HISTORIA SZTUKI NOWOŻYTNEJ
POLSKIEJ, WYKŁAD, 13.01.11
Obok manieryzmu o genezie florenckiej, możemy także odnaleźć dzieła, które wyraźnie odnoszą się do dzieł włoskich ale o odmiennej genezie. Dzieła z terenu Venetto i niekiedy z samej Wenecji. Jednym z najlepszych przykładów takich realizacji i dzieł jest Zamość. Bonifazy Panozzi – opis sporządzony w czasie powstawania Zamościa. Dobrze naświetla okoliczności powstania i głów elementy, które weszły w jego kształt – 1596 rok. Początek realizacji Zamościa - 1579 rok.
Włoskie wykształcenie hetmana – Włochów szczególnie popiera. Główne cele fundacji miały nieco inny charakter – Zamojski chciał miasto tu a nie gdzie indziej bo chciał mieć osłonę militarną. Kolejny z powodów – chęć zaktywizowania ekonomicznego tego regionu i aktywizacja i rozwój pod względem polityczno – ekonomicznym.
Jaką formę uzyskał Zamość?
1581 – rozpoczęcie budowy. Sam projekt – wcześniejszy, 1579 rok. Wiąże się z Bernardo Morando. Umowa na tę współpracę.
1583 – nazwy ulic i placów. Teren uporządkowany.
Lata 80-te - budowa pałacu.
1589 – wzmianki o fortyfikacjach. Miasto otoczone bastionami – nowoczesność.
Kształt miasta – uwarunkowany terenem, na którym leżał. Zamość nie mógł uzyskać takiej formy – konieczność dopasowania się do zastanego terenu. Mur z bastionami. Miasto – ułożone osiowo w stosunku do rezydencji. Miasto rozplanowane w sposób regularny. Siatka równoległych uloic. Bloki – na osi poprzecznej umieszczono wspomniany duży rynek otoczony zabudowaniami, a na osi poprzecznej rynki pomocnicze – solny i wodny.
Miasto od podstaw. Pusty teren, na którym zdecydowano się założyć miasto. To wiązało się nie tylko z wybudowaniem budynków użyteczności publicznej, ale ze wzniesieniem budynków o charakterze sakralnym i Akademii. Jan Zamoyski pierwotnie zakładał, że miasto będzie katolickie, ale okazało się, ze jest to niefunkcjonalne. Rozwiązanie funkcjonalne miasta – warsztaty o uciążliwym charakterze – starano się przesunąć na boki, na tereny mniej zamieszkałe, centrum – część reprezentacyjna. Z czasem pojawiały się świątynie – synagoga. Mariusz Karpowicz – miasto, którego rozplanowanie zapowiada zasady urbanistyki barokowej. Porównuje się to miasto do idealnych rozwiązań renesansowych. Konstruowanie osi zakończonych dominantą – zasady urbanistyki barokowej. Prospekty, które na to wskazują – gówna oś miasta, osiowo wychodząca bezpośrednio na sam pałac. Ciąg budynków, które prowadziły nas w kierunku centralnej osi samego pałacu. Niby mamy do czynienia z dwuczłonowym rozwiązaniem, ale dominacja właściciela była wyraźnie zaznaczona.
Ratusz – niby budynek najistotniejszy, był umieszczony w jednej z bocznych pierzei. Miał wieżę.
Kolejna oś – oś ulicy, która prowadziła do kolegiaty. Przestrzeń miasta, coś co ją oddziela od rezydencji. Po bokach – kolegiata, na której prezbiterium wypada oś ulicy i akademia, która został wstawiona w jeden z wydzielonych obszarów.
Jedyny przekaz, który pokazuje, jak pierwotnie wyglądał pałac J. Zamojskiego – był rozwiązaniem szczególnym w czasie, w którym powstał.
Zniszczenie miasta – stworzenie w nim rosyjskiej twierdzy. Nastąpiło zniszczenie elementów, które były interpretowano jako polskie – attyki, które to miasto wieńczyły.
Morando –projektant każdego elementu.
Sama kolegiata – nawiązuje do wzorów weneckich zarówno przez plan jak i detale. Powstała w latach 80-tych i przez całe lata 90-te. Dekoracyjne sklepienie – lata 30-te. Kościół bazylikowy, trójnawowy, pięcioprzęsłowy. Ten budynek oddziałuje na architekturę regionu.
Pojedyncze ukształtowanie przęsła. Jest wydzielone przez podpory. Pilastry doryckie. Pole wydzielone przez pilastry wypełnione arkadą. Wewnątrz gładkie, na zewnątrz boniowane, arkadowy otwór z dekoracją. Dekoracja układająca się w prostokątne pole. Schemat arkady z oknem. Będzie się później powtarzało. Zaznaczenie gzymsu. Motyw arkady a w niej otworu będzie się w innym rozwiązaniu powtarzał. Arkada uległa przeobrażeniom. Przypuszcza się, że główne wejście ujęte portalem.
Wnętrze:
Manierystyczne. Bogactwa całości dodaje użycie kamiennego detalu. Cały detal jest kamienny. Element podnoszący jakość i prestiż kościoła – użycie kamiennej dekoracji. Prezbiterium – Morando, odniesienie się do weneckich wzorców. El. Manierystyczne – kościół ma kontrastowo rozwiązane oświetlenie. Otwory okienne – zestawienia kontrastowe wyjaśniają. Nawa główna – okna w partii sklepienia. W te lunety wstawione okna. Ale są silnie odcięte poprzez wydatnie ukształtowany gzyms, od partii dolnej. Nawy boczne – pozbawione okien. Nie ma okien – sklepienia zacienione. Kolejna partia jasna – kaplic. To poprzez nie wpada światło poprzez okna arkadowe. Jasne sklepienie nawy głównej, ciemne bocznych i jasne kaplice. Dolna przestrzeń naw bocznych – doświetlana pośrednio. Światła najmniej. Podobny kontrast w prezbiterium. Przy takim rozwiązaniu Patrii prezbiterium mamy do czynienia z sytuacją, że celebrans jest w krzyżowym świetle z okna, ale za ciemną strefą niedoświetlaną. Poprzez to, że światło jest po bokach, to, co jest najważniejsze, jest najciemniejsze. Kiedy jest się tam, prezbiterium jest najciemniejszym miejscem. Zupełnie przewrotnie manierystyczne. Kościół jest też bardzo wysoki.
Przęsło – system arkad jednej w drugiej. Bardzo jasna góra, później nic i jasne kaplice. Wzór dla tego rozwiązania – sklepienie z Santa Maria del Miraccoli w Wenecji.
Pałac, 1581 - 86
Ciekawie pomyślany
Typ rezydencji zwartej
Bez wyodrębnionego dziedzińca. To, co jest el. Najciekawszym – wieża, belweder. Jak pierwotnie wyglądał? Tylko próby rekonstrukcji
Elewacja – była rozwiązana tak, ze 4 środkowe osie były poprzedzone portykiem, do którego to na drugą kondygnację prowadziły dwuskrzydłowe schody. Na osi całości – rodzaj wieży, belwederu, z tarasem. Portyk z trójkątnym naczółkiem, wieżowy element. Silny akcent na osi ulicy. Ma też znaczenia związane z wieżą. Funkcja także widokowa – wyraźny znak jego dominacji nad miastem i tym ośrodkiem. Znaczenie architektoniczne i gloryfikujące.
Portyk – także ma znaczenie alegoryczne. Jest to element z architektury sakralnej, sakralizuje budowlę.
Pałac w Zamościu jest najwcześniejszym przykładem użycia portyku z trójkątnym naczółkiem. Świadome działanie Jana Zamojskiego. Znane z architektury włoskiej. Wywodzi się bezpośrednio z sakralnej architektury greckiej i rzymskiej. Motyw trójkątnego naczółka do architektury włoskiej dociera w końcu wieku XV.
Istotne i ważne – przez kol jen 100 lat nie ma następnego pałacu z takim naczółkiem. Motyw później wprowadzony przez Tylmana z Gammeren. Od tego momentu zyskał popularność.
Lwów
Wpływy architektury Weneckiej. Ważny ośrodek. Ważny ze względu na swoje położenie – drogi komunikacyjne i handlowe, istniały i współistniały różne społeczności.
Kościół bernardynów, I ćw. Wieku XVII – do początku lat 30-tych.
Architekt : Paweł Dominici.
Ukończony między innymi przez Ambrożego przychylnego. Wielu artystów z tereny Lwowa. Różnorodność miasta. Jeżeli nie patrzeć na elementy łączące kondygnację – kościół o Włoskim charakterze. Dwukondygnacyjna, porządkowa, dorycka. Pola wypełnione w sposób uporządkowany. Elementy jednak z innego świata, nie jest to włoska tradycja. Nad II kondygnacją – wysoki, smukły szczyt, podzielony na oddzielne kondygnacje, nad tym naczółek i dekoracja okuciowa, która bezpośrednio odnosi się do tradycji niderlandzkiej. One mają płaszczyznę wypełnioną ornamentem okuciowy. Budowany przez Włochów, ale kończony nie przez nich.
Cerkiew wołoska, 1591
Odnośniki do architektury weneckiej.
Architekt: Dominici, po 1591, w 1597 Wojciech Życzliwy , 1598 – Przychylny.
Interesująca forma. Kościół niewielki, ale trójnawowy. Przestrzeń rozdzielona za pomocą potężnych kolumn. Nawa środkowa podkreślona przez to, że przekryta kopułą, sklepieniem krzyżowym i prezbiterium. Kopułowe zamknięcie wielokrotnie było interpretowane jako wyraz nawiązania do architektury cerkiewnej. Ale bliższym wzorcem, z trzema kopułami, jest kościół San Salvatore w Wenecji. Ogólny schemat – ciekawy. Kościół san salvatore – XVI wiek, inicjatywa rep. Weneckiej. Model gotowy w 1506 roku, same prace – Lombardo. Co wskazuje na elementy, które mogły być tu częściowo zaczerpnięte z innych środowisk. W przypadku cerkwi wołoskiej – wzorcem kościół wenecki, który jest dziełem, które można zaliczyć do nurtu neobizantynizujacej architektury. Pośrednio nawiązanie do architektury bizantyjskiej. Lombardczycy docierają do Lwowa przez Wenecję. Lombardzkich elementów w tej cerkwi jest kilka innych – krzyżowanie się rozwiązań. Pomysł przekrycia prezbiterium kopułą – pomysł lombardzki. Gdy prześledzić Realizacje zachowane na terenie rzeczpospolitej – wszystkie te kościoły budowane przez Lombardczyków. Środkowa kopuła cerkwi – z podziałem na kasetony – jest podobna w sposobie artykulacji do mediolańskiego koscioła san Victtore.
Kolegiata w Żółkwi. 1606 – 18
Poza Ambrożym Przychylnym drugim budowniczym był Paweł Szczęśliwy. Kościół ufundowany przez żółkiewskiego realizacja wyjątkowa. Był pomyślany jako pomnik, miał poza funkcją liturgiczną funkcję pomnikowo – memoratywną. Akt kościoła – ma być wzniesiony jako pomnik chwały oręża polskiego. Miał być wotum wdzięczności. Kościół – pomnik, który upamiętniał zwycięstwo i wotum dziękczynne za zwycięstwa, którymi bóg obdarzył walczących.
Duchowieństwo koło kolegiaty – upamiętnianie bitew, stoczonych przez fundatora. Mauzoleum rodziny żółkiewskich.
Kościół wpisuje się w nurt architektury lwowskiej. Stanowi nawiązanie do kolegiaty w Zamościu. Dialog z tym kościołem.
Elewacja zewnętrza – analogiczna do Zamościa. Kościół na planie podłużnym, tak skonstruowany – dążenie do centralizacji. Korpus jednonawowy jest takiej samej długości, jak prezbiterium. Centralizacja – kopuła w samym centrum kościoła.
Prototyp magnackich mauzoleum.
Wzorzec mauzoleum jako kopułowej kaplicy grobowej. Silny w wieku XVI tym. Początek XVII wieku – wzbogacenie rozwiązania o nową bryłę – tego rodzaju. Jakby stary schemat nie był wystarczający.
Escorial – schemat krzyżowo – kopułowy, do tego nawiązywano.
Nurt rodzimy
1571 rok – cech muratorów w Lublinie. Ugruntowany nurt w II dekadzie XVII wieku. Wykształcony w oparciu o różne wzorce przez skupionych cechów budowniczych. Muratorzy o włoskim pochodzeniu.
Kościół bernardynów w Lublinie.
Pocz. realizacji – plany Rudolfa Negroniego. Zasadnicza przebudowa – w związku ze współpracą Jakuba Balina.
Sam kościół – pierwszy, o najbardziej rozbudowanym programie.
Elementy charakterystyczne dla środowiska lubelskiego:
Rozwiązanie wnętrza.
Bogate różnorodne wzory, niedopasowane do poszczególnych przęseł. Dolna część kościoła artykułowana, ale odcięta przez belkowanie od jednolicie potraktowanego sklepienia.
Arkadki
Wnętrze – przypomina kolegiatę w Zamościu.
Synteza różnych rozwiązań.