Wstęp do Nauki o Państwie i Prawie.
Prowadzący: dr Maciej Siwicki.
Temat: Wykładnia prawa.
XII – Pojęcie i rodzaje wykładni:
Wykładnia prawa (interpretacja prawa):
Zespól czynności zmierzających do ustalenia prawidłowego znaczenia przepisu prawnego.
Usunięcie wątpliwości związanej z rozumieniem danej normy prawnej lub jakiegoś jej fragmentu.
Niemożliwość zastosowania przepisu prawnego bez interpretacji (zrozumienia).
Clara non sunt interpretanda: normy, które są jasne, nie wymagają interpretacji.
Przyczyny interpretacji prawa:
Racje lingwistyczne.
Racje systemowe.
Racje funkcjonalne.
Racje lingwistyczne:
Przepisy prawne sformułowane w języku prawnym.
Język prawny odmianą języka potocznego, z podobnymi wadami i zaletami.
Wyrażenia nieostre, niejasne, wieloznaczne, semantycznie niedookreślone (otwarte) – najczęstszy powód dokonywania interpretacji.
Pojęcie jest (semantycznie) otwartym lub nieostrym, gdy istnieją sytuacje gdy reguły danego języka nie określają, czy dany obiekt popada pod to pojęcie czy też nie.
Np. Młodzieniec:
15-18-latkowie – sfera pewności pozytywnej.
50/60-latkowie – sfera pewności negatywnej.
25-30-latkowie – strefa niepewności semantycznej (cienia semantycznego), trudno stwierdzić na gruncie naszego języka czy są młodzieńcami czy już nie.
Racje systemowe:
Przepis prawny w określonym miejscu w akcie normatywnym, a ten z kolei składnikiem określonej gałęzi prawa.
Każdy przepis pozostaje w wielu skomplikowanych relacjach z innymi przepisami.
Rozumienie każdego przepisu musi być brane pod uwagę przez wykładnię prawa z zachowaniem zharmonizowania z rozumieniem innych przepisów.
Racje funkcjonalne:
Intencje i cele normodawcy.
Konsekwencje związane z określonym rozumieniem przepisu (np. czy wykładnia nie będzie prowadzić do niesprawiedliwych lub nieracjonalnych rezultatów).
Przekonania moralne adresatów norm.
Nie ograniczanie wykładni do kontekstu językowego i systemowego danego przepisu. Branie pod uwagę szeroko rozumianego kontekstu funkcjonalnego (np. czynniki społeczne, ekonomiczne, polityczne, moralne).
Etapy wykładni:
Ustalenie, czy przepis prawny budzi wątpliwości. Jeśli jest jasny (lex clara), to nie zachodzi potrzeba jego wykładni. Jeśli jego rozumienie budzi określone wątpliwości, przystąpienie do wykładni.
Ustalenie właściwego znaczenia przepisu prawnego. Interpretator odwołuje się do różnego typu dyrektyw wykładni I stopnia (reguł interpretacji), określających sposoby ustalania sensu przepisu prawa.
Dyrektywa językowa.
Dyrektywa systemowa.
Dyrektywa funkcjonalna.
Jeśli zastosowanie dyrektyw prowadzi do zgodnych rezultatów, interpretator formułuje decyzję interpretacyjną – określenie, jakie jest znaczenie przepisu. Jeśli dyrektywy są rozbieżne, przechodzi do kolejnego kroku.
Kolizja interpretacyjna. Rozstrzygnięcie przez interpretatora, które ze znaczeń przepisu jest znaczeniem właściwym (dyrektyw językowa, systemowa czy funkcjonalna). Odwołanie do dyrektyw II stopnia wskazujących, jakie znaczenie przepisu uznać za właściwe w przypadku kolizji.
Sformułowanie decyzji interpretacyjnej: jakie jest właściwe znaczenie interpretowanego przepisu prawnego.
Podziały wykładni:
Autentyczna.
Legalna.
Operatywna.
Doktrynalna (naukowa).
Wykładnia autentyczna:
Dokonana przez ten sam organ, który ustanowił daną normę.
Moc prawna wykładni równa mocy prawnej aktu normatywnego, który został poddany interpretacji (np. Sejm dokonuje oficjalnej interpretacji ustanowionej przez siebie ustawy, wykładnia musi mieć moc prawną równą ustawie).
Formy wykładni autentycznej:
Oficjalna: Zawarta w autoryzowanym i mającym formalnie moc wiążącą akcie, w której prawodawca wypowiada się, co do znaczenia ustanowionych przez siebie norm.
Nieoficjalna: Intencje prawodawcy poznajemy na podstawie różnego rodzaju materiałów przygotowawczych, deklaracji lub prywatnych oświadczeń prawodawcy (np. dokonywanych w prasie czy TV), które są formalnie wiążące.
Wykładnia legalna:
Pojęcie wieloznaczne.
Wykładnia dokonywana przez organ upoważniony przez samo prawo do interpretacji określonych przepisów prawa.
Przepisy prawa określają procedurę dokonywania wykładni i zakres mocy wiążącej.
Charakter abstrakcyjny.
Wykładnia operatywna:
Dokonywana przez sądy (wykładnia sądów odwoławczych w danej sprawie jest wiążąca dla sądu niższego) i inne organy stosujące prawo w toku rozpoznawania indywidualnych spraw karnych, cywilnych i innych.
Charakter konkretny.
Wiąże jedynie w tej sprawie, w której jej dokonano (nie ma mocy powszechnie obowiązującej).
Wykładnia doktrynalna (naukowa):
Dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawnej (głosy do orzeczeń najwyższych instancji sądowych, w komentarzach do tekstów prawnych i opracowaniach naukowych).
Obecnie nie mam mocy wiążącej, wpływa jednak na praktykę interpretacji przepisów prawa.
Podział wykładni ze względu na zakres (punktem odniesienia wykładnia językowa):
Literalna: Zgodna z literą prawa: to co powiedział normodawca pokrywa się z znaczeniem językowym.
Wszystkie przepisy prawa interpretowane literalnie, chyba, że istnieją ważne racje by nadać im interpretację rozszerzającą lub zawężającą.
Nakaz wykładni literalnej przepisów prawa karnego, podatkowego.
Rozszerzająca: Dająca wynik szerszy od znaczenia językowego (wykracza poza rozumienie potoczne). Normodawca powiedział mniej niż zamierzał.
Zakaz stosowania do przepisów prawa karnego, jeżeli miałaby doprowadzić do rozszerzenia odpowiedzialności karnej oskarżonego (zasada nullum crimen, nulla poena sine lege).
Zakaz stosowania do przepisów podatkowych, jeżeli miałaby doprowadzić do rozszerzenia zakresu należności podatkowych (zasada nullum tributum sine lege: żadnego podatku bez ustawy).
Niestosowana do wyjątków, przepisów prawnych stanowiących lex specialis i przepisów upoważniających.
Zawężająca: Dająca wynik węższy od znaczenia językowego (zawężenie rozumienia). Normodawca powiedział więcej niż zamierzał.
Podział wykładni ze względu na stosunek do obowiązującego prawa:
Secundum legem: zgodna z prawem.
Praeter legem: wykraczająca.
Obowiązują te same zasady co w wykładni rozszerzającej.
Contra legem: sprzeczna z akceptowanymi kanonami wykładni prawa.
W krajach civil law niedopuszczalna, bo jest prawotwórcza.
Dyrektywy wykładni i ich rodzaje:
Uzasadnienie decyzji interpretacyjnej polega na przytoczeniu argumentów, które przemawiają za tym, że norma lub jej fragment ma określone znaczenie.
Argumenty przyjmują postać dyrektyw, reguł lub zasad.
Cechy charakterystyczne dyrektyw wykładni (toposy argumentacyjne):
Dyrektywy wzięte z izolacji rzadko stanowią niepodważalny argument, że norma (jej fragment) ma określone znaczenie.
Z mniejszą lub większą mocą przemawiają za przyjęciem lub odrzuceniem określonej decyzji interpretacyjnej.
Mają często strukturę antytetyczną: jeśli jedna przemawia za przypisaniem normie określonego znaczenia, z zasady można przeciwstawić dyrektywę, która będzie przemawiać przeciwko.
Od większości dyrektyw wykładni istnieją wyjątki.
Efekt uzasadniający dyrektyw wykładni to podsumowanie argumentów pro i contra (czy istnieją lepsze, mocniejsze racje przemawiająca za przyjęciem czy też odrzuceniem określonej decyzji interpretacyjnej.
Typy wykładni:
Językowa (gramatyczna/lingwistyczna): najbardziej uprzywilejowana, inne typy tylko ją uzupełniają.
Systemowa (systematyczna): Wykładnia systemowa nie stanowi samodzielnej podstawy do przypisywania normie określonego znaczenia, ale może zdecydować, które z możliwych znaczeń zostanie wybrane. W skrajnych sytuacjach jest argumentem za odstąpieniem od znaczenia potocznego.
Funkcjonalna: Wszystkie reguły nakazujące uwzględnienie przy interpretacji przepisów szeroko rozumianego kontekstu społecznego, ekonomicznego i aksjologicznego.
Wykładnia językowa (gramatyczna/lingwistyczna):
Wszystkie dyrektywy charakteryzujące znaczenie normy pod względem właściwości językowych.
Kolejność stosowania dyrektyw: język prawny, język prawniczy, język specjalny i język potoczny.
Dyrektywa języka potocznego: Normie należy przypisać takie znaczenie, jakie ma ona w języku potocznym, chyba, że ważne względy przemawiają za odstąpieniem od tego znaczenia.
Język prawny odmianą języka potocznego dlatego interpretacja odbywa się na jego gruncie.
Jeżeli występuje kilka różnych znaczeń, należy wybrać to, które jest najbardziej oczywiste.
Najczęściej stosowana ale nie najwyższa.
Dyrektywa języka prawnego: Jeżeli prawodawca nadał określonym wyrażeniom znaczenie swoiste – definicja legalna (np. rzecz nieruchoma: w języku prawnym obejmuje tylko grunty i budynki), to należy je rozumieć właśnie w takim znaczeniu.
Znaczenie literalne normy lub jej fragmentu: znaczenie potoczne, a jeśli od niego odstąpiono na rzecz prawnego, prawniczego lub specjalnego ono staje się znaczeniem litearnym.
Nie każdy przypadek kolizji znaczenia językowego z normami moralnymi czy zasadami racjonalności upoważnia do odstąpienia od znaczenia litearnego. Kolizja musi mieć charakter rażący.
Reguła harmonizowania kontekstów: Ustalając znaczenie językowe przepisu należy brać pod uwagę inne przepisy prawne, wolę prawodawcy oraz cel regulacji prawnej.
Dyrektywa znaczenia prawniczego: Jeżeli nie istnieje definicja legalna, ale pojęcie ma dobrze ustalone znaczenie w doktrynie prawniczej, zaleca się odwołanie do tego znaczenia.
Dyrektywa znaczenia specjalnego: Jeżeli określony termin należy do terminów specyficznych w określonej dziedzinie wiedzy lub praktyki społecznej, to należy przyjąć, iż termin ten ma takie znaczenie, jak w tych dziedzinach.
Różnym zwrotom nie należy nadawać tego samego znaczenia.
Tym samym zwrotom nie należy nadawać różnych znaczeń.
Nie wolno interpretować przepisów prawnych tak, by pewne ich fragmenty okazały się zbędne.
Lege non distinguente nec nostrum est distinguere: Tam gdzie rozróżnień nie wprowadza sam prawodawca, tam nie jest wolno ich wprowadzać interpretatorowi.
Okoliczności odstąpienia od wykładni językowej:
Prowadzi do ad absurdum.
Rozstrzygnięcia są rażąco niesłuszne lub niesprawiedliwe w świetle powszechnie akceptowanych wartości.
Sens językowy jest sprzeczny z fundamentalnymi wartościami konstytucyjnymi.
Oczywisty błąd legislacyjny.
Argument konsekwencjonalistyczny: pozwala odrzucić pewne tezy czy decyzje ze względu na wynikające z nich konsekwencje.
Wykładnia systemowa (systematyczna):
Wszystkie normy prawne powinny być interpretowane w sposób zgodny z zasadami prawa (np. zasada państwa praworządnego, sprawiedliwości społecznej, demokracji, równości, podziału władzy, prawa do sądu i uczciwego procesu, wolności gospodarowania i ochrony własności, ochrony praw słusznie nabytych).
Interpretując normy prawne należy mieć na względzie przede wszystkim zasady konstytucyjne.
Interpretacja norm prawa polskiego powinna być zgodna z normami prawa międzynarodowego publicznego.
Normy prawa wewnętrznego powinny być interpretowane w zgodzie z normami prawa europejskiego.
Nie należy interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do ich sprzeczności z innymi przepisami.
Normy analityczne: normy przy niezgodnych (lub tylko częściowo) hipotezach, mają sprzeczne dyspozycje lub niezgodne sankcje (np. jedna coś nakazuje, a druga to samo zakazuje).
Normy konfliktowe: nie są sprzeczne analitycznie, ale w pewnych okolicznościach łącznie zrealizować się nie da (np. norma nakazująca mówienie prawdy i norma zakazująca zadawania cierpienia w sytuacji, gdzie lekarz ma poinformować śmiertelnie chorego pacjenta o jego schorzeniu).
Normy prakseologicznie niezgodne: w przypadku realizacji jednej normy zostaje unicestwiony skutek drugiej (np. zamknij drzwi otwarte i otwórz drzwi zamknięte).
Nie wolno interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do luk.
Odniesienie do luk rzeczywistych (np. techniczne: proceduralna niekompletność regulacji utrudniająca lub uniemożliwiająca podjęcie decyzji, swoiste: brak przepisów, które zgodnie z innymi powinny być wydane, a których brak uniemożliwia podjecie decyzji).
Przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce zewnętrznej i wewnętrznej aktu normatywnego.
Wykładnia funkcjonalna:
Przy interpretacji przepisów prawnych należy brać pod uwagę powszechne akceptowane normy moralne (uniwersalny zasięg), zasady sprawiedliwości i słuszności.
Interpretując normę należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne i ekonomiczne do jakich prowadzić będzie określona interpretacja i wybrać taką interpretację, która powadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych.
Interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę cel regulacji prawnej (ratio legis).
Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z wolą historyczną prawodawcy.
Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z wolą aktualnego (współczesnego) prawodawcy.
Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z zasadami interpretacji podobnych przepisów w innych krajach.
XIII – Domniemania interpretacyjne:
Domniemania interpretacyjne zmienia ciężar argumentacji.
Ciężar spoczywa nie na tym, kto się powołuje, ale na tym kto je kwestionuje.
Domniemania:
Języka potocznego, prawnego, specjalnego.
Zgodności normy z konstytucją.
Zgodności normy niższego rzędu z normą hierarchicznie wyższą.
Racjonalności prawodawcy.
Prawodawca nie stanowi norm sprzecznych.
Prawodawca nie stanowi norm zbędnych.
Prawodawca liczy się z konsekwencjami empirycznymi podejmowanych decyzji.
Prawodawca dysponuje najlepszą wiedzą empiryczną (wynika nakaz interpretowania przepisów prawa w sposób uwzględniający obecny stan wiedzy naukowej i technicznej.
In dubio pro liberate: w razie wątpliwości za wolnością.
In dubio pro reo: domniemanie niewinności.
In dubio pro tributatio: w razie wątpliwości na korzyść podatnika.