„Struktura społeczna a osobowość” Słomczyński, Janicka, Mach
Pozycja stratyfikacyjna i klasa społeczna. Pozycja rynkowa.
Definicje :
Klasy społeczne to grupy osób pozostających w podobnych stosunkach kontroli nad produkcją i dystrybucją.
Społeczną stratyfikację charakteryzują takie zmienne jak wykształcenie, status zawodowy czy dochód.
Główne zagadnienia :
Związek między przynależnością klasową jednostek a ich położeniem w systemie stratyfikacji.
Pozycja rynkowa - nowa konceptualizacja zróżnicowania społecznego.
Pozycja stratyfikacyjna
Dla danych z 1978 i 1992 roku stworzono modele pomiarowe, w których położenie społeczne jest rozumiane jako konstrukt nadrzędny, a konstruktami podstawowymi są wykształcenie, status zawodowy i dochód. Dla danych z 1978 status zawodowy wyrażony jest na Polskiej Skali Prestiżu i Międzynarodowej Skali Prestiżu, a dla danych z 1992 użyto skali pozycji społeczno-ekonomicznej. W modelu z 1978 dochód był mierzony za pomocą podstawowego wynagrodzenia z pracy głównej oraz całkowitego dochodu z pracy. W modelu z 1992 wskaźnikiem są ogółne zarobki respondenta.
Autorzy proponują, by pomiar pozycji stratyfikacyjnej rozpatrywać w kontekście oceny stopnia rozbieżności czynników statusu, czyli zająć się drugim wymiarem analizy głównych składowych, który mierzy niewertykalny aspekt zróżnicowania społecznego.
W okresie od 1978 do 1992, w przypadku mężczyzn rola wykształcenia w wymiarze zbieżności czynników statusu nieco wrosła, rola zaś statusu zawodowego i zarobków nieco zmalała. W wymiarze rozbieżności czynników statusu zaobserwowano pewna zmianę w porządku wag poszczególnych elementów. Rola statusu zawodowego stała się ważniejsza od roli wykształcenia , jednak zarówno w 1978 jak i w 1992 dominującą zmienną w tym wymiarze są zarobki. Największą rozbieżność czynników statusu wykazują te osoby, które odznaczają się najwyższym wykształceniem i statusem zawodowym, a jednocześnie najniższymi zarobkami.
W okresie lat 80 korelacja między wykształceniem a zarobkami uległa osłabieniu w porównaniu z latami 70tymi.
Jeśli definiujemy klasy społeczne poprzez stosunki kontroli nad produkcją i dystrybucją dóbr i usług, co związane jest przede wszystkim z procesem pracy i jego organizacja, to struktura klasowa w Polsce powinna być ujęta w innych kategoriach w 1978, a w innych w 1992. Kategorie te powinny być adekwatne do różnych systemów polityczno-ekonomicznych i9 powinny odzwierciedlać specyfikę każdego z nich. W Polsce analizy globalnej struktury społeczeństwa kapitalistycznego wpłynęły na teoretyczne konceptualizację klas społecznych i ich roli w okresie realnego socjalizmu. Większość nowych koncepcji opierała się na współnym założeniu, że we wczesnym stadium rozwoju społeczeństwa socjalistycznego struktura klasowa jest w pewnym stopniu dziedziczona z poprzedniej epoki, w pewnym zaś zleży od specyficznych cech gospodarki centralnie planowanej. Oba procesy starali się autorzy w swej konceptualizacji uwzględnić.
Autorzy skupili się na kryteriach podziału ludności na klasy społeczne w miastach, pomijając sytuację rolników.
Według autorów koncepcje dychotomiczne nie uwzględniają kryteriów klasowych, które wynikały ze społecznej organizacji produkcji i dystrybucji dóbr i usług w społeczeństwie państwowego socjalizmu. Proponując nowy schemat podziałów klasowych, wzięli pod uwagę 2 cechy tej organizacji: centralne planowanie i kontrola procesów ekonomicznych. Schemat ten opiera się na 5 kryteriach:
1)kontroli nad uruchamianiem i wykorzystywaniem środków produkcji,
2)bezpośredniej kontroli nad praca
3)wysiłku umysłowego
4) pracy produkcyjnej
5)stosunków własności i środków produkcji i dystrybucji
Konceptualizacja klas społecznych: lata 1978-1992
1978 :
1)Dysponenci uspołecznionych środków produkcji: centralny aparat kierowniczy, „góra” hierarchii zakładów pracy.
2)Wykonawczy pracownicy umysłowi : specjaliści, technicy, pracownicy biurowi z średnim lub wyższym wykształceniem.
3)Bezpośredni kontrolerzy pracy: kierownicy zespołów roboczych od 2 do 25 osób.
4)Prywatna inicjatywa: właściciele niewielkich zakładów produkcyjnych i usługowych oraz członkowie ich rodzin.
5)Produkcyjni robotnicy zakładów przemysłowych - bez względu na specjalność i kwalifikacje.
6)Pracownicy fizyczni poza produkcją - również pracownicy bezpośrednich usług dla ludności.
Dokonujące się przemiany systemu spowodowały trojakiego rodzaju przekształcenia w strukturze klasowej:
pewne segmenty struktury klasowej zmieniają swoje znaczenie i swoja rolę w systemie produkcji i podziału dóbr.
Niektóre podziały klasowe tracą na znaczeniu i faktycznie zanikają, gdyż były charakterystyczne tylko dla pewnego etapu upaństwowionej gospodarki centralnie zarządzanej
Wyłaniają się nowe podziały klasowe
1992 :
W związku z postępującą prywatyzacją legalna własność środków produkcji staje się centralnym kryterium klasowym.
1)Kadry kierownicze - pełniący ważne funkcje w administracji i gospodarce, kierownicy mający min. 24 podwładnych, menadżerowie posiadający co najmniej jednego podwładnego - kierownika.
2)Eksperci - pracownicy najemni wykonujący pracę w zawodach wymagających kwalifikacji profesjonalnych na poziomie szkoły wyższej, niekierownicy.
3)Bezpośredni kontrolerzy pracy - nadzorujący pracę od 2 do 25 osób.
4)Właściciele - posiadający środki produkcji, zatrudniający min. 3 osoby nie będące członkami ich rodzin.
5)Pracownicy umysłowi niższego szczebla - nie pełniący żadnych funkcji kierowniczych.
6)Samodzielni - posiadający środki produkcji i zatrudniający max. 2 osoby spoza rodziny oraz członkowie rodzin osób posiadających własne warsztaty pracy.
7)Pracownicy fizyczni
(Oba podziały klasowe, tzn. z 1978 i 1992, zostały przeze mnie podane powyżej w kolejności zgodnej z siłą związku ze zmiennymi charakteryzującymi stratyfikację społeczną - Grażyna Caputa )
Pozycja rynkowa
Autorzy dokonali oceny położenia jednostek we współczesnym społeczeństwie polskim ze względu na wymagania stawiane przez kształtujący się w tym społeczeństwie rynek dóbr i usług.
Podstawowymi elementami zmiennej „pozycja rynkowa” są umiejętności i kwalifikacje jednostki mierzone poziomem wykształcenia, a także stopień uwikłania jednostki w następujące procesy strukturotwórcze:
względnie trwałe eliminowanie dużych segmentów siły roboczej z puli aktywnych zawodowo
utrwalanie się form zatrudnienia niepełnego i zastępczego
różnicowanie się warunków zatrudnienia pełnego, dyktowanych przez pracodawcę w zależności od jego sytuacji ekonomiczno-prawnej
narastanie dysproporcji szans na uzyskanie pracy
Schemat konstrukcji sześciu kategorii tej zmiennej został skonstruowany tak, by we współczesnym społeczeństwie polskim wyodrębnić grupy negatywnie i pozytywnie uprzywilejowane oraz pozostające w sytuacji neutralnej.
Pozytywne uprzywilejowanie skrajne
Pozytywne uprzywilejowanie umiarkowane
Neutralność korzystna
Neutralność niekorzystna
Negatywne uprzywilejowanie umiarkowane
Negatywne uprzywilejowanie skrajne
Wnioski
Formalne wykształcenie, status zawodowy i zarobki stanowiły w latach 1978 i 1992 dobre wskaźniki pozycji stratyfikacyjnej w Polsce. Porównując te modele z analogicznymi modelami z krajów zachodnich stwierdzono, że związki między elementami pozycji stratyfikacyjnej wynikają z logiki procesu industrializacji i w małym stopniu zależą od systemu ekonomiczno - politycznego.
Między 19978 a 1992 rokiem ogólna rozbieżność czynników statusu wzrosła w Polsce minimalnie. W 1992 roku zaobserwowano wyższy niż w 1978 stopień niedopasowania poziomu zarobków z pracy do poziomu wykształcenia i statusu zawodowego.
Przemianom uległa struktura klasowa. Pewne podziały klasowe straciły swe pierwotne znaczenie, inne się wyłoniły, a jeszcze inne zmieniły swoją rolę.
Struktura klasowa w Polsce w 1992 roku wyraźnie odbiega od tej, jaka występuje w rozwiniętych krajach kapitalizmu. W Polsce występuje niedoreprezentacja pracowników umysłowych niższego szczebla i nadreprezentacja pracowników fizycznych. Niedoreprezentowana jest też kategoria właścicieli i samodzielnych.
W obu momentach związek położenia klasowego jednostki z jej pozycją stratyfikacyjną jest silny.