Słomczyński, J., M. „Pozycja stratyfikacyjna i klasa społeczna Pozycja rynkowa”

Społeczna stratyfikacja ze względu na: wykształcenie, dochód, status zawodowy.
Klasa społeczna: grupy osób pozostających w podobnych stosunkach kontroli nad produkcją i dystrybucją.

Pozycja stratyfikacyjna: zbieżność i rozbieżność czynników statusu

Dane z roku 1978 i 1992
Konstrukt wyższego rzędu: położenie społeczne.
Konstrukt podstawowy: wykształcenie (w obu okresach mierzone za pomocą liczby ukończonych klas szkolnych), status zawodowy (1978: Polska skala prestiżu i Międzynarodowa skala prestiżu; 1992: skala pozycji społeczno-ekonomicznej łącząca obie skale), dochód (1978: podstawowe wynagrodzenie z pracy głównej oraz całkowity dochód z pracy; 1992: ogólne zarobki respondenta).
Pomiar pozycji stratyfikacyjnej mierzymy w kontekście rozbieżności czynników statusu.
I wymiar analizy głównych składowych: pozytywne wartości, czyli im wyższe wykształcenie, status zawodowy i dochody tym wyższa pozycja stratyfikacyjna; WERTYKALNY ASPEKT ZRÓŻNICOWANIA SPOŁECZNEGO
II wymiar: mierzy niewertykalny aspekt zróżnicowania społecznego; ROZBIEŻNOŚĆ CZYNNIKÓW STATUSU
Hope: zastosował analizę głównych składowych do badania rozbieżności czynników statusu
W okresie od 1978 do 1992, w przypadku mężczyzn rola wykształcenia w wymiarze zbieżności czynników statusu nieco wrosła, rola zaś statusu zawodowego i zarobków nieco zmalała. W wymiarze rozbieżności czynników statusu zaobserwowano pewna zmianę w porządku wag poszczególnych elementów. Rola statusu zawodowego stała się ważniejsza od roli wykształcenia , jednak zarówno w 1978 jak i w 1992 dominującą zmienną w tym wymiarze są zarobki. Największą rozbieżność czynników statusu wykazują te osoby, które odznaczają się najwyższym wykształceniem i statusem zawodowym, a jednocześnie najniższymi zarobkami (brak równowagi między nakładami poniesionymi na wykształcenie a nagrodami związanymi z rolą). W okresie lat 80 korelacja między wykształceniem a zarobkami uległa osłabieniu w porównaniu z latami 70tymi.

Konceptualizacja klas społecznych: lata 1987-1992

Jeśli definiujemy klasy społeczne poprzez stosunki kontroli nad produkcją i dystrybucją dóbr i usług, co związane jest przede wszystkim z procesem pracy i jego organizacja, to struktura klasowa w Polsce powinna być ujęta w innych kategoriach w 1978, a w innych w 1992. Kategorie te powinny być adekwatne do różnych systemów polityczno-ekonomicznych i powinny odzwierciedlać specyfikę każdego z nich. W Polsce analizy globalnej struktury społeczeństwa kapitalistycznego wpłynęły na teoretyczne konceptualizację klas społecznych i ich roli w okresie realnego socjalizmu. Większość nowych koncepcji opierała się na współnym założeniu, że we wczesnym stadium rozwoju społeczeństwa socjalistycznego struktura klasowa jest w pewnym stopniu dziedziczona z poprzedniej epoki, w pewnym zaś zleży od specyficznych cech gospodarki centralnie planowanej i kontrolowanej przez państwo. Oba procesy starali się autorzy w swej konceptualizacji uwzględnić. Autorzy skupili się na kryteriach podziału ludności na klasy społeczne w miastach, pomijając sytuację rolników. W perspektywie historycznej mieszkańcy miast byli podzieleni na klasę robotnicza i inteligencję. W okresie powojennym, po upaństwowieniu przemysłu „klasa robotnicza” stała się „klasą byłą”(zniknęła burżuazja) i stała się współwłaścicielem środków produkcji. Nie została jednak zmieniona relacja „człowiek-maszyna”. Socjolodzy analizując strukturę społeczną stosowali 2-członowy schemat klasowy „klasa robotnicza (wykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni zatrudnieni w produkcji – inteligencja (3 grupy zawodowe: specjalistów, techników, pracowników biurowych)”. Dodawano niekiedy „klasę pośrednią” (podrzędni pracownicy usług, mistrzowie, brygadziści, drobni wytwórcy.
Według autorów koncepcje dychotomiczne nie uwzględniają kryteriów klasowych, które wynikały ze społecznej organizacji produkcji i dystrybucji dóbr i usług w społeczeństwie państwowego socjalizmu. Proponując nowy schemat podziałów klasowych, wzięli pod uwagę 2 cechy tej organizacji: centralne planowanie i kontrola procesów ekonomicznych. Schemat ten opiera się na 5 kryteriach:
1) kontroli nad uruchamianiem i wykorzystywaniem środków produkcji: podejmowanie decyzji odnośnie tego co ma być produkowane i za pomocą jakich metod; odróżniała „klasę dysponentów środkami produkcji” od innych; klasa zaangażowana w ekonomiczny i społeczny proces planowania;
2)bezpośredniej kontroli nad praca: sprawowana przez mistrzów i majstrów w przedsiębiorstwach produkcyjnych; przez kierowników w zakładach usługowych. Kontrolerzy są klasą ulokowaną między dysponentami a pracownikami wykonawczymi
3) wysiłku umysłowego: pracownicy umysłowi: specjaliści, technicy, pracownicy biurowi z zawodach wymagających średniego lub wyższego wykształcenia
4) pracy produkcyjnej: zastosowane do pracowników fizycznych w gospodarce uspołecznionej, co pozwala na wyróżnienie tych robotników fabrycznych, którzy stanowią człon polskiej klasy robotniczej. W PRL robotnicy fabryczni jako klasa społeczna.
5) stosunków własności i środków produkcji i dystrybucji: właściciele małych zakładów produkcyjnych i wytwórczych (burżuazja). Kategoria ta nazywana jest mianem „prywatnej inicjatywy” zaliczając do niej prywatnych właścicieli i ich pomocników (rodzina).

Konceptualizacja klas społecznych: lata 1978-1992
1978
1)Dysponenci uspołecznionych środków produkcji: centralny aparat kierowniczy, „góra” hierarchii zakładów pracy.
2)Wykonawczy pracownicy umysłowi : specjaliści, technicy, pracownicy biurowi z średnim lub wyższym wykształceniem.
3)Bezpośredni kontrolerzy pracy: kierownicy zespołów roboczych od 2 do 25 osób.
4)Prywatna inicjatywa: właściciele niewielkich zakładów produkcyjnych i usługowych oraz członkowie ich rodzin.
5)Produkcyjni robotnicy zakładów przemysłowych - bez względu na specjalność i kwalifikacje; trzon polskiej klasy robotniczej
6)Pracownicy fizyczni poza produkcją – również pracownicy bezpośrednich usług dla ludności.

Dokonujące się przemiany systemu spowodowały trojakiego rodzaju przekształcenia w strukturze klasowej:
a) pewne segmenty struktury klasowej zmieniają swoje znaczenie i swoja rolę w systemie produkcji i podziału dóbr.
b) Niektóre podziały klasowe tracą na znaczeniu i faktycznie zanikają, gdyż były charakterystyczne tylko dla pewnego etapu upaństwowionej gospodarki centralnie zarządzanej
c) Wyłaniają się nowe podziały klasowe

Kontrasty klasowe: rok 1992

W związku z prywatyzacją legalna własność środków produkcji staje się centralnym kryterium klasowym. W analizie autorzy oddzielają właścicieli (osoby zatrudniające w firmie, co najmniej 3 osoby) od petty bourgeoisie (samodzielni). Autorzy w analizach nie korzystają z rozróżnienia między proletariatem a pracownikami częściowo niezależnymi (Wright). Używają kontroli nad pracą innych a nie autonomii pracy bo:
a)kryterium to bezpośrednio nawiązuje do teoretycznie uzasadnionych kategorii pojęciowych, w tym do kategorii procesu pracy
b) jest bardziej odróżnialne od „samosterowności w pracy” czy autonomii w pracy
Autorzy rezygnują z kategorii dysponentów uspołecznionych środków produkcji na rzecz menadżerów kadr kierowniczych.
Zmiana podziału w obrębie pracowników najemnych.
Dalej jest podział na pracowników umysłowych i fizycznych, ale do umysłowych dołącza się ekspertów.
Zrezygnowano z podziału klasy robotniczej na jej część pracującą w wiodących zakładach pracy i resztę.
1992
W związku z postępującą prywatyzacją legalna własność środków produkcji staje się centralnym kryterium klasowym. Wyróżniamy 7 klas:
1)Kadry kierownicze – pełniący ważne funkcje w administracji i gospodarce, kierownicy mający min. 24 podwładnych, menadżerowie posiadający co najmniej jednego podwładnego – kierownika.
2)Eksperci – pracownicy najemni wykonujący pracę w zawodach wymagających kwalifikacji profesjonalnych na poziomie szkoły wyższej, niekierownicy.
3)Bezpośredni kontrolerzy pracy – nadzorujący pracę od 2 do 25 osób.
4)Właściciele – posiadający środki produkcji, zatrudniający min. 3 osoby nie będące członkami ich rodzin.
5)Pracownicy umysłowi niższego szczebla – nie pełniący żadnych funkcji kierowniczych.
6)Samodzielni – posiadający środki produkcji i zatrudniający max. 2 osoby spoza rodziny oraz członkowie rodzin osób posiadających własne warsztaty pracy.

Klasa społeczna apozycja stratyfikacyjna

1978: właściciele środków produkcji na najwyższej pozycji, a pracownic fizyczni na najniższej. Produkcyjnie robotnicy fabryczni przewyższają pracowników fizycznych pod względem dochodów i statusu zawodowego.
1992: najwyższa pozycja ze względu na stratyfikację: kadry kierownicze >eksperci >bezpośredni kontrolerzy pracy > właściciele>pracownicy umysłowi, samodzieli i fizyczni
ze względu na dchody: właściciele

Pozycja rynkowa

Autorzy dokonali oceny położenia jednostek we współczesnym społeczeństwie polskim ze względu na wymagania stawiane przez kształtujący się w tym społeczeństwie rynek dóbr i usług.
Podstawowymi elementami zmiennej „pozycja rynkowa” są umiejętności i kwalifikacje jednostki mierzone poziomem wykształcenia, a także stopień uwikłania jednostki w następujące procesy strukturotwórcze:
a)względnie trwałe eliminowanie dużych segmentów siły roboczej z puli aktywnych zawodowo
b)utrwalanie się form zatrudnienia niepełnego i zastępczego
c)różnicowanie się warunków zatrudnienia pełnego, dyktowanych przez pracodawcę w zależności od jego sytuacji ekonomiczno-prawnej
d)narastanie dysproporcji szans na uzyskanie pracy

Umiejętności i kwalifikacje jednostki mierzone poziomem wykształcenia stały się podstawowymi elementami zmiennej „pozycja rynkowa”.

Schemat konstrukcji sześciu kategorii tej zmiennej został skonstruowany tak, by we współczesnym społeczeństwie polskim wyodrębnić grupy negatywnie i pozytywnie uprzywilejowane oraz pozostające w sytuacji neutralnej:
1) negatywne uprzywilejowanie : jednostki, które nie mogły znaleźć pracy przez co najmniej trzy miesiące, bezrobotni
2)skrajne negatywne uprzywilejowanie jednostki zagrożone utratą pracy i pozbawione perspektywy na uzyskanie nowej, bezrobotni
3)skrajne uprzywilejowanie jednostki spełniające co najmniej jeden z warunków: posiadanie własnego przedsiębiorstwa (w szczególnie rentownych dziedzinach), posiadanie innego przedsiębiorstwa (przy tym niewykonywanie pracy fizycznej, nadzorowanie pracy więcej niż 2 osób), zajmowanie wysokiego stanowiska menedżerskiego, przynależność do elity profesjonalnej (adwokat, architekt, specjalista w dziedzinie handlu zagranicznego, naczelny inżynier, kierownik do spraw finansowo-księgowych)
4)umiarkowane uprzywilejowanie jednostki prowadzące własną działalność oraz kierownicy wysokiej rangi, specjaliści z wyższym wykształceniem, pracownicy umysłowi zatrudnieni w firmach z kapitałem zagranicznym, wykonujący więcej niż jedną pracę (podwójne zatrudnienie), osoby pracujące przez dłuższy czas za granicą
5) neutralność korzystna pracownicy najemni zatrudnieni w sprywatyzowanych przedsiębiorstwach, administracja państwowa, pracownicy nauki i techniki, niepracującym- nie szukającym pracy (pozostający w sytuacji korzystnej: emeryci, studenci, gospodynie domowe)
6) neutralność niekorzystna jednostki bierne zawodowo, jednostki aktywne zawodowo (nie umieszczone w innych kategoriach)

Podsumowanie analiz z 1978 i 1992 r.:

• w 1978 i 1992 r. wykształcenie, status zawodowy i zarobki stanowiły dobre wskaźniki pozycji stratyfikacyjnej w Polsce

• między 1978 a 1992 r. rozbieżność czynników statusu wzrosła w Polsce minimalnie (w 1992 r. większy niż w 1978 r. stopień niedopasowania poziomu zarobków do wykształcenia i statusu zawodowego)

• przemiana struktury klasowej (struktura klasowa w 1992 r. odbiega od struktury klasowej krajów rozwiniętych; w Polsce kategorie pracowników umysłowych niższego szczebla, właścicieli i samodzielnych są niedoreprezentowane a kategoria pracowników fizycznych nadreprezentowana).