miesiącu, Lb 9,6-13

3 ponieważ nie mogli obchodzić jej we właściwym czasie, gdyż kapłani jeszcze się nie oczyścili w dostatecznej liczbie, a lud nie zebrał się w Jerozolimie.

30,3 we właściwym czasie. Tzn. w normalnym terminie pierwszego miesiąca (Nisan).

30,1-3. Odnowienie obchodów Święta Paschy. Upadek Samarii przypuszczalnie przyczynił się do wewnętrznej reformy w Izraelu, która sprzyjała polityce Ezechiasza oraz jego dążeniu do ponownego zjednoczenia narodu wokół kultu w Jerozolimie. Uchodźcy z północy bez wątpienia schronili się w Judzie po podboju kraju przez Asyrię, szczególnie odkąd w Izraelu pojawiły się elementy synkretyzmu (połączenie kultu izraelskiego z elementami obcych religii). Obchody Święta Paschy zbiegły się z planem zjednoczenia narodu przez Ezechiasza. Izraelici i Judejczycy mogli cofnąć się pamięcią do wydarzenia, które stanowiły wspólną część ich dziedzictwa - wyjścia z Egiptu.

30,2-3. Czas obchodów Święta Paschy. W kalendarzu hebrajskim Święto Paschy było obchodzone czternastego dnia pierwszego miesiąca. Istniał też przepis (zob. Lb 9,6-13), pozwalający ludziom, którzy znajdowali się w tym czasie w stanie nieczystości lub przebywali w dalekiej podróży, obchodzić Święto Paschy w drugim miesiącu roku. Ezechiasz przesunął obchody święta, by mogli w nim uczestniczyć ludzie z Północy.

4 Sprawę tę uznał za słuszną król i całe zgromadzenie. 5 Postanowili więc ogłosić to w całym Izraelu od Beer-Szeby aż do Dan, żeby przybyli obchodzić w Jerozolimie Paschę Pana, Boga Izraela; od dawna bowiem nie obchodzono jej tak, jak było przepisane. 6 Rozeszli się więc gońcy z listami od króla i jego przywódców po całej [ziemi] Izraela i Judy, zgodnie z królewskim rozkazem, ogłaszając: Synowie Izraela, powróćcie do Pana, Boga Abrahama, Izaaka i Izraela, aby i On powrócił łaskawie do tych, którzy ocaleli, umykając z rąk królów asyryjskich. 7 Nie bądźcie podobni do waszych ojców i braci, którzy wykroczyli przeciw Panu, Bogu ich ojców, za co wydał On ich na zniszczenie, jak to sami widzicie. 8 A teraz nie czyńcie twardym waszego karku jak wasi ojcowie, podajcie rękę Panu i pójdźcie do Jego przybytku, który poświęcił na wieki. Służcie Bogu waszemu, Panu, a odwróci od was zapalczywość swego gniewu.

30,8 podajcie rękę Panu. Tak dosł. W BJ: „Bądźcie ulegli Jahwe”.

9 Jeśli bowiem wrócicie do Pana, wasi bracia i synowie doznają miłosierdzia u tych, którzy ich uprowadzili, i wrócą do tej ziemi, bo łaskawy i miłosierny jest Pan, Bóg wasz, i nie odwróci od was oblicza, byleście tylko wrócili do Niego. 1Krl 8,50

30,9 Apel ten, bliski napomnieniom w Pwt, wskazuje na troskę o braci izraelskich zesłanych po upadku Samarii. W czasach kronikarza spodziewano się powrotu całej diaspory żydowskiej.

10 Gońcy szli od miasta do miasta w kraju Efraima i Manassesa, aż do Zabulona, lecz wyśmiewano się i drwiono z nich. 11 Jedynie niektórzy mężowie z pokolenia Asera, Manassesa i Zabulona upokorzyli się i przyszli do Jerozolimy. 12 Natomiast wśród [pokolenia] Judy ręka Boża podziałała, skłaniając ich serce, tak że wypełnili jednomyślnie rozkaz króla i naczelników, zgodnie ze słowem Pańskim. 

13 I tak zebrał się w Jerozolimie wielki tłum ludu, aby obchodzić w drugim miesiącu Święto Przaśników. Zgromadzenie to było bardzo liczne. 2Krn 28,24-25

30,13. Święta pielgrzymie. W kalendarzu liturgicznym Izraela były trzy ważne święta, wymagające od wiernych odbycia pielgrzymki do Jerozolimy (zob. komentarz do Wj 23,15-17). W okresie tych świąt Jerozolima była zatłoczona z powodu przybywania licznych pielgrzymów. Instytucja pielgrzymki miała ograniczony zasięg w religiach Bliskiego Wschodu, bowiem większą część czynności kultowych sprawowano w lokalnych przybytkach opiekuńczych bóstw. Mimo to ludzie mieszkający w odległych rejonach pielgrzymowali do świątyń. Być może dowodem potwierdzającym to przypuszczenie jest odkrycie dokonane w karawanseraju w Kuntillet Adżrud, gdzie podróżni, którzy mogli być pielgrzymami (lub kupcami), pozostawili na ścianach graffiti. W Babilonii niektórzy odbywali pielgrzymki do stolicy, by uczestniczyć w noworocznych obchodach koronacyjnych, nie uważano tego jednak za religijny obowiązek. W Egipcie to raczej bogowie podróżowali w procesjach po kraju, odwiedzając różne świątynie; lud nie odbywał więc pielgrzymek do ściśle określonych ośrodków kultu.

14 Powstali wtedy i usunęli ołtarze, które były w Jerozolimie. Wyrzucili wszystkie ołtarze kadzenia i wrzucili do potoku Cedron.

Pascha i Przaśniki obchodzone wzorowo

15 Ofiarowali potem paschę czternastego dnia miesiąca drugiego. Zawstydzeni kapłani i lewici oczyszczali się i mogli wnosić całopalenia do świątyni Pańskiej. Ezd 9,6

30,15-27 Tę uroczystą Paschę wzoruje się nie tyle na Pwt 16, ile na przepisach Kodeksu kapłańskiego, w którym Przaśniki ostatecznie powiązano z Paschą (por. Kpł 23,5+).

16 Stali też na swoich miejscach według swego urzędu i według Prawa Mojżesza, męża Bożego. Kapłani wylewali krew, którą brali z rąk lewitów. 17 Ponieważ wielu ze zgromadzenia jeszcze się nie oczyściło, dlatego lewici sami składali w ofierze baranki paschalne za tych wszystkich, którzy nie byli czyści, aby móc je poświęcić Panu.

30,17 Zwierzę ofiarne powinien zabić ten, kto składa je w ofierze (Kpł 1,5; 3,2.8.16; itd.). W razie braku czystości rytualnej albo podczas wielkich publicznych ofiar (Ez 44,11) czynność tę wykonywał niższy kler.

30,15-17. Rytuały związane ze Świętem Paschy. Święto Paschy obchodzone przez Ezechiasza różniło się pod dwoma względami od tradycyjnego. Po pierwsze, inny był czas obchodów (zob. uwagę w 2 Krn 30,2-3); po drugie, Izraelici zostali zwolnieni z pewnych wymagań rytualnych. Ponieważ wielu ze zgromadzonych nie dokonało oczyszczenia, baranki paschalne zostały zabite przez lewitów. Zwykle czynności tej dokonywała głowa rodu, jednak tym razem większość z obecnych nie przeszła rytuału oczyszczenia (Lb 9,6). W pewnych okolicznościach ludzie pozbawieni czystości rytualnej mogli spożywać baranka paschalnego.

18 Wielka bowiem część narodu, zwłaszcza wielu z pokolenia Efraima, Manassesa, Issachara i Zabulona, nie oczyściła się, jedli bowiem baranka paschalnego niezgodnie z przepisami. Modlił się wówczas za nich Ezechiasz tymi słowami: Panie, w dobroci swej racz przebaczyć 19 tym wszystkim, którzy szczerym sercem szukali Pana, Boga swych ojców, choć nie odznaczali się czystością wymaganą do [spożywania] rzeczy świętych. 20 Wówczas Pan wysłuchał Ezechiasza i przebaczył ludowi.

30,20 Ten passus zawiera reakcję na zbyt rygorystyczną wykładnię przepisów o czystości rytualnej. Por. Mt 15,1-20p.

21 Izraelici, którzy znaleźli się w Jerozolimie, obchodzili Święto Przaśników przez siedem dni, wśród wielkiej radości, a kapłani i lewici codziennie wysławiali Pana śpiewem przy wtórze głośnych instrumentów.

30,21. Święto Przaśników. Święto Przaśników zostało ustanowione dla upamiętnienie wyzwolenia Hebrajczyków z Egiptu (zob. komentarz do Wj 12,14-20). Było to jedno z trzech dorocznych świąt, obchodzone zwykle czternastego dnia pierwszego miesiąca. Przez siedem dni spożywano przaśny chleb i nie wykonywano ciężkiej pracy. Ofiary składano pierwszego i ostatniego dnia miesiąca (Lb 28,16-25; Pwt 16,1-8).

22 Wtedy Ezechiasz przemówił do serca wszystkich lewitów, którzy wykazywali dobre zrozumienie spraw Pańskich. W ten sposób w siedem dni ukończono uroczystość, składając ofiary biesiadne i wysławiając Pana, Boga swych ojców.

30,22 Mowa tu o „ofierze biesiadnej z dziękczynieniem” z Kpł 7,12n.

23 Następnie całe zgromadzenie postanowiło świętować jeszcze siedem dni i tak spędzono jeszcze siedem dni wśród radości. 24 Król bowiem judzki, Ezechiasz, ofiarował zgromadzeniu tysiąc cielców i siedem tysięcy owiec, a naczelnicy ofiarowali zgromadzeniu tysiąc młodych cielców i dziesięć tysięcy owiec. Kapłani zaś oczyścili się w ogromnej liczbie.

30,23-24. Dostarczenie zwierząt przez Ezechiasza. Wydaje się, że król dostarczył większość mięsa na religijną ucztę wspólnotową, zorganizowaną dla ludu. Podane tutaj liczby są duże, nie odbiegają jednak od tych, które można znaleźć w literaturze Bliskiego Wschodu. Gdy król Asurnasirpal II wydał ucztę z okazji poświęcenia swojego pałacu w asyryjskiej stolicy Kala, dostarczył na nią 5000 owiec, 1000 baranków i innego bydła, 500 jeleni, 500 gazel, 34 000 sztuk drobiu i 10 000 ryb (879 przed Chr.).

25 Całe zgromadzenie Judy, kapłani i lewici oraz całe zgromadzenie przybyłych z Izraela, dalej przybysze z kraju oraz ci, którzy przebywali w Judzie – pełni byli radości. 26 W Jerozolimie zapanowała radość tak wielka, jakiej nie było w Jerozolimie od czasów Salomona, syna Dawida, króla izraelskiego.

30,26 Kronikarz zestawia odnowienie świątyni z czasów Ezechiasza z jej poświęceniem za panowania Salomona.

27 Na koniec powstali kapłani, aby błogosławić lud. Ich głos został wysłuchany, a modlitwa ich doszła do Jego świętego mieszkania – do nieba.

2Krn 31

Reorganizacja służby Bożej

1 Kiedy to wszystko się zakończyło, wszyscy Izraelici, którzy tam byli, udali się do miast Judy i zniszczyli stele, połamali aszery, znieśli całkowicie wyżyny i ołtarze w całej ziemi Judy i Beniamina, Efraima i Manassesa. Potem powrócili wszyscy Izraelici do swych miast, każdy do swej posiadłości. 2Krl 18,4

31,1. Święte kamienie i słupy Aszery/stele i aszery. Zob. komentarz do 2 Krl 17,9.

31,1. Wyżyny i ołtarze. Zob. komentarz do 2 Krl 17,9.

2 Ezechiasz przywrócił zmiany kapłanów i lewitów: w każdej z ich zmian, odpowiednio do służby kapłanów i lewitów, do składania całopaleń i ofiar biesiadnych, aby pełnili służbę i śpiewali pieśni dziękczynne i pochwalne w bramach obozu Pańskiego.

31,2-20 Według kronikarza Ezechiasz przywracał porządek ustanowiony przez Salomona (2 Krn 8,12-14), który z kolei wprowadzał tylko w czyn prawa nadane przez Dawida.

31,2. Funkcje lewitów. Ezechiasz potwierdził rolę lewitów wyznaczoną im przez Salomona. Tak więc kapłani odpowiadali za składanie ofiar, zaś lewici za inne elementy kultu (zob. też komentarz do 2 Krn 29,15).

3 Część majątku królewskiego przeznaczono na ofiary całopalne, a mianowicie na całopalenia poranne i wieczorne, na całopalenia w szabaty, w dni nowiu księżyca i w uroczystości, tak jak to jest przepisane w Prawie Pańskim. 1Krn 9,19 Ez 45,17; 1Krn 29,3

31,3. Królewskie dary. Oprócz darów przeznaczonych na święto (zob. 2 Krn 30,23-24), król przekazywał regularnie dary umożliwiające funkcjonowanie świątyni. Ezechiasz poszedł za przykładem Salomona, który stale dostarczał zwierząt na ofiary całopalne, związane z obrzędami sprawowanymi w świątyni (2 Krn 2,4). Dostawy tego typu opisano w Lb 28 - 29. W kręgu kultury Bliskiego Wschodu król (jako postać zbiorowa, stanowiąca ucieleśnienie narodu) był głównym czcicielem narodowego bóstwa. Dlatego oczekiwano, że dwór będzie przekazywał znaczną część zaopatrzenia, niezbędnego do składania regularnych ofiar.

4 Rozkazał też ludowi, mieszkańcom Jerozolimy, aby oddawali część należną kapłanom i lewitom, tak aby mogli oni wytrwać w Prawie Pańskim. Lb 28-29

31,4. Część lewitów. Część przypadającą kapłanom i lewitom opisano w Lb 18 (zob. komentarz do tego rozdziału); dary były przeznaczone dla kapłanów (w. 12), zaś dziesięcina dla lewitów (w. 21). Najwyraźniej Ezechiasz podejmował wszelkie wysiłki, by kapłani i lewici z poświęceniem wykonywali obowiązki nałożone w Pięcioksięgu.

5 Skoro tylko rozszedł się ten rozkaz, ofiarowali Izraelici pierwociny zboża, moszczu, oliwy i miodu oraz wszelkich ziemiopłodów i przynieśli obfite dziesięciny ze wszystkiego. Lb 18,8-24; Pwt 14,22+

6 Izraelici i potomkowie Judy, którzy mieszkali w miastach judzkich, dostarczyli dziesięcinę z większego i drobnego bydła oraz dziesięcinę z darów poświęconych Panu, ich Bogu. Składali to wszystko na stosy.

31,6 Dziesięcina jest tu — jak się wydaje — rozszerzona na ofiary dobrowolne.

7 Trzeciego miesiąca rozpoczęli układanie tych stosów, a w miesiącu siódmym zakończyli. Ne 12,44-47; Ne 13,10-13

31,7 Składanie dziesięcin trwa między świętem Pięćdziesiątnicy a Świętem Namiotów, kiedy to kończy się zbiór plonów.

31,7. Kalendarz. Trzeci miesiąc w kalendarzu Izraelitów odpowiadał okresowi od połowy maja do połowy czerwca. Chociaż w okresie powygnaniowym miesiąc ten był nazywany siwan, nazwa ta nie była znana w czasach Ezechiasza. Siódmy miesiąc, etanim (tiszri w czasach powygnaniowych), trwał od połowy września do połowy października. Fakt, że zbiory trwały od trzeciego do siódmego miesiąca, oznacza, że obejmowały żniwa wszystkich głównych upraw (maj: soczewica, jęczmień; czerwiec: pszenica; wrzesień: daktyle, winogrona; październik: oliwki).

8 Przyszedł potem Ezechiasz ze swymi naczelnikami i zobaczywszy stosy, błogosławili Pana i Jego lud, Izraela. 9 Pytał wówczas Ezechiasz kapłanów i lewitów w sprawie tych stosów. 

10 Odpowiedział mu wówczas Azariasz, arcykapłan z rodu Sadoka: Gdy zaczęto wnosić tę świętą daninę do domu Pańskiego, najedliśmy się i nasycili, i pozostało jeszcze w obfitości, albowiem Pan pobłogosławił swój lud i dlatego pozostało to mnóstwo rzeczy. Kpł 25,19-22

31,10 Ezechiasz chciał się chyba dowiedzieć, czy lud nie stał się przedmiotem wyzysku.

11 Rozkazał więc Ezechiasz przygotować składy w domu Pańskim. Gdy je przygotowali,

31,11. Składy w świątyni Pańskiej. Większość kompleksów świątynnych Bliskiego Wschodu zawierała pomieszczenia gospodarcze, pełniące rolę składów, kuchni, kwater kapłańskich i spełniające różne inne funkcje świeckie. Na przykład, świątynia Ninkarrak w Terk (Syria, ok. 1600 przed Chr.) miała duży magazyn kuchenny oraz pomieszczenia dla kapłanów (przebieralnie). Nowe składy zbudowane przez Ezechiasza stanowiły więc przypuszczalnie dodatek do już wcześniej istniejących.

12 wnieśli tam świętą daninę, to jest dziesięcinę i rzeczy święte. Przełożonym nad nimi został lewita Konaniasz i jego brat, Szimei, jako drugi, 13 a Jechiel, Azazjasz, Nachat, Asahel, Jerimot, Jozabad, Eliel, Jismakiasz, Machat i Benajasz byli nadzorcami pod kierunkiem Konaniasza i jego brata, Szimejego, zgodnie z poleceniem króla Ezechiasza i zwierzchnika świątyni Bożej – Azariasza. 

14 A nadzorcą nad dobrowolnymi ofiarami dla Boga był lewita Kore, syn Jimny, odźwierny [bramy] od wschodu, który przekazywał świętą daninę na rzecz Pana i rzeczy najświętsze.

31,14. Odźwierny Wschodniej Bramy/odźwierny od wschodu. Jednym z najważniejszych zadań kapłanów było strzeżenie dostępu do przedsionków świątyni - wewnętrznego „świętego kręgu” (zob. komentarz do Kpł 16,2 i Lb 18,1-7). Skalanie sanktuarium nieczystością wymagało złożenia ofiary oczyszczenia (ofiary za „grzech” zob. komentarz do Kpł 4,1-3), mogło też sprowadzić karę na jednostkę i na cały lud. Odźwierni pilnowali, by na teren świątyni nie dostali się ludzie niepowołani. W przedsionkach znajdowało się też wiele drogocennych przedmiotów, więc ludzie pozbawieni skrupułów i nielękający się Bożej pomsty, mieli pokusę, by wedrzeć się do środka i wykraść własność świątyni. Niewłaściwe obchodzenie się z obiektami uznawanymi za święte wymagało złożenia ofiary naprawczej (ofiary za „winę” zob. komentarz do Kpł 5,14-16). Odźwierni byli odpowiedzialni za niedopuszczenie do tego rodzaju przewinień. Dodatkowe zadanie wykonywał „nadzorca nad dobrowolnymi ofiarami”. Wschodnia Brama była najważniejsza, bowiem świątynia była orientowana na wschód.

15 Pod jego władzą byli: Eden, Miniamin, Jeszua, Szemajasz, Amariasz, Szekaniasz, którzy mieszkali w miastach kapłańskich, aby stale rozdzielać należności swym braciom podzielonym na zmiany, od wielkiego aż do małego –1Krn 23,3n 

16 poza wpisanymi do rodowodów mężczyznami od trzech lat wzwyż wszystkim, którzy przychodzili do domu Pańskiego, aby zapewnić służbę codzienną, odpowiednio do ich czynności i zmian.

31,16 od trzech. Za tekstem hebr. W BJ: „od trzydziestu”, na zasadzie domysłu (por. 1 Krn 23,3).

— „Mężczyźni” tutaj to kapłani i lewici.

17 Spisu kapłanów dokonywano według ich rodów, lewitów zaś od dwudziestu lat wzwyż, odpowiednio do ich czynności i zmian. 1Krn 23,7-23

18 Wpisano również ich dzieci, żony, synów i córki do całego zgromadzenia, bo oni byli obowiązani oddać się na stałe rzeczom świętym.

31,18 Tekst niejasny, koniec wiersza niepewny.

19 Dla synów zaś Aarona, kapłanów mieszkających na obszarze pastwisk ich miast, w każdym mieście byli imiennie wyznaczeni mężowie do wydawania części należnej każdemu mężczyźnie spośród kapłanów i każdemu wciągniętemu do rodowych spisów lewitów.

31,19 Por. komisję ustanowioną przez Nehemiasza (Ne 13,10-14).

20 Takie to rozporządzenia wydał Ezechiasz dla całej ziemi Judy i czynił to, co dobre, słuszne i wierne jest wobec Pana, Boga jego. 21 We wszelkiej pracy, jaką przedsięwziął w zakresie służby w świątyni Bożej bądź w zakresie Prawa czy przykazań, działał z całego serca, szukając swego Boga, i dlatego mu się szczęściło.

2Krn 32

Najazd i klęska Sennacheryba

1 Po tych wydarzeniach i po tych dowodach wierności nadciągnął Sennacheryb, król asyryjski. Przybył do Judy, oblegał warowne miasta i rozkazał je zdobyć. 2Krl 18,13

32,1-8 Kronikarz, który obszernie rozwinął krótką wzmiankę z 2 Krl o reformie religijnej, jest o wiele zwięźlejszy niż jego źródło w referowaniu innych wydarzeń z czasów tego panowania, dodaje jednak od siebie wzmiankę o wojskowych przygotowaniach Ezechiasza w obliczu groźby ze strony Sennacheryba (w. 3n). Wysławia też osobę Ezechiasza, przedstawia go jako człowieka stanowczego i odważnego, który zachęca lud do pokładania ufności w pomocy Jahwe (w. 7-8) słowami, przypominającymi pewne sformułowania proroka Izajasza w Krl.

32,1. Kampanie Sennacheryba. W okresie swojego panowania (705-681 przed Chr.) Sennacheryb prowadził kampanie wojenne w dwóch głównych rejonach. Przynajmniej jedną ważną kampanię, związaną z Jerozolimą i buntem Ezechiasza (701 przed Chr.), przeprowadził w Syro-Palestynie. Prowadził też duże operacje wojenne w Babilonii - innym ważnym regionie, który za jego panowania stwarzał poważne problemy. Ponadto stale musiał stawiać czoło chaldejskim buntownikom pod wodzą Merodak-Baladana (zob. komentarz do Iz 39,1). Kulminacyjnym punktem kampanii babilońskiej było złupienie przez Sennacheryba Babilonu w 689 przed Chr.

2 Gdy Ezechiasz spostrzegł, że Sennacheryb wtargnął i że zwrócił się do walki przeciw Jerozolimie, 3 postanowił wówczas ze swymi dowódcami i wojownikami zatkać źródła wody, które były na zewnątrz miasta, a oni mu pomogli.

32,3. Zaopatrzenie w wodę. Zaopatrzenia w wodę dostarczały źródła, studnie i kanały. Źródła i studnie znajdujące się na zewnątrz miasta zostały zatkane, aby Asyryjczycy nie mogli ich używać. Zagrożenie ze strony Asyryjczyków spowodowało, że Ezechiasz zadbał o zabezpieczenie źródeł wody dla Jerozolimy. Konstrukcja, którą polecił zbudować, nosi nazwę tunelu Ezechiasza. W skale wydrążono szyb o długości 525 m, biegnący od źródła Gichon (na wschód od miasta, w okolicy doliny Cedronu) do sadzawki Siloe (w zachodniej części południowego krańca miasta). Pod koniec XIX w. we wnętrzu tunelu odkryto inskrypcję, opisującą moment spotkania się kopaczy drążących tunel z obydwu stron. Na temat dodatkowych informacji dotyczących systemów wodnych zob. komentarz do 2 Sm 5,8.

4 Zgromadził się liczny tłum ludu, który zatkał wszystkie źródła oraz strumień płynący pośrodku ziemi, mówiąc: Po co wchodzący królowie asyryjscy mają znaleźć wodę w obfitości? Iz 22,9-11

5 Nabrawszy otuchy, naprawił wszystkie zburzone mury, wzniósł na nich wieże, a na zewnątrz drugi mur. Umocnił Millo Miasta Dawidowego i przygotował wiele oszczepów i tarcz. Ne 2,17n

32,5. Poszerzenie murów Jerozolimy. Przeprowadzone niedawno prace archeologiczne potwierdziły poszerzenie obszaru Jerozolimy za czasów Ezechiasza, a także wzrost liczby mieszkańców miasta. Wydaje się, że Ezechiasz rozbudował fortyfikacje i założył ośrodki administracyjne oraz punkty dowodzenia. Prace wykopaliskowe prowadzone w żydowskim kwartale Starego Miasta Jerozolimy doprowadziły do odkrycia fragmentów murów Ezechiasza, które opasywały fragment miasta, być może aż do kilkuset metrów na zachód od biegnącego z północy na południe wzgórza zajmowanego wcześniej przez Jerozolimę.

6 Wyznaczył dowódców wojskowych nad ludem, zgromadził ich u siebie na placu przy bramie miejskiej, gdzie przemówił do ich serc, oświadczając: 

7 Bądźcie mężni i mocni, nie bójcie się i nie dajcie się zastraszyć królowi asyryjskiemu ani temu mnóstwu, które jest z nim, z nami bowiem jest Ktoś większy niż z nim. 2Krn 14,10; 2Krn 20,6-12

8 Z nim jest ramię cielesne, a z nami Pan, nasz Bóg, aby nas wspierać i aby toczyć nasze boje. Lud na słowa króla judzkiego, Ezechiasza, nabrał otuchy. Iz 31,3

9 Sennacheryb, król asyryjski, który wtedy z całym swym wojskiem był w Lakisz, wysłał swoje sługi do Jerozolimy – do Ezechiasza, króla judzkiego, i do wszystkich ludzi z Judy, którzy byli w Jerozolimie, z tym poselstwem: 2Krl 18,17-37; Iz 36,1-22

32,9. Broń używana podczas oblężenia. Na asyryjskich reliefach z Niniwy, ukazujących oblężenie Lakisz, przedstawiono tarany do rozbijania murów, siedem machin oblężniczych oraz judejskich jeńców idących na zesłanie. Pokazano też Sennacheryba siedzącego na tronie i obserwującego przenoszone przed nim łupy. Reliefy potwierdzają znakomitą technikę wojenną Asyryjczyków. Ich armia była bardzo zdyscyplinowana. W skład wojsk wchodzili łucznicy, oszczepnicy, procarze, budowniczowie ramp i ludzie obsługujący machiny oblężnicze. Machiny oblężnicze były silnie uzbrojonymi, wyposażonymi w cztery koła wozami (wcześniejsze posiadały sześć kół) oraz długi, wysunięty do przodu, wykonany z żelaza taran. Jedną z innowacji wprowadzonych przez Sennacheryba było pokrycie machin wojennych skórami. Inne ruchome wieże pozwalały na wprowadzenie w pobliże tarana łuczników, by chronili jego załogę. Na Bliskim Wschodzie zachowało się wiele reliefów przedstawiających asyryjskie machiny oblężnicze. Mimo to Asyryjczycy woleli stosować metodę negocjacji, co opisano w 2 Krl 18-19.

LAKISZ. Lakisz (Tell ed-Duweir) było potężnym miastem garnizonowym lub twierdzą królewską. Ufortyfikowane przez Roboama (ok. 920 rok przed Chr.) miało strategiczne znaczenie, wzmacniając słabą północną granicę państwa. Miasto zbudowane na prostokątnym wzniesieniu znajdowało się u podnóża Szefeli, pomiędzy wzgórzami Judy a równiną nadmorską, spoczywając na naturalnym cyplu otoczonym zewsząd głębokimi dolinami. Lakisz wyposażono w kompleks bram zewnętrznych i wewnętrznych. Mur obronny miał szerokość ponad 3,5 m. W komorach znajdujących się w bramie, w warstwie odpowiadającej okresowi asyryjskiemu, odnaleziono przedmioty z brązu. Znaleziono też osiemnaście ostrakonów z okresu chaldejskiego, łączonych z najazdem Nabuchodonozora. W ciągu zaledwie jednego stulecia Lakisz było dwukrotnie oblegane. Wiele warstw archeologicznych splata się ze sobą tak, że trudno je od siebie oddzielić. Ponieważ miasto było otoczone ze wszystkich stron wzgórzami, Asyryjczycy mogli rozpocząć oblężenie jedynie od strony południowo-zachodniej. Nie udało się znaleźć dowodów, że właśnie tam znajdował się obóz asyryjski. Na całym obszarze miasta znaleźć można ślady zniszczenia, m.in. dużo węgla drzewnego. Jest też rampa oblężnicza usypana z kamieni. Jest to najstarsza rampa odnaleziona na Bliskim Wschodzie i jedyna potwierdzona archeologicznie na terenie Izraela. Podobne rampy ukazano na asyryjskich reliefach ściennych. Miasto zostało zrównane z ziemią, wszystkie budynki spalono. Znaleziono też ślady intensywnych pożarów. Podłogi zasłane były rozbitymi naczyniami i sprzętami. Miasto zostało doszczętnie splądrowane. Napastnicy pozostawili jedynie pozbawione wartości przedmioty. Archeolodzy odnaleźli setki grotów strzał, 20 fragmentów zbroi łuskowej, a także wykonaną z brązu górną część hełmu. Znaleziono 15 000 ludzkich szkieletów i oddzielonych od szkieletów czaszek (archeolodzy sądzą, że należały do ludności cywilnej), które stoczyły się z wierzchołka do olbrzymiego dołu. Na kościach było wiele kości zwierzęcych (także należących do świń) oraz wiele glinianych naczyń. Wśród nich znajdowało się 400 dzbanów ze stemplem lmlk („dla króla”). Jedynym punktem odniesienia do ich datowania jest Lakisz. Asyryjczycy uważali, że oblężenie Lakisz jest operacją pierwszorzędnej wagi. Jak wspomnieliśmy wcześniej, w pałacu w Niniwie stworzono oddzielną salę z reliefami upamiętniającymi to zwycięstwo. Sala poświęcona Lakisz (sala 36) znajdowała się w strategicznym punkcie pałacu, zaś jej celem było ukazanie podboju Judy i zdobycie twierdzy. Na ściennych reliefach widać armię asyryjską nadciągającą w trzech kolumnach, zaś okolica podobna jest do okolicy Lakisz. Uczeni mieli więc niepowtarzalną okazję porównania z rzeczywistością neoasyryjskiego reliefu przedstawiającego starożytne miasto.

10 Tak mówi Sennacheryb, król asyryjski: Na czym wy opieracie swoje nadzieje, gdy przebywacie oblężeni w Jerozolimie? 11 Może Ezechiasz zwodzi was, abyście wydali siebie na śmierć z głodu i z pragnienia, mówiąc: Nasz Pan Bóg wybawi nas z ręki króla asyryjskiego?

32,11. Rola bóstwa podczas bitwy. Na Bliskim Wschodzie nie był niczym niezwykłym pogląd, że losy wojny znajdują się pod kontrolą obcych bogów. Jahwe został ukazany jako sprzyjający Asyrii, zaś Juda jak nieprzyjaciel, który musi zostać pokonany (zob. Iz 7,19; 10,5-6; 2 Krn 35,20-22). Znajduje to paralelę w innych tekstach opisujących bogów nieprzyjaciół, którzy wzywają Asyryjczyków do przybycia. W jednym z tekstów asyryjskich Marduk wzywa Sargona II do dokonania najazdu na Babilon. W tekście babilońskim Marduk żąda od perskiego króla, Cyrusa, by przybył i zdobył miasto. W podobny sposób Jahwe wzywa armię, która zwycięży Babilon (Iz 13,4). Na temat dodatkowych informacji dotyczących roli bogów w bitwie zob. komentarz do Wj 15,3; 1 Sm 4,3; 8,7; 17,37.

12 Czyż to nie on, Ezechiasz, poznosił Jego wyżyny i ołtarze, a potem rzekł do Judy i Jerozolimy: Przed jednym ołtarzem będziecie pokłon oddawać [Bogu] i na nim palić kadzidło?

32,12. Usunięcie wyżyn. Posunięcie to stanowiło element reformy Ezechiasza, której celem było ustanowienie scentralizowanego kultu, wykonywanego wyłącznie w Jerozolimie. Z punktu widzenia biblijnego autora było to pozytywne dokonanie. Asyryjczycy mogli je jednak odczytać na niekorzyść Ezechiasza. Po pierwsze, Asyryjczycy uważali za szkodliwe niszczenie przybytków, w których można było oddawać cześć bogom. Uważali, że im więcej jest ośrodków kultu, tym lepiej. Po drugie, mogli zrozumieć działania Ezechiasza w sposób odpowiadający zwyczajom panującym w starożytnym świecie: w obliczu bliskiej inwazji, posągi bogów były zwykle zabierane z oddalonych przybytków i gromadzone w stolicy kraju. W czasach Sargona podobne kroki podjął Merodak-Baladan. Oczywiście najeźdźcy głosili, że bogowie ci są rozgniewani, ponieważ zostali usunięci ze swoich przybytków. Zwykle przedstawiali też siebie jako ludzi powołanych przez bogów do przywrócenia ich na należne im miejsce.

13 Czyż nie wiecie, co uczyniłem ja i moi przodkowie wszystkim narodom [różnych] krajów? Czy naprawdę zdołali bogowie tych narodów i wszystkich ziem wybawić ich kraje z mojej ręki? 14 Jakiż spośród wszystkich bogów tych narodów, które moi przodkowie klątwą przeznaczyli na zniszczenie, zdołał wybawić swój naród z mojej ręki? Czyżby więc mógł wasz Bóg wybawić was z mojej ręki? 15 Niech was teraz Ezechiasz nie oszukuje i nie zwodzi was czymś podobnym. Nie wierzcie mu, albowiem żaden bóg jakiegokolwiek narodu lub królestwa nie zdoła wybawić swego narodu z mojej ręki lub z ręki moich przodków. Tym bardziej wasz Bóg nie wybawi was z mojej ręki. 

16 Słudzy jego jeszcze więcej mówili przeciw Panu Bogu i Jego słudze, Ezechiaszowi. 2Krl 19,9-13;

17 Sennacheryb napisał też list, aby wydrwić Pana, Boga Izraela, mówiąc o Nim: Podobnie jak bogowie innych narodów ziemi nie wybawili swych ludów z mojej ręki, tak samo nie wybawi swego ludu z mojej ręki Bóg Ezechiasza. 18 Krzyczeli ponadto donośnym głosem w języku hebrajskim do ludu w Jerozolimie, który był na murach, aby ich przestraszyć i przerazić, i tak zdobyć miasto.

32,18. Język hebrajski a język aramejski. Judejscy pisarze powiedzieli Rabsakowi (zob. komentarz do 2 Krl 18,17), by przestał mówić po hebrajsku, nie chcą bowiem, by lud zamknął się na jego przesłanie. Poprosili go, by przemówił po aramejsku, który to język stał się językiem Judejczyków po powrocie z wygnania, nie było tak jednak w opisywanym okresie. Zaskoczył ich swoją znajomością języka judejskiego (biblijnego hebrajskiego). Niegrzeczna odpowiedź Rabsaka dowiodła, że jego rola polegała na przekonywaniu i agitowaniu. Rabsak (jako namiestnik prowincji) mógł być nawet Izraelitą na służbie Sennacheryba, podobnie jak Nehemiasz i Achikar („mądry doradca Assarhaddona”, określany jako Izraelita w Księdze Tobiasza). Aramejski był językiem blisko spokrewnionym z hebrajskim. W tym okresie pełnił on rolę języka dyplomatycznego na Bliskim Wschodzie.

19 O Bogu Jerozolimy mówili tak, jak się mówi o bogach ludów ziemi, którzy są dziełem rąk ludzkich.

Skuteczność modlitwy

20 Król Ezechiasz i prorok Izajasz, syn Amosa, modlili się w tej sprawie, wołając ku niebu. 2Krl 19,15; Iz 37,15 2Krl 19,35-37; Iz 37,36-38

21 Wtedy Pan zesłał anioła, który wytępił wszystkich dzielnych wojowników oraz książąt i dowódców wraz z naczelnikami w obozie króla asyryjskiego. Musiał więc wrócić do swego kraju z twarzą okrytą wstydem. Wszedł potem do świątyni swego bożka, a właśni jego synowie sprawili, że padł pod mieczem. 

22 Tak to Pan ocalił Ezechiasza i mieszkańców Jerozolimy z ręki Sennacheryba, króla asyryjskiego, i z ręki wszystkich nieprzyjaciół. Obdarzył ich pokojem dokoła. 2Krn 14,6 2Krl 20,12

32,22 Obdarzył ich pokojem. Według grec. Tekst hebr.: „i prowadził ich”.

23 Wielu wówczas przynosiło do Jerozolimy ofiary Panu i kosztowne dary dla króla judzkiego, Ezechiasza, który po tych wydarzeniach urósł w oczach wszystkich narodów. 

24 W owych dniach rozchorował się Ezechiasz śmiertelnie. Modlił się do Pana, który go wysłuchał i dał cudowny znak. 2Krl 10,1n; Iz 38,1n

32,24 który go wysłuchał. Według grec. Tekst hebr.: „i on mu powiedział”.

25 Ezechiasz jednak nie odwdzięczył się za wyświadczone dobrodziejstwo, ponieważ jego serce uniosło się pychą, i dlatego zapłonął gniew [Boży] nad nim, nad Judą i nad Jerozolimą. 2Krl 20,12-19; Iz 39,1-8

26 Wtedy Ezechiasz upokorzył się za wyniosłość swego serca – on i mieszkańcy Jerozolimy – i nie spadł na nich gniew Pański w dniach Ezechiasza.

32,26 Te trzy wiersze zawierają jedynie delikatne aluzje do opowieści 2 Krl 20: w. 24 — choroba Ezechiasza i dany mu przychylny znak; w. 25 — poselstwo od Merodak-Baladana; w. 26 — egoistyczna odpowiedź Ezechiasza dana Izajaszowi, zrozumiana tu jako wyraz akceptacji woli Bożej.

Bogactwo i rządy Ezechiasza

27 Ezechiasz miał bogactwa i bardzo wielką sławę. Urządził sobie skarbce ze srebrem, ze złotem, z drogimi kamieniami, z wonnościami, z tarczami i innymi wartościowymi przedmiotami. 2Krl 20,13; Iz 39,2

32,27 z tarczami. Tak tekst hebr., gdzie maginîm. BJ: „w klejnotach”, migdanîm, na zasadzie domysłu.

28 Przygotował także składy na plony zboża, na moszcz i oliwę, obory dla różnych gatunków bydła i owczarnie dla trzód. 29 Pozakładał sobie miasta i w wielkiej ilości posiadał drobne i większe bydło, ponieważ Bóg dał mu wielkie bogactwa.

32,29 miasta. arîm, za tekstem hebr. BJ: „osły”, ajarîm, na zasadzie domysłu.

— To wyliczenie bogactw Ezechiasza, o wiele obszerniejsze niż w 2 Krl, pokazuje, że spoczywało na nim błogosławieństwo Boga, podobnie jak na Dawidzie (1 Krn 29,2; por. 27,25-31) i na Salomonie (2 Krn 9,10-28).

32,27-29. Pomyślność Ezechiasza. Pomyślność Ezechiasza opisano w kategoriach wzrastającego majątku królestwa. Złoto, drogocenne kamienie i wonności wskazują na sukcesy handlowe oraz zmysł administracyjny umożliwiający skuteczne gromadzenie i składowanie towarów. Sukces taki wydaje się zdumiewający w kontekście wasalnej pozycji Ezechiasza i mógł służyć za dowód Bożego błogosławieństwa.

30 To właśnie Ezechiasz zamknął górne ujście wód z Gichonu i poprowadził je prosto na dół ku zachodowi, do Miasta Dawidowego. Ezechiaszowi wiodło się we wszystkich jego przedsięwzięciach. 2Krl 20,20-21 2Krl 20,20+

31 Kiedy jednak przybyło poselstwo książąt babilońskich wysłanych do niego po to, by się dowiedzieć o cudownym znaku, jaki zdarzył się w kraju, Bóg opuścił go, wystawiając go w ten sposób na próbę, aby ujawniły się w pełni zamiary jego serca.

32,31 Nowa interpretacja (por. w. 26) opowieści z 2 Krl 20,12-19.

32 A reszta dziejów Ezechiasza i czyny jego pobożności opisane są w widzeniu proroka Izajasza, syna Amosa, w Księdze Królów Judy i Izraela. 33 I spoczął Ezechiasz ze swymi przodkami, i pochowano go przy drodze prowadzącej w górę, do grobów synów Dawida. W związku z jego śmiercią cały Juda i mieszkańcy Jerozolimy złożyli mu hołd. Syn jego, Manasses, został w jego miejsce królem.

32,33 Informacja w pierwszym zdaniu może oznaczać jakieś honorowe miejsce w nekropoli królewskiej.

2Krn 33

Odstępstwo Manassesa 2Krl 21,1-18

1 W chwili objęcia rządów Manasses miał dwanaście lat, a panował pięćdziesiąt pięć lat w Jerozolimie.

33,1.Chronologia. Długi okres panowania Manassesa Thiele datuje na lata 696-640 przed Chr. Ówczesnymi królami Asyrii byli: Sennacheryb, Assarhaddon i Asurbanipal. Ważni królowie egipscy z tej epoki to Taharka i Psametyk I. Przez większą część wspomnianego okresu Asyryjczycy posiadali silne wpływy na zachodzie.

2 Czynił on to, co jest złe w oczach Pańskich – na modłę ohydnych grzechów tych ludów, które Pan wypędził przed Izraelitami. 3 Na powrót odbudował wyżyny, które zniszczył jego ojciec, Ezechiasz. Wznosił ołtarze Baalom i porobił aszery. Oddawał pokłon całemu wojsku niebieskiemu i służył mu. 4 Zbudował również ołtarze w domu Pańskim, o którym Pan powiedział: W Jeruzalem pozostanie imię moje na zawsze. 5 Zbudował ołtarze całemu wojsku niebieskiemu na obydwu dziedzińcach domu Pańskiego.

33,4-5. Ołtarze w świątyni. Położenie dwóch dziedzińców świątyni Pańskiej stanowi zagadkę dla badaczy. W planie świątyni podanym w 1 Krl 6 znajdował się tylko jeden wewnętrzny dziedziniec. Dokładne położenie tych ołtarzy na terenie przylegającym do dziedzińca zewnętrznego nie jest znane.

33,5. Pogańskie praktyki Manassesa. Zastępy niebieskie (słońce, księżyc, gwiazdy i konstelacje gwiazd) były czczone na ołtarzach znajdujących się na dziedzińcach świątyni oraz na dachu pałacu (zob. 2 Krl 23,12). Znane są teksty pochodzące już z II tysiąclecia przed Chr., w których zawarte są opisy kultu gwiazd. Praktyka ta była szczególnie rozpowszechniona na obszarze ówczesnej Mezopotamii, zaś pieczęcie izraelskie dowodzą, że bóstwa gwiazd były również bardzo popularne w Izraelu. Starożytni wierzyli, że gwiazdy są pośrednikami między bogami a ludźmi i mają władzę nad ziemskimi wydarzeniami. Asyryjskich królów przedstawiano czasem z symbolami planet, które były oczywiście ściśle związane z określonymi bóstwami (na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 2 Krl 23,4). W owym okresie Asyryjczycy stosowali politykę niemieszania się i nieograniczania lokalnych praktyk religijnych, nie ma więc powodu, by sądzić, że Manasses został zmuszony do wprowadzenia obcych elementów kultu.

6 On to przeprowadził synów swoich przez ogień w Dolinie Synów Hinnoma, uprawiał wróżbiarstwo, czary i magię, ustanowił zaklinaczy i wieszczków. Mnóstwo zła uczynił w oczach Pana, tak iż pobudził Go do gniewu.

33,6. Przeprowadzanie synów przez ogień. Istnieje niewiele pozabiblijnych dowodów potwierdzających stosowanie tych praktyk. Asyryjskie teksty prawne opisują karę „spalenia syna na ofiarę Sinowi [bogowi księżyca] oraz córki, na ofiarę Belet-seri”. Zob. też komentarz do 2 Krn 28,3.

7 I posąg rzeźbiony, który kazał wykonać, postawił w domu Bożym, o którym Bóg powiedział do Dawida i do syna jego, Salomona: W świątyni tej i w Jeruzalem, które wybrałem ze wszystkich pokoleń Izraela, umieszczam moje imię na wieki. 8 I już nie dopuszczę, by noga Izraelitów ustąpiła z tej ziemi, którą dałem ich przodkom, o ile tylko będą przestrzegali tego wszystkiego, co im przykazałem w zakresie całego Prawa, postanowień i nakazów danych za pośrednictwem Mojżesza. 9 Manasses zwiódł Judę i mieszkańców Jerozolimy, tak iż czynili większe zło aniżeli narody pogańskie, które Pan wytracił przed Izraelitami. 10 Napominał Pan Manassesa i jego lud, ale nie nakłonili ucha.

11 Wtedy Pan sprowadził przeciw nim dowódców wojsk króla asyryjskiego, którzy pochwycili Manassesa na haki, zakuli w podwójny łańcuch spiżowy i uprowadzili do Babilonu. Ez 19,9

33,11-20 W niektórych tekstach asyryjskich są wzmianki o Manassesie z Judy jako o wasalu Asarhaddona i Assurbanipala, ale ani one, ani Krl nie mówią o niewoli Manassesa. Być może ma ona jakiś związek z buntami przeciw Asyrii, które w tamtej epoce destabilizowały Palestynę, a może jest to raczej zinterpretowanie przez kronikarza faktu, że Asarhaddon zwołał w pewnym momencie do siebie wszystkich swoich wasali, o czym mówią inne teksty asyryjskie. Odesłanie Manassesa (w. 13) kronikarz tłumaczy jako owoc jego nawrócenia.

33,11. Związki Manassesa z Asyrią. Manasses odziedziczył po swym ojcu niewielkie państwo wasalne poddane Asyrii. W rocznikach asyryjskiego króla Assarhaddona (panującego w latach 681-668 przed Chr.) wymieniono Manassesa obok innych królów z obszaru Syro-Palestyny, którzy mieli dostarczyć materiały budowlane do Niniwy w związku ze wznoszonymi tam budowlami. Następca Assarhaddona, Asurbanipal, wymienia Manassesa w grupie władców, którzy posłali mu dary. W obydwu tekstach Manasses został ukazany jako lojalny wasal.

33,11. Uwięzienie Manassesa. Po śmierci Assarhaddona władzę w Asyrii objęli jego dwaj synowie. Asurbanipal otrzymał Asyrię i szybko zdominował swojego brata, Szamasz-szum-ukina, któremu ojciec wyznaczył panowanie w Babilonii. Szamasz-szum-ukin sprawował władzę niewiele większą od władzy namiestnika prowincji. W 652 przed Chr., mając najwyraźniej dość pełnienia podrzędnej roli, Szamasz-szum-ukin wzniecił krwawą wojnę domową (wspierany przez Elamitów), która trwała przez pięć lat. Wojna zakończyła się, gdy Szamasz-szum-ukin został zabity podczas pożaru, który wybuchł w Babilonie po trwającym dwa lata oblężeniu. Istnieją dowody, że Szamasz-szum-ukin podejmował próby znalezienia wsparcia w państwach wasalnych. Niektórzy badacze sugerowali, że Manasses w okresie buntu stanął po stronie namiestnika Babilonu. Interesujące jest, że został osadzony przez Asyryjczyków w Babilonie (razem z innymi buntownikami, aby był świadkiem niepowodzenia powstania?), nie zaś w Niniwie. Zbuntowani wasale byli często deportowani przez Asyryjczyków na czas nieokreślony. Są dowody, że ci, którzy okazali „skruchę” (tj. zostali zjednani przez Asyryjczyków), często powracali na tron.

Nawrócenie Manassesa

12 W ucisku przebłagał on Pana, Boga swego, i upokorzył się bardzo przed Bogiem swych przodków.

33,12. Modlitwa Manassesa. W Drugiej Księdze Kronik nie podano informacji na temat treści modlitwy Manassesa, jednak w literaturze apokryficznej zachowała się modlitwa, która jest mu przypisywana.

13 Prosił Go, a On go wysłuchał. Usłyszał jego prośbę i pozwolił mu wrócić do Jerozolimy, do jego królestwa. I tak Manasses zrozumiał, że tylko sam Pan jest Bogiem. 

14 Wybudował potem mur zewnętrzny Miasta Dawidowego, na zachód od Gichonu, w dolinie aż do wejścia do Bramy Rybnej i naokoło Ofelu, następnie bardzo go podwyższył. Ustanowił też dowódców wojskowych we wszystkich miastach warownych Judy. 2Krn 14,2

33,14. Poszerzenie obszaru Jerozolimy. Poszerzenie umocnień Jerozolimy dokonane przez Manassesa mogło mieć inne powody niż rozbudowa fortyfikacji zarządzona przez jego ojca, Ezechiasza (zob. komentarz do 2 Krn 32,5). Rosnąca potęga Egiptu za panowania Psametyka I mogła skłonić Asyryjczyków do udzielenia pomocy w umocnieniu Judy jako państwa buforowego. Szczątki fortyfikacji, prawdopodobnie wzniesionych za panowania Manassesa, odnaleziono w Tell el-Hesi i Arad.

15 Usunął cudzych bogów i ów posąg z domu Pańskiego oraz wszystkie ołtarze, które wybudował na górze domu Pańskiego i w Jerozolimie. Wyrzucił je poza miasto.

33,15 Kronikarz przypisuje Manassesowi reformę opisaną na wzór reformy Asy, Ezechiasza i Jozjasza.

16 Odbudowawszy ołtarz Pański, złożył na nim ofiary biesiadne oraz dziękczynne, a mieszkańcom Judy przykazał, aby służyli Panu, Bogu Izraela. 17 Lud jednak nadal składał ofiary na wyżynach, lecz tylko dla Pana, Boga swego. 

18 A pozostałe dzieje Manassesa, jego modlitwa do Boga oraz słowa „widzących”, którzy mówili do niego w imię Pana, Boga Izraela, są opisane w Kronikach Królów Izraela. 2Krl 21,17-18

33,18 jego modlitwa do Boga. Istnieje psalm apokryficzny, zatytułowany Modlitwa Manassesa, inspirowany niewątpliwie tym fragmentem Krn.

19 Jego zaś modlitwa i jej wysłuchanie, wszystkie jego grzechy i występki, miejsca, na których ustanowił wyżyny, ustawił aszery i posągi przed swym upokorzeniem, zapisane zostały w Kronikach Chozaja.

33,19 Chozaj to prorok skądinąd nieznany, którego imię znaczy: „Widzący”.

20 Spoczął wreszcie Manasses ze swymi przodkami i pochowano go w jego domu. Syn jego, Amon, został w jego miejsce królem.

Rządy odstępcy Amona

21 W chwili objęcia rządów Amon miał dwadzieścia dwa lata, a panował dwa lata w Jerozolimie. 2Krl 21,19-26

33,21-25 Kronikarz do Amona odnosi potępienie, które w 2 Krl 21,12 skierowano pod adresem Manassesa. Panowanie Amona trwało tak krótko, jak długo trwało panowanie Manassesa, a długowieczność jest nagrodą Bożą (Prz 4,10; Ps 34,13; itd.).

33,21. Chronologia. Krótki okres panowania Amona przypadał na lata 642-640 przed Chr., za czasów asyryjskiego władcy Asurbanipala.

22 Czynił on to, co jest złe w oczach Pańskich, tak jak ojciec jego, Manasses. Amon składał ofiary wszystkim bożkom, które kazał sporządzić jego ojciec, Manasses, i służył im. 23 Ale się nie upokorzył wobec Pana, jak się upokorzył jego ojciec, Manasses, wręcz przeciwnie, zwiększył jeszcze winę. 24 Słudzy jego uknuli spisek przeciw niemu i zabili go w jego pałacu. 25 Lecz ludność kraju wytraciła wszystkich, którzy spiskowali przeciw królowi Amonowi, a w jego miejsce ludność kraju ustanowiła królem jego syna, Jozjasza.

2Krn 34

Odrodzenie religijne za Jozjasza 2Krl 22,1-2

1 W chwili objęcia rządów Jozjasz miał osiem lat, a panował trzydzieści jeden lat w Jerozolimie.

34,1-35,27 W 2 Krl przedstawia się reformę Jozjasza jako konsekwencję znalezienia księgi Prawa przy okazji robót wykonywanych w świątyni, natomiast kronikarz przedstawia je jako oczyszczenie świątyni (34,8), poprzedzone walką z idolatrią w Jerozolimie, w Judzie i w Izraelu (w. 3-7). Reforma zatem rozpoczęłaby się już w dwunastym roku panowania Jozjasza, a nie dopiero w osiemnastym, jak podano w 2 Krl. Ta chronologia jest prawdopodobna: roboty w świątyni mogły zostać podjęte w ramach zapału reformatorskiego, a walka z obcymi kultami była wyrazem odrodzenia narodowego, dla którego korzystny okazał się moment osłabienia Asyrii w pierwszych latach Assurbanipala. Można przypuszczać, że reforma dokonywała się etapami. W 2 Krl połączono je wszystkie i umiejscowiono w okresie po odkryciu księgi Prawa, natomiast kronikarz wykorzystał swoje źródło, by opisać jej pierwsze etapy, zachowując na koniec jedynie odnowienie przymierza i uroczystą Paschę.

34,1. Chronologia. Jozjasz był królem Judy w latach 640-609 przed Chr. Po czasach panowania Asurbanipala w Asyrii zapanował krótki okres anarchii, zakończony upadkiem państwa w 610 przed Chr. Psametyk I i Neko II zasiadali wówczas na tronie Egiptu. Władcą Babilonii był Nabopolassar (626-605). W tych latach upadło imperium asyryjskie i jego obszar zajęty został przez Babilon. Egipt usiłował wykorzystać zamieszanie, by objąć panowanie nad Palestyną.

2 Czynił on to, co jest słuszne w oczach Pańskich, i kroczył drogami swego praojca, Dawida, nie zbaczając ani na prawo, ani na lewo. 2Krl 23,4-20

3 W ósmym roku swych rządów, chociaż jeszcze był młodzieńcem, zaczął szukać Boga swego praojca, Dawida, a w dwunastym roku rozpoczął oczyszczanie Judy i Jerozolimy z wyżyn, aszer oraz bożków rzeźbionych i odlewanych z metalu. 2Krn 14,1-4; 2Krn 31,1

4 W jego obecności burzono ołtarze Baalów; zwalił on stele słoneczne, które były na nich u góry, połamał aszery, posągi rzeźbione i odlewane z metalu, pokruszył je, zmiażdżył i porozsypywał na grobach tych, którzy im składali ofiary. 5 Kości kapłanów spalił na ich ołtarzach i tak oczyścił Judę i Jerozolimę.

34,4-5. Czystki religijne. Najbardziej znane czystki religijne w starożytności miały miejsce, gdy Egipcjanie odrzucili reformę religijną przeprowadzoną przez faraona Echnatona w XIV w. przed Chr. W okresie krótkiego panowania Tutenchamona podjęto próbę powrotu do kultu dawnych bogów sprawowanego przez tradycyjnych kapłanów i usunięcia herezji Echnatona. Przywrócono starożytne przybytki i świątynie, przekazano składniki majątku oraz ludzi niezbędnych do ich funkcjonowania; zwrócono też skonfiskowane wcześniej majątki. Konkurencyjna świątynia oraz stolica ustanowiona przez Echnatona w Amarna została opuszczona. Horemheb zniszczył świątynie w Amarna, rozebrał znajdujące się tam budowle i wykorzystał materiał budowlany do wzniesienia innych gmachów. To, co pozostało, spalono. Dowody czystek religijnych Jozjasza zachowały się na starożytnych pieczęciach izraelskich. Pieczęcie zawierające znane symbole dawnych bóstw płodności, boga słońca i bogów gwiazd zostały zastąpione pieczęciami zawierającymi jedynie imię właściciela, niekiedy z motywem dekoracyjnym, np. jabłkiem granatu.

6 W miastach [pokoleń] Manassesa, Efraima i Symeona, aż do Neftalego, na ich placach

34,6. Czystki na północy. Chociaż już w przeszłości usuwano wyżyny i pogańskie ołtarze (czynił to np. Ezechiasz), czystka przeprowadzona przez Jozjasza nie miała sobie równych pod względem surowości. W 2 Krl 23,15 czytamy, że Jozjasz spalił wyżyny znajdujące się na północy, które nie zostały wcześniej usunięte. Mógł to uczynić z powodu osłabienia kontroli Asyrii nad tym regionem.

7 wywrócił ołtarze, rozbił i pokruszył aszery i posągi oraz zwalił wszystkie stele słoneczne w całej ziemi Izraela; potem zaś wrócił do Jerozolimy. 

8 W osiemnastym roku swych rządów, przy oczyszczaniu kraju i świątyni, polecił Szafanowi, synowi Asaliasza, i Maasejaszowi, zarządcy miasta, oraz Joachowi, synowi Joachaza, pisarzowi odnowić dom Pana, Boga swego. 2Krl 22,3-7

34,8. Ideologia odnowienia świątyni na Bliskim Wschodzie. Świątynia stanowiła ośrodek - kulturalny, gospodarczy i społeczny - w Syrii, Mezopotamii i Izraelu. Pełniła rolę domu opiekuńczego bóstwa miasta, wierzono więc, że jest miejscem jego obecności. Obowiązkiem władcy miasta było „opiekowanie się i karmienie” bóstwa. Posąg boga był codziennie kąpany, ubierany i żywiony. Dbanie o dom boga było równie ważne dla króla, jak zwycięstwa wojenne. Liczne inskrypcje na ścianach budowli w Asyrii i Babilonii przypisują pobożność królom, którzy odbudowali lub odnowili dom boga. Podobną pobożność przypisywano tym, którzy odbudowali lub odnowili świątynię Jahwe. Odnowienie obejmowało aspekty fizyczne i rytualne. Zaniedbana świątynia wymagała napraw murarskich (zob. komentarz do w. 13) oraz odnowienia mebli i sprzętów. Po dokonaniu napraw należało przywrócić świętość przybytku przez wykonanie odpowiednich rytuałów. Na koniec, trzeba było dostarczyć odpowiednich funduszy i pracowników, by można było sprawować w świątyni kult.

9 Udali się do arcykapłana Chilkiasza i oddali pieniądze przyniesione do domu Bożego, które zebrali odźwierni lewici od ludzi z [pokolenia] Manassesa, Efraima i od całej reszty Izraela z całej ziemi Judy i Beniamina oraz od mieszkańców Jerozolimy. 2Krn 24,8n

34,9 W odnawianiu świątyni uczestniczyli więc poprzez złożenie pieniędzy wszyscy Izraelici. Kronikarz przy każdej okazji podkreśla jedność ludu Jahwe (por. Ez 37,15n).

34,9. Środki na odnowienie świątyni. Podane informacje wskazują na nałożenie jakiegoś podatku świątynnego, który miał dostarczyć niezbędnych funduszów. Monarchowie Bliskiego Wschodu często zbierali środki na odnowienie świątyni. Zwykle jednak król odnawiał świątynię, żądając pracy przymusowej, lub gromadził materiały budowlane od poddanych.

10 Wręczono je następnie kierownikom robót jako nadzorcom w domu Pańskim, a ci wydali je na robotników pracujących w domu Pańskim celem naprawienia i odnowienia budynku. 11 Wydali więc je na cieśli i budowniczych oraz na kupno ciosowych kamieni i drewna zdatnego na wiązania i na ściany budynków, które królowie judzcy doprowadzili do ruiny.

34,10-11. Robotnicy i materiały. Obowiązek dokonywania regularnej konserwacji i napraw w kompleksie świątynnym ciążył na „kierownikach robót”. Główne prace musiały być prowadzone pod nadzorem wykwalifikowanych robotników. Wymienienie ich stanowi typowy element ówczesnych dokumentów asyryjskich. Robotnikami wykwalifikowanymi byli cieśle, budowniczowie, murarze i kamieniarze. Hebrajski termin „budowniczy” stosowany był w odniesieniu do robotników wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych, którzy pracowali głównie przy produkcji cegły mułowej. Cieśle wykonywali wszystkie drewniane elementy konstrukcji, m.in. dach, drzwi, okna i schody, oraz różne przedmioty kultowe znajdujące się w świątyni. Kamieniarze zajmowali się wydobywaniem kamienia z naturalnych jaskiń lub z szybów wydrążonych w zboczach wzgórz. Następnie kamienne bloki obrabiano i umieszczano we właściwym miejscu budowli.

12 Ludzie ci wykonali swą pracę z nienaganną rzetelnością. Nad nimi byli: Jachat i Obadiasz, lewici z synów Merariego, oraz Zachariasz i Meszullam, z synów Kehata, aby nimi kierować, oraz lewici, którzy umieli grać na instrumentach muzycznych.

34,12 W. 12-13 znajdują się tylko u kronikarza, gdzie też kierowanie robotami powierzono lewitom i kantorom.

13 Dozorowali oni noszących ciężary i kierowali robotnikami wykonującymi pracę. Wśród lewitów byli też pisarze, urzędnicy i odźwierni.

34,12-13. Rola lewitów. Są to typowe funkcje służby świątynnej. Na temat dodatkowych informacji dotyczących roli lewitów zob. komentarz do 2 Krn 19,8-11.

14 Podczas wydobywania pieniędzy, złożonych w domu Pańskim, kapłan Chilkiasz znalazł księgę Prawa Pańskiego, przekazaną za pośrednictwem Mojżesza. 2Krl 22,8-13

34,14. Odnalezienie Księgi Prawa. Do odkrycia starych dokumentów podczas robót naprawczych w świątyni dochodziło również w Egipcie i Mezopotamii. W kamiennych konstrukcjach budowli egipskich odnajdywano zwoje; w Mezopotamii w fundamentach często odkrywano dokumenty i stele założycielskie. W czasach wcześniejszych założyciele umieszczali inskrypcje (np. na cegłach) w celu poświęcenia budowli jakiemuś bóstwu. Wraz z upływem czasu stawały się one coraz obszerniejsze. W opisywanym okresie powszechne było zakopywanie skrzyni z dokumentem założycielskim podczas budowy świątyni lub pałacu. W skrzyniach mogły się znajdować inskrypcje królewskie opisujące zwycięstwa wojenne władcy oraz jego przedsięwzięcia budowlane. Jednym z celów owych dokumentów było dostarczenie informacji królowi, który w przyszłości podejmie się odnowienia budowli. Odkrycia dawnych dokumentów zazwyczaj pieczołowicie odnotowywano. Nabonid, ostatni król Babilonu (panujący w latach 556-539 przed Chr.), był nawet znany z poszukiwania starożytnych dokumentów ukrytych w budowlach. Szabaka, faraon panujący ok. 700 przed Chr., twierdził, iż odnalazł zapomniany tekst teologiczny, opisujący stworzenie świata przez Ptaha, na mocno uszkodzonym starożytnym papirusie. Posiadał również tekst (dzisiaj nazywany „teologią z Memfis”) wyryty na kamieniu. Księga Prawa (lub nauczania) mogła być dokumentem, który umieszczono w skrzyni lub ukryto w murach świątyni. Mógł też zostać odnaleziony w świątynnych archiwach. Nie wiadomo, które księgi Starego Testamentu zawierał, znajdował się jednak wśród nich tekst Księgi Powtórzonego Prawa.

15 Odezwał się wówczas Chilkiasz i rzekł do pisarza Szafana: Znalazłem księgę Prawa w domu Pańskim. I dał ją Szafanowi. 16 Następnie Szafan zaniósł tę księgę do króla i raz jeszcze królowi zdał sprawę z tego zdarzenia w słowach: Słudzy twoi wykonują wszystko, co im było powierzone. 17 Pieniądze znalezione w domu Pańskim wręczyli nadzorcom i robotnikom. 18 Pisarz Szafan oznajmił jeszcze królowi: Kapłan Chilkiasz dał mi księgę, i Szafan odczytał ją wobec króla.

34,18 odczytał ją. Tak 2 Krl 22,10. BJ: „odczytał jej część”. Dla kronikarza odnalezioną księgą jest Pięcioksiąg, zbyt długi do jednorazowej lektury.

19 Kiedy król usłyszał słowa Prawa, rozdarł szaty.

Wyrocznia Chuldy

20 Następnie król rozkazał Chilkiaszowi i Achikamowi, synowi Szafana, Abdonowi, synowi Miki, pisarzowi Szafanowi i urzędnikowi królewskiemu, Asajaszowi: 21 Idźcie poradzić się Pana co do mnie oraz pozostałych z Izraela i Judy w związku ze słowami tej znalezionej księgi, bo wielki jest gniew Pański, który został wylany na nas z tego powodu, że przodkowie nasi nie słuchali słów Pańskich, aby spełniać wszystko, co jest napisane w tej księdze. 

22 Udał się więc Chilkiasz i ci, którym król rozkazał, do prorokini Chuldy, żony Szalluma, syna Tokehata, syna Chasry, strażnika szat. Mieszkała ona w Jerozolimie, w nowym mieście. Opowiedzieli jej, jak to było. 2Krl 22,14-20

34,22. Prorokinie. Prorokinie były też znane w Mezopotamii, chociaż pojawiały się tam stosunkowo rzadko. Starożytne teksty z Mari w Syrii (początek II tysiąclecia przed Chr.) potwierdzają istnienie proroków i prorokiń. Kobiety przemawiały jako prorokinie również w okresie panowania asyryjskiego króla Assarhaddona. Wydaje się, że prorokinie odgrywały podobną rolę jak prorocy.

34,22. Strażnik szat. Jeden z kapłanów świątyni Baala w Samarii nosił podobny tytuł (zob. 2 Krl 10,22). Pojawia się on również w babilońskim tekście pochodzącym z tego okresu. Szaty mogły być kultowymi strojami używanymi podczas czczenia bóstwa (zob. So 1,8). Tam jednak ubierano w nie posąg boga znajdujący się w świątyni, co nie miało miejsca w przypadku świątyni w Jerozolimie. W świątynnej garderobie w Jerozolimie mogły się znajdować jedynie szaty kapłańskie. Trzeba było je otaczać szczególną troską, by nie uległy skalaniu.

34,22. Nowe miasto. Wzmianka o nowym mieście pojawia się również w So 1,10, gdzie ma związek z „drugą stroną [miasta]” i dzielnicą Maktesz. Niektórzy badacze uważają, że były to przedmieścia Miasta Dawida, które wyrosły na zachodnim wzgórzu Jerozolimy. Prace wykopaliskowe prowadzone w tym rejonie doprowadziły do odkrycia śladów dużego zasiedlenia miejskiego datowanego na ten okres. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 2 Krn 32,5.

23 A ona im rzekła: Tak mówi Pan, Bóg Izraela. Powiedzcie mężowi, który posłał was do mnie: 24 Tak mówi Pan: Oto sprowadzam zagładę na to miejsce i na jego mieszkańców: wszystkie przekleństwa, jakie są napisane w tej księdze, którą czytali przed królem judzkim. 25 Za to, że opuścili Mnie i składali ofiary kadzielne bogom cudzym, drażniąc Mnie wszystkimi dziełami rąk swoich, zapłonął mój gniew przeciw temu miejscu i nie zagaśnie. 26 A do króla judzkiego, który was posłał, aby radzić się Pana, powiecie w ten sposób: Tak mówi Pan, Bóg Izraela: Co do słów, które usłyszałeś... 27 Ponieważ ulękło się twoje serce i upokorzyłeś się przed obliczem Boga, słuchając tego, co wypowiedziałem przeciw temu miejscu i mieszkańcom jego, ponieważ upokorzyłeś się przede Mną, rozdarłeś szaty i płakałeś przed moim obliczem, to również i Ja wysłuchałem [ciebie] – wyrocznia Pana. 28 Oto Ja połączę cię z twoimi przodkami i będziesz pochowany spokojnie w swoim grobie. I oczy twoje nie ujrzą całej zagłady, jaką sprowadzę na to miejsce i na jego mieszkańców. A oni zanieśli tę odpowiedź królowi.

Odnowienie przymierza

29 Wtedy król polecił przez posłów, by zebrała się przy nim cała starszyzna Judy i Jerozolimy. 2Krl 23,1-3

30 I wszedł król do domu Pańskiego, a wraz z nim wszyscy ludzie z Judy i mieszkańcy Jerozolimy, kapłani i lewici oraz cały lud, od największych do najmniejszych. Odczytał wobec nich całą treść księgi przymierza znalezionej w domu Pańskim. 31 Następnie król stanął na swoim miejscu i zawarł przymierze przed obliczem Pańskim, że pójdą za Panem i że będą przestrzegali Jego poleceń, przykazań i praw całym sercem i całą duszą, że w czyn zamienią słowa przymierza spisane w tej księdze.

34,31 na swoim miejscu. Według tekstu hebr. W BJ: „na podium”, na zasadzie domysłu (tamże por. 23,13; 2 Krl 11,14).

32 Dał on wszystkim znajdującym się w Jerozolimie i w Beniaminie właściwe stanowisko, a mieszkańcy Jerozolimy zastosowali się do przymierza z Bogiem, Bogiem ich ojców. 

33 Jozjasz usunął wszystkie obrzydliwości ze wszystkich ziem Izraelitów i zobowiązał wszystkich znajdujących się w Izraelu do służenia Panu, ich Bogu. Przez całe jego życie nie odstąpili oni od Pana, Boga swych ojców. 2Krl 23,4n

34,33 Kronikarz streszcza krótko dane z 2 Krl 23,4n, które przesunął na początek swej opowieści (2 Krn 34,3n).

34,29-33. Reforma Jozjasza. Zob. komentarz do 2 Krl 23,1-20.

2Krn 35

Uroczysta Pascha za Jozjasza

1 Jozjasz obchodził w Jerozolimie Paschę na cześć Pana; dnia czternastego miesiąca pierwszego ofiarowano baranka paschalnego. 2Krl 23,21; Wj 12,1+

2 Wyznaczył wówczas kapłanom ich czynności i dodał im otuchy do służby w świątyni Pańskiej.

35,2 Jak w przypadku Ezechiasza, przed liturgią ma miejsce uporządkowanie spraw kleru (por. 31,2n) zgodnie z normami przypisywanymi Dawidowi. Tu jeszcze raz kronikarz interesuje się przede wszystkim lewitami.

3 Rzekł potem do lewitów, nauczających całego Izraela, poświęconych Panu: Umieśćcie Arkę Świętą w świątyni, którą wybudował Salomon, syn Dawida, króla izraelskiego. Nie potrzeba jej już dźwigać na barkach. Teraz służyć będziecie Panu, Bogu waszemu, i Jego ludowi – Izraelowi. 1Krn 15,15; 2Krn 5,4

35,3 nauczających całego Izraela. BJ: „którzy mieli zrozumienie dla całego Izraela”. „Zrozumienie” w znaczeniu, jakiego nabrało ono w pismach mądrościowych: rozeznanie w rzeczach Bożych.

4 Rozstawcie się według rodów, podzieleni według waszych zmian, zgodnie z zapisem Dawida, króla izraelskiego, i zapisem jego syna, Salomona. 1Krn 24-26

5 Stawajcie w przybytku do rozporządzenia grupami utworzonymi według rodów – dla waszych braci i synów ludu – jeden oddział lewitów dla każdego rodu. 

6 Ofiarujcie paschę, oczyśćcie się i bądźcie gotowi służyć waszym braciom zgodnie z nakazem Pańskim, danym za pośrednictwem Mojżesza. 2Krn 30,17+; Pwt 12,18-19

7 Jozjasz postarał się o wiele drobnego bydła dla synów ludu: około trzydziestu tysięcy baranków i koźląt jako ofiary paschalne dla wszystkich tam obecnych, a ponad trzydzieści tysięcy większego bydła. Wszystko to pochodziło z dóbr królewskich. Wj 12,5 Lb 7; 1Krn 29,6-9

35,7-18 Święto, w 2 Krl 23,21 jedynie wspomniane, tu zyskało szczegółowy opis. Rytuał zgadza się z przepisami w Pwt 16, jednak zawiera pewne dodatki, które są może odbiciem praktyki z czasów kronikarza. W czynnościach liturgicznych lewici odgrywają nadrzędną rolę. Ofiara paschalna jest tu połączona z całopaleniami i ofiarami biesiadnymi.

35,7. Dar króla. Dar przekazany przez króla z okazji Święta Paschy jest porównywalny do daru Ezechiasza. Zob. komentarz do 2 Krn 30,15-17.

8 Także jego naczelnicy złożyli dobrowolnie ofiary dla ludu, dla kapłanów i dla lewitów. Chilkiasz, Zachariasz i Jechiel, zwierzchnicy domu Bożego, dali kapłanom dwa tysiące sześćset baranków paschalnych i trzysta wołów. 9 A Konaniasz ze swymi braćmi: Szemajaszem i Netaneelem, oraz Chaszabiasz, Jejel i Jozabad, przełożeni lewitów, ofiarowali lewitom jako żertwy paschalne pięć tysięcy baranków i pięćset wołów. 10 Gdy służba Boża była już przygotowana, kapłani stanęli na swoim miejscu, a lewici w swoich zmianach według rozkazu królewskiego. 11 Ofiarowali oni paschę; kapłani [brali] z ich rąk i wylewali krew, a tymczasem lewici odzierali żertwy ze skóry.

35,11 lewici odzierali żertwy. Według Kpł 1,6 było to zadanie świeckich.

12 Potem oddzielili części przeznaczone na całopalenie, wręczając je grupom utworzonym według rodów, synom ludu, aby je złożono w ofierze dla Pana, jak napisane jest w księdze Mojżesza. Podobnie uczyniono i z większym bydłem. Wj 12,2-11

13 Upiekli następnie [baranka] paschalnego na ogniu, według przepisu, a inne ofiary przygotowali w garnkach, kotłach i rondlach i roznosili je pośpiesznie wszystkim synom ludu.

35,13 a inne ofiary przygotowali. Nie gorzkie zioła ani niekwaszone chleby, ale ofiary biesiadne, powiązane tu z Paschą.

14 W końcu przygotowali posiłek sobie i kapłanom, kapłani bowiem, jako synowie Aarona, byli zajęci składaniem całopaleń i tłuszczu aż do nocy. Dlatego to lewici przygotowali posiłek sobie i kapłanom, synom Aarona.

35,10-14. Obrzędy związane ze Świętem Paschy. Na temat dodatkowych informacji dotyczących obrzędów Święta Paschy zob. komentarz do Wj 12,1-11. Na temat obchodów święta za panowania Ezechiasza zob. komentarz do 2 Krn 30,15-17.

15 Śpiewacy, synowie Asafa, znajdowali się na swych stanowiskach zgodnie z poleceniem Dawida, Asafa, Hemana i Jedutuna, „Widzącego” królewskiego. Odźwierni czuwali przy każdej bramie. Nie potrzebowali oni odchodzić od swej pracy, ponieważ bracia ich, lewici, przygotowywali im posiłek. 16 Tak to ustalona została w owym dniu cała służba Pańska, aby obchodzić Paschę i składać całopalenia na ołtarzu Pańskim według polecenia króla Jozjasza. 

17 Izraelici obecni tam w tym czasie obchodzili Paschę, to jest uroczystość Przaśników, przez siedem dni. 2Krl 23,22

18 Nie obchodzono tak Paschy w Izraelu od czasów proroka Samuela i żaden z królów izraelskich nie obchodził tak Paschy, jak ją obchodzili Jozjasz, kapłani i lewici, i cały Juda, i Izrael, który się tam znajdował, i mieszkańcy Jerozolimy.

35,18 Nowość Paschy Jozjasza polegała na tym, że była to liturgia całego ludu sprawowana w Jerozolimie, co stanowiło jedną z konsekwencji scentralizowania kultu, scentralizowania nakazanego w Pwt, a w 30,15-27 przeniesionego już w czasy Ezechiasza. Przez całą epokę królów Pascha utrzymała się jako celebracja rodzinna. Wzmianka o epoce Samuela tutaj, a o epoce sędziów w paralelnym opisie 2 Krl 23,22 wskazuje — jak się zdaje — na to, że niegdyś sprawowano ją wspólnie w głównym sanktuarium.

35,18. Wyjątkowy charakter obchodów. Były to pierwsze centralne obchody Święta Paschy od czasu wydarzeń opisanych w Joz 5,10-11. Święto Paschy było świętem rodzinnym od tego czasu aż do wprowadzenia zmian przez Jozjasza (zob. jednak obchody Święta Paschy w czasach Ezechiasza, 2 Krn 30,15-17). Przykładem odnowienia starożytnego święta, które zaczęto obchodzić po dłuższej przerwie, może być babilońskie Święto Akitu. Przez dwadzieścia lat (od 689 do 669 przed Chr.) ta ceremonia koronacyjna (najważniejsze ze świąt babilońskich) nie była obchodzona. Assarhaddon wprowadził je ponownie, gdy Babilon odzyskał dawną świetność.

19 Pascha ta obchodzona była w osiemnastym roku rządów Jozjasza.

35,19-27 W grec. dodano w tym miejscu pochwałę Jozjasza, która jest powtórzeniem 2 Krl 23,24-27.

Jozjasz ginie w walce z faraonem

20 Po tym wszystkim, co Jozjasz uczynił dla odnowienia świątyni, król egipski, Neko, wyruszył, aby walczyć pod Karkemisz nad Eufratem. Jozjasz wyszedł przeciw niemu.

35,20 Kronikarz opisując śmierć Jozjasza musiał dysponować jakimś źródłem bardziej szczegółowym niż paralela w 2 Krl, które zinterpretował zgodnie ze swoją teologią odpłaty (w. 22).

35,20. Marsz Neko do Karkemisz. Kronika babilońska podaje, że w 609 przed Chr. faraon Neko wyruszył z pomocą Asyrii, by odbić Charan, stolicę prowincji w Syrii, która rok wcześniej została zajęta przez Medów i Babilończyków. Wojska Neko miały wzmocnić garnizon stacjonujący w Karkemisz. Egipcjanie sprzymierzyli się z Asyrią, gdy rolę dominującej potęgi w regionie zaczął odgrywać Babilon. Oznacza to, że Neko widział większe możliwości ekspansji w Palestynie i Syrii, gdyby Asyria zdołała się oprzeć Babilończykom i Medom. Łatwo jest zrozumieć antyasyryjską pozycję Jozjasza, Juda była bowiem przez ponad sto lat pod panowaniem Asyrii. Niestety, nawet z pomocą Egipcjan Asyryjczycy nie zdołali usunąć Medów i Chaldejczyków z Charanu.

21 Lecz tamten wysłał do niego posłów, aby mu powiedzieli: Cóż jest między mną a tobą, królu judzki? Nie przeciw tobie ciągnę dzisiaj, ale przeciw domowi, z którym jestem w walce. Bóg mi rzekł, abym się pośpieszył. Nie sprzeciwiaj się więc Bogu, który jest ze mną, aby cię nie zniszczył. 22 Jozjasz jednak nie cofnął się przed nim, lecz odważył się z nim walczyć. Nie usłuchał słów Neko, pochodzących z ust Bożych, i wystąpił do walki na równinie Megiddo.

35,22 odważył się. Według grec. Tekst hebr.: „i przebrał się” (por. 1 Krl 22,30).

35,22. Bitwa pod Megiddo. Droga Wielkiego Pnia (zob. wstawkę na temat głównych szlaków starożytności umieszczoną obok komentarza do Rdz 38), przecinająca cały obszar Żyznego Półksiężyca z Egiptu do Babilonu, biegła wzdłuż wybrzeża Palestyny aż do pasma góry Karmel. Skręcała następnie w głąb lądu obok miasta Megiddo (zob. komentarz do Sdz 6,33). Było to logiczne miejsce do wyjścia naprzeciw każdej armii przemieszczającej się w tym rejonie, toteż stało się areną wielu słynnych bitew. O opisanej tutaj bitwie wiemy jedynie z Biblii. Chociaż Jozjaszowi nie udało się zatrzymać pochodu Egipcjan na północ, mógł opóźniać ich marsz wystarczająco długo, by nie udzielili znaczącej pomocy Asyryjczykom w ich starciu z Medami i Babilończykami.

23 Wtedy to łucznicy trafili strzałami króla Jozjasza, który rzekł swoim sługom: Wyprowadźcie mnie, bo jestem ciężko ranny. 2Krn 18,33-34

24 Wyciągnęli go jego słudzy z rydwanu i posadzili na drugim wozie, który do niego należał, i zawieźli do Jerozolimy, gdzie umarł. Pogrzebano go w grobowcach jego przodków. Cały Juda i Jerozolima opłakiwali Jozjasza. 25 Jeremiasz ułożył tren o Jozjaszu, który wszyscy śpiewacy i śpiewaczki wykonują jeszcze po dziś dzień w swoich lamentacjach nad Jozjaszem. I to stało się zwyczajem w Izraelu. Oto zapisane są one w Lamentacjach.

35,25 W Jr 22,10 czyni się aluzję do śmierci Jozjasza, jednak przypisywana prorokowi Lm nie zawiera niczego, co odnosiłoby się wyłącznie do tego króla. Wspomniany przez kronikarza tekst zaginął.

35,25. Lamentacje. W Biblii Hebrajskiej zachowały się Lamentacje przypisywane Jeremiaszowi. Lamentacje żałobne po śmierci króla (szczególnie przedwczesnej) lub upadku miasta były zjawiskiem powszechnym. Oprócz biblijnej Księgi Lamentacji znane są również lamentacje asyryjskie pochodzące z początku II tysiąclecia przed Chr. Mają one związek z upadkiem miast, np. Ur, Eridu, Nippur i Uruk, oraz zburzeniem świątyń. Gatunek literacki lamentacji sumeryjskich jest uderzająco podobny do wzorców biblijnych. Na zniszczenie miast udzielili zgody ich właśni bogowie, co doprowadziło do duchowego i fizycznego kryzysu. Sumeryjskie i biblijne lamentacje dają wyraz oczekiwaniu, że w przyszłości los miasta ulegnie odwróceniu.

26 Pozostałe zaś dzieje Jozjasza, jego czyny pobożne, zgodne z tym, co napisane jest w Prawie Pańskim, 27 jego dzieła, pierwsze i ostatnie, są zapisane w Księdze Królów Izraela i Judy.

2Krn 36

Joachaz i Jojakim 2Krl 23,30-34

1 Ludność kraju wzięła Joachaza, syna Jozjasza, i ustanowiła go królem, w miejsce jego ojca, w Jerozolimie.

36,1-23 Streszczenie wypadków opowiedzianych w 2 Krl 23,31 — 25,30. W ten sposób kronikarz szybko przebiega ciemną epokę, oddzielającą Jozjasza reformę religijną od narodowego i religijnego odrodzenia po powrocie z wygnania.

2 W chwili objęcia rządów Joachaz miał dwadzieścia trzy lata, a trzy miesiące panował w Jerozolimie.

36,2 W grec. dodano w tym miejscu tekst 2 Krl 23,31-33.

3 Król egipski usunął go, [by nie panował] w Jerozolimie, i nałożył na kraj daninę w wysokości stu talentów srebra i jednego talentu złota. 4 Następnie król egipski ustanowił nad Judą i Jerozolimą jego brata, Eliakima, i zmienił mu imię na Jojakim, a jego brata, Joachaza, pochwycił Neko i uprowadził do Egiptu. 

5 W chwili objęcia rządów Jojakim miał dwadzieścia pięć lat, a panował jedenaście lat w Jerozolimie. Czynił on to, co jest złe w oczach Pana, Boga swego. 2Krl 23,36-37

6 Przeciw niemu wyruszył Nabuchodonozor, król babiloński, zakuł go w podwójne kajdany z brązu, by uprowadzić do Babilonu. 2Krl 24,1n

36,6 To uprowadzenie do Babilonu i grabież świątyni nie są skądinąd znane. Wydaje się, że w którejś z późniejszych epok związano z tym przewrotnym królem parę nieszczęść, które w rzeczywistości spadły na jego syna Jojakina (tutaj używana też forma tego imienia „Jechoniasz”). Por. Dn 1,1-2.

7 Wywiózł też Nabuchodonozor do Babilonu część naczyń świątyni Pańskiej i złożył je w swym pałacu w Babilonie. 

8 Pozostałe zaś dzieje Jojakima, obrzydliwości, jakie popełnił, i to, co znaleziono przeciw niemu, zostało zapisane w Księdze Królów Izraela i Judy. Syn jego, Jechoniasz, został w jego miejsce królem. 2Krl 24,5

Jechoniasz

9 W chwili objęcia rządów Jechoniasz miał osiemnaście lat, a panował w Jerozolimie trzy miesiące i dziesięć dni. Czynił on to, co jest złe w oczach Pańskich. 2Krl 24,8-9

36,9 osiemnaście lat. Według przekładów starożytnych i 2 Krl 24,8. Tekst hebr.: „osiem lat”.

10 Z początkiem roku Nabuchodonozor posłał po niego i kazał go uprowadzić do Babilonu wraz z drogocennymi naczyniami świątyni Pańskiej, a w jego miejsce ustanowił jego brata, Sedecjasza, królem nad Judą i Jerozolimą. 2Krl 24,10-16 2Krl 24; 2Krl 17

36,10 jego brata, Sedecjasza. W rzeczywistości jego wuja (2 Krl 24,17), jednak w 1 Krn 3,15-16 rozróżnia się dwóch Sedecjaszów: wuja i brata Jojakina.

Sedecjasz i koniec monarchii

11 W chwili objęcia rządów Sedecjasz miał dwadzieścia jeden lat i panował jedenaście lat w Jerozolimie. 2Krl 24,18-20; Jr 52,1-3

12 Czynił to, co jest złe w oczach Pana, Boga swego, i nie chciał się ukorzyć przed Jeremiaszem, prorokiem [posłanym] na rozkaz Pański. Jr 37-39

13 Nadto zbuntował się przeciw królowi Nabuchodonozorowi, któremu na Boga zaprzysiągł wierność. Uczynił on kark swój twardym, a serce nieustępliwym, aby nie nawrócić się do Pana, Boga Izraela. Wj 17,13-16

14 Również wszyscy naczelnicy Judy, kapłani i lud mnożyli nieprawości, naśladując wszelkie obrzydliwości narodów pogańskich i bezczeszcząc świątynię, którą Pan poświęcił w Jerozolimie.

36,14-16 Ogólny osąd niewierności ludu, która jest przyczyną ruiny Judy. Co do tego kronikarz jest zgodny z Jeremiaszem i z Ezechielem.

15 Pan, Bóg ich ojców, bez ustanku wysyłał do nich swoich posłańców, albowiem litował się nad swym ludem i nad swym mieszkaniem. Hbr 1,1

16 Oni jednak szydzili z Bożych wysłanników, lekceważyli ich słowa i wyśmiewali się z Jego proroków, aż wzmógł się gniew Pana na swój naród do tego stopnia, iż nie było już ratunku. Mt 23,34-36p

Niewola babilońska

17 Sprowadził wtedy [Pan] przeciw nim króla chaldejskiego, który wyciął mieczem ich młodzieńców wewnątrz świątyni i nie ulitował się ani nad młodzieńcem, ani nad dziewicą, ani nad starcem, ani nad siwą głową. [Bóg] wszystko oddał w jego ręce. Lm 1,15; Lm 5,11-14

18 Wszystkie naczynia świątyni Bożej, tak wielkie, jak i małe, wraz ze skarbami domu Pańskiego i ze skarbami króla i jego książąt, wywiózł do Babilonu. 2Krl 25,14n

19 Spalili też [Chaldejczycy] świątynię Bożą i zburzyli mury Jerozolimy, wszystkie jej pałace spalili i wzięli się do niszczenia wszystkich kosztownych sprzętów. 2Krl 25,9n

20 Ocalałą spod miecza resztę [król] uprowadził na wygnanie do Babilonu i stali się niewolnikami jego i jego synów, aż do nadejścia panowania perskiego. 21 I tak się spełniło słowo Pańskie wypowiedziane przez usta Jeremiasza: Dokąd kraj nie dopełni swych szabatów, będzie leżał odłogiem przez cały czas swego zniszczenia, to jest przez siedemdziesiąt lat.

Lepsza przyszłość

22 Aby się spełniło słowo Pańskie z ust Jeremiasza, pobudził Pan ducha Cyrusa, króla perskiego, w pierwszym roku [jego panowania], tak iż obwieścił on również na piśmie w całym państwie swoim, co następuje: Ezd 1,1-3

36,22-23 W tych dwu ostatnich wierszach jest odtworzony początek Ezd. Użycie tego tekstu jako konkluzji zmienia jednak akcent. Zapowiedź mozolnej pracy staje się tutaj okrzykiem triumfu z powodu odbudowy świątyni, co stanowi potwierdzenie wieczystości instytucji Dawidowych.

23 Tak mówi Cyrus, król perski: Wszystkie państwa ziemi dał mi Pan, Bóg niebios. I On mi rozkazał zbudować Mu dom w Jerozolimie, w Judzie. Jeśli ktoś z was jest z całego ludu Jego, to niech Bóg jego będzie z nim, a niech idzie!

36,22-23. Na temat informacji dotyczących Cyrusa i jego dekretu zob. komentarz do Ezd 1.