Zagadnienia egzaminacyjne.

Nowożytna sztuka w Polsce.

- Początki renesansu w sztuce polskiej

I FAZA - ok. 1500 - 1545

II FAZA - 1545 - 1575

III FAZA - po 1575

Renesans w Europie:

- w Italii od ok. 1400,

-ciągłość antycznej estetyki na Półwyspie Apenińskim przez całe średniowiecze,

- w XVw. dominującym ośrodkiem staje się Florencja,

- popularność matematyki, silne odwołania do nauki => praca wynikiem intelektu,

- cechy architektury Quattrocenta: rytm, symetria, podziały horyzontalne, oszczędność detalu, podział elewacji wyznaczają elementy architektury, np. Ospedale degli'Innocenti,

- w dojrzałym renesansie sztuka przestaje być ściśle ujęta w ramy geometrii; wzrasta zainteresowanie antykiem,

np. Bramante, Tempietto (San Piedro in Montonio), Rzym 1502

Rzeczpospolita ok. 1500:

- krystalizacja unii Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego,

- konstytucja Nihil Novi,

- monarchia parlamentarna,

- w czasie powstania renesansu (ok.1400), w RP dominuje styl piękny, ok. 1450 pojawia się styl łamany; renesans poza Italię przedostaje się przez dwór w Budzie; pierwszym ośrodkiem sztuki renesansowej w RP staje się Kraków.

I FAZA ok. 1500 - 1545.

- główny mecenat to dwór królewski i biskupi

- sztuka mieszczańska nadal oparta jest na gotyku

- jedną z pierwszych renesansowych fundatorów jest Elżbieta Habsburżanka

- pojawia się typ tumby pulpitowej

- dwa nurty sztuki renesansowej: wyrastajacy ze sztuki Quattrocenta i wywodzący się z gotyku.

Artyści: Franciszek Florentczyk (przebudowa zamku wawelskiego), Bartholomeo Berrecci (przebudowa zamku wawelskiego, Kaplica Zygmuntowska, nagrobek Zygmunta Starego), Jan Florentczyk (płyta z kaplicy grobowej bp. Jana Łaski), Jan Cini ze Sieny (baldachim nad nagrobkiem Władysława Jagiełły), Stanisław Samostrzelnik (malarstwo miniaturowe).

Franciszek zwany Florentczykiem, Francesco Fiorentino (ur. ?, zm. 16 października 1516 w Krakowie) – renesansowy architekt, pochodzący z Florencji.

Włoski architekt i rzeźbiarz, przybył do Polski w 1501. Na zamówienie królowej Elżbiety Rakuszanki oraz jej syna, Zygmunta Starego (od 1506 króla Polski), w latach 1502-1505 wykonał płaskorzeźbioną niszę nagrobną króla Jana Olbrachta do katedry na Wawelu – pierwsze w Polsce dzieło renesansowe (Florentczyk nie wykonał natomiast gotycyzującej płyty z postacią króla, wyrzeźbionej z czerwonego marmuru, którą przypisuje się pomocnikowi Wita Stwosza, Jörgowi Huberowi).

Na polecenie króla Zygmunta Starego w latach 1507-1516 kierował przebudową Zamku Wawelskiego, zniszczonego po pożarze z 1499. Wykonał wówczas dekorację rzeźbiarską nowo wzniesionego zachodniego skrzydła zamkowego. Był pierwszym renesansowym artystą włoskim działającym w Polsce.

Bartolommeo Berrecci, Bartolomeo Berecci (ur. ok. 1480 w Pontassieve koło Florencji, zm. 1537 w Krakowie) – włoski architekt i rzeźbiarz okresu renesansu, działający na dworze króla polskiego Zygmunta I Starego.

Przypuszczalnie kształcił się u rzeźbiarza florenckiego Andrea Ferrucciego (lub u jego uczniów). Został sprowadzony do Polski około roku 1516 przez prymasa Jana Łaskiego. W 1528 roku otrzymał obywatelstwo miasta Kazimierza, a od 1533 roku pełnił funkcję rajcy miejskiego. Przejął krakowski warsztat rzeźbiarsko-kamieniarski Franciszka Florentczyka (zm. 1516), wraz z grupą zatrudnionych tam włoskich artystów (Bernardino di Gianotis, Giovanni Cini ze Sieny, Mikołaj Castiglione, pięciu członków rodziny Soli). Wykonywał zamówienia m.in. w Krakowie, Niepołomicach, Poznaniu, Tarnowie. Dorobił się w Polsce znacznego majątku, był właścicielem sześciu krakowskich kamienic, dwóch kramów sukiennych, placów oraz cegielni za miastem. Ożenił się z Małgorzatą Szelągówną, a następnie z Dorotą Czarnowoyską. Zginął zamordowany przez innego Włocha przed pałacem „Pod Baranami” w Krakowie. Zgodnie ze swoją prośbą został pochowany w podziemiach kaplicy św. Anny przy kościele Bożego Ciała na krakowskim Kazimierzu.

Do RP przybywają wykwalifikowani toskańscy artyści, głównie przez węgierski dwór, przynosząc architekturę i rzeźbę o stosunkowo czystej redakcji włoskiej. Z drugiej strony pojawiają się nowe kierunki, które ewoluują ze sztuki gotyckiej i pojawiają się w Polsce za pośrednictwem środkowoeuropejskich ośrodków. Artyści tego nurtu pochodzą z Niemiec, Słowacji i Polski, są szczególnie związani z mieszczaństwem. Głównym ośrodkiem sztuki jest Kraków. Dwór królewski i biskupi popierają włoski prąd w sztuce, mieszczanie - gotycki. Dużą rolę odgrywają importy dzieł sztuki.

Na Węgrzech renesans włoski pojawia sięjuż ok. 1450 roku, skąd dzięki władzy Jagiellonów dostaje się na krakowski dwór. Aż do 1526 roku, kiedy Węgry poddają się okupacji tureckiej po bitwie pod Mohaczem, sztuka w Krakowie i Budzie rozwija się równolegle. Po tym wydarzeniu w Europie Środkowowschodniej zaczynają pojawiać się wpływy spoza Toskanii, które nadal dominują jedynie w Polsce.

Początek kultury humanistycznej w Polsce przypada na około połowę XV wieku. W 1472 roku nową myśl propaguje Filip Kallimach, wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka. Pod koniec XV w. do Polski zaczynają przybywać Włosi, a do Italii udają się polscy duchowni i szlachta. Myśl oświecenia zaczyna rozkwitać za panowania synów Kazimierza Jagiellończyka: Jana Olbrachta (1492-1501), Aleksandra (1501-1506) i Zygmunta I Starego (1506-1548).

Zygmunt I Stary był głównym protektorem sztuki renesansowej w Polsce. Zetknął się z nią podczas pobytu na dworze w Budzie, gdzie za panowania jego brata Władysława Jagiellończyka kontynouwano tradycje renesansu włoskiego z czasów Macieja Korwina.

Oprócz króla mecanatem zajmowali się dygnitarze koscielni i świeccy, szczególnie kilku z nich: prymas Jan Łaski, najbardziej niezależny od kręgu mecenatu królewskiego; biskup krakowski Piotr Tomicki, współpracownik króla, korzystający z pracy tych samych artystów; Jan Tarnowski, późniejszy hetman koronny oraz Mikołaj i Kszysztof Szydłowieccy.

Ok. 1500 roku do Krakowa przybywa zepół arystów, głównie z Florencji, przewodzi nimi Franciszek Florentczyk, aż do swojej śmierci w 1516 roku. Styl jaki reprezentuje nosi znamiona późnego, florenckiego Quattrocenta, pozostaje czysto włoski. Jego następcą we wciąż rozrastajacym się zespole zostaje Bartholomeo Berrecci, stojący na czele warsztatu do 1537 roku. Oni przyczyniają się do powstania włoskiego nurtu sztuki renesansowej w Polsce.

renesans w Polsce:

1500 - 1545 wczesny, I faza

1545 - 1575 II faza

1575 III faza

1600 - barok

Rzeczpospolita około 1500 roku

Utrwala się unia Polski i Litwy. Uchwalenie konstytucji Nihil Novi, sejm na władzę ustawodawczą, rośnie rola szlachty. Kraj u szczytu potęgi, Jagiellonowie na tronach Polski, Węgier i Czech. Rzeczpospolita jest bogatym krajem, również Węgry. Również na Węgrzech pierwszy przerzut sztuki quattrocenta z Italii - kolejnym ośrodkiem renesansu jest Buda,gdzie Maciej Korwin buduje zamek przy pomocy artystów z Florencji.

Zamek Fointanebleu, Augsburg - pojedyncze przykłady sztuki renesansu poza Italią, renesans florencki schyłkowego quattrocenta przeszczepiony ok 1500 roku do Rzeczpospolitej.

Wcześniej był w Polsce styl piękny - miękkie formowanie szat, idealizacja ciała kobiecego ale realizm z obserwacji świata. Potem styl łamany - ostatni odłam gotyckiego stylu międzynarodowego - ołtarz Wita Stwosza (Veit Stoss z Norymbergi).

Charakterystyka sztuki schyłku średniowiecza:

naturalizm - w służbie dewotio moderna - nowe prądy w chrześcijaństwie zakładają przeżywanie męki Chrystusa

idealizm

przeładowanie detalem, horror vacui

Krucyfiks z kościoła Mariackiego Wita Stwosza koniec XV w. - sztuka późnośredniowieczna ale widać wpływy humanizmu, renesansu, ekspresja, znajomość ciała ludzkiego, anatomii w chwili śmierci na krzyżu

Nagrobek Kazimierza Jagiellończyka - agonia zwykłego człowieka bez królewskiego dostojeństwa, tumba z baldachimem opracowana z każdej strony - nagrobki królewskie średniowiecza

Filip Kallimach - kształcony we Włoszech, wychowawca królewskich dzieci, klerycy z uniwersytetów Italii, medycy włoscy - ludzie pod wpływem renesansu w Krakowie

Elżbieta Rakuszanka (Habsburżanka) - żona Kazimierza, zamówiła w pracowni postoszowskiej nagrobek Jana Olbrachta. Tumba przyścienna, pochylona - tumba pulpitowa (póżnośredniowieczna), wnęka z tumbą opracowana już przez

Zygmunta Starego - za młodu przebywał na dworze brata w Budzie, wraca z paroma artystami renesansowymi - Franciszek Italus/Florentczyk/Włoch, który opracował wnękę na tumbę przełomową - łuk pełny, kimation, perełkowanie, zwisy z groteskami, ornamenty renesansowe - sztuka pełnego renesansu, nie ma momentu przejściowego.

Franciszek Florentczyk - powierzono mu częściową przebudowę zamku wawelskiego po pożarze 1507-1517, dotychczas różne budowle z różnego czasu. Najpierw skrzydło królowej - obramienia okienne całkiem nowe - płyciny z ornamentami renesansowymi, ale musi się trzymać murów średniowiecznych. Starał się zrobić dziedziniec regulary, ale musi się trzymać wzgórza, jest ściana parawanowa z krużgankami bez pomieszczeń. Krużganki wawelskie - odwołania do Ospedale degli Innocenti. Trzecia kondygnacja - bardzo wysokie piętro na zlecenie króla wysokie, zdwojenie wysokości kolumienek, bo piętro reprezentacyjne (tradycja północnoalpejska, w Italii piano nobile - pierwze piętro reprezentacyjne). Parter dla służby, pierwsze dla rodziny królewskiej ale nieoficjalnie. Wzory z pałaców miejskich Italii. Później po śmierci Florentczyka dalsza przebudowa, do 1549, kilku projektantów i wielu rzemieślników - różne elementy.

Benedykt z Sandomierza - architekt królewski, przez pewien czas kierował przebudową, niemiec zapoznany z renesansem, co daje fuzję - renesansowy gzyms z ornamentami, późny gotyk - odrzwia z łukiem oślim, przenikające się żebra

Sebastian Tauerbach, Hans Sznyczer - kasetony stropu Izby Poselskiej 1531 - 1535, tzw. głowy wawelskie - twórcy niemieccy, więc połączenie tradycji niemieckiej i renesansowej - naturalizm twarzy, renesansowa syntetyzacja

Mecenat:

I faza , głównie mecenat królewski, biskupów i dworu - sztuka ściśle renesansowa, biskup Łaski w Gnieźnie mieszczanie niemieccy jeszcze w stylu późnogotyckim z elementami renesansowymi tworzonymi przez artystów niemieckich renesansu

- Architektura renesansowa w Polsce w 1. poł. XVI w.

Zamek królewski na Wawelu:

Dom Królowej (1502-1507, Franciszek Florentczyk)

Po pożarze gotyckiego zamku w 1500 roku zapade decyzja przebudowy. W zachowanym zachodnim skrzydle, tzw. Domu Królowej, prace podejmuje Franciszek Florentczyk. Jest to pierwszy etap przebudowy zamku. Pozostałością tych prac są obramienia okienne na drugim piętrze od strony dziedzińca, z których jedno stanowi oprawę wykusza.

Krużganki (1507-1536; 1536-1549, Franciszek Florentczyk, Bartholomeo Berrecci, Nicolao Castiglione, Mateusz Włoch)

Budowane od 1507 roku wg projektu Franciszka Florentczyka. Służyły celom komunikacyjnym i reprezentacyjnym. Częściowo zniszczone w pożarze w 1536 roku i po nim odbudowane.
Koncepcja krużganku wywodzi się z rozwiązań późnego toskańskiego Quattrocenta, wywarła ona później duży wpływ na rezydencjonalna architekturę w RP.

Dwie kondygnacje arkad oddają myśl teoretyka architektury starożytnej Witruwiusza, która znacznie wpłynęła na włoskie Quattrocento - ordinatio, dispositio, eurythmia, symmetria, decor - funkcjonalność, wyważenie proporcji, harmonia.

Choć geneza wawelskich rużganków leży we florenckich cortile, wzór ten zmieniono, by dopasować go do lokalnych zwyczajów.Najwyższa kondygnacja, która stanowi piętro reprezentacyjne, została ukształtowana pod wpływem lokalnych tradycji i klimatu. Arkady zastąpiono wysokimi kolumnami z dekoracyjnym pierścieniem w połowie wysokości i dzbanuszkami na głowicach. Wspierają one wysoki, spadzisty dach.

Portale (1527-1530)

-> Rzeźba renesansowa w Polsce w 1. poł. XVI w.

Izba Poselska (lata 30. XVI w.)

Sala audiencjonalna we wschodnim skrzydle zamku, dekorowana kasetonowym stropem i malowidłami ściennymi. Obecny wygląd to wynik renowacji przeprowadzonej przez Adolfa Szyszko-Bohusza w latach 1916-1939

-> Rzeźba renesansowa w Polsce w 1. poł. XVI w.

-> Malarstwo renesansowe w Polsce w 1. poł. XVI w.

Kaplica Zygmuntowska (1517-1533, Bartholomeo Berrecci):

Kaplica przeznaczona na mauzoleum Zygmunta I. Zrealizowano w niej popularny wówczas wzór kaplicy na planie centralnym; wykonanie cechuje czystosć stylowa pozwalająca wpisać kaplicę w linię rozwojową sztuki włoskiej. Jest to dzieło oryginalne, bazujące na toskańskich wzorcach, jednak o pewnym wpływie sztuki rzymskiej.

Zasadnicza część budowlina formę sześcianu podkreśloną geometrycznymi układami płycin, które porządkują żłobkowane pilastry toskańskie. Wyżej znajduje się ośmioboczny, przepruty dużymi, okrągłymi oknami bęben, podtrzymujący kopułę z latarnią. Zrealizowano w niej popularny wówczas wzór kaplicy na planie centralnym, uważany za najbliższy ideałowi. Kaplica, pomino silnych wpływów toskańskich i rzymskich, jest jednak tworem indywidualnym, nie można bowiem odnaleźć w niej pełnych analogii. Na tle gotyckiej katedry stała się manifestem nowoczesności.

Latarnia (1526)

-> Rzeźba renesansowa w Polsce w 1. poł. XVI w.

Dekoracja wnętrza i nagrobki:

-> Rzeźba renesansowa w Polsce w 1. poł. XVI w.

Kopuła:

Klińce zostały wykonane w warsztacie wraz z całą płaskorzeźbioną dekoracją jako prefabrykanty składane w całość bez użycia zaprawy. Konstrukcję oparto na ośmiobocznym bębnie przeprutym okrągłymi oknami. Kasetony zmniejszają się tworząc iluzję wyższej kopuły.

Kaplica grobowa prymasa Jana Łaskiego w Gnieźnie:

Pierwsze dzieło renesansowe poza Krakowem z 1523 roku, prawdopodobnie wg Berreciego. Nieistniejące dziś, zbudowane na planie centralnym, bliskie poszukiwaniom teoretycznym Leonarda da Vinci i Bramantego.

We wnętrzu umieszczono sześć płyt nagrobnych sprowadzonych z Węgier, autorstwa Jana Florentczyka, artysty z kręgu, do którego wcześniej prawdopodobnie należeli Franciszek Florentczyk i Berrecci.

- Rzeźba renesansowa w Polsce w 1. poł. XVI w.

Obramienie nagrobka Jana Olbrachta (1502-5, Franciszek Florentczyk), kaplica grobowa Jana Olbrachta, fund. Elżbieta Habsburżanka:

Kaplica i nagrobek to wciąż gotyckie dzieła krakowskiego warsztatu, prawdopodobnie Stanisława Stwosza. Przykładem renesansowej sztuki jest samo obramienie nagrobka. Dzieło zyskuje formy stylu czystego florenckiego Quattrocenta, dostosowane zostają one jednak do istniejącego wnętrza. Artysta pogłębia niszę, zdwaja pilastry, wykorzystuje typową toskańską dekorację.

Zamek królewski na Wawelu:

Portale (1527-1530, Benedykt Sandomierzanin lub warsztat Berrecciego: Gallus, Mathis, Francisus i Laurentius)

Portale charakteryzują się bogatą dekoracją nadproży, która łączy wpływy dwóch nurtów renesansowej sztuki RP.

Tradycyjna forma odrzwi, laskowania wyrastajace pękami układające się w geometryczne, ostro cięte motywy gałęziowe są jeszcze pozostałoscią gotyku; do renesansowych dekoracji należą pasy ornamentalne w gzymsach złożone z wolich oczu, perełek, liści akantu i motywy główek puttów, rozetek i rogów obfitości.

Kasetony z Izby Poselskiej (1531-1535, Sebastian Tauerbach)

W polichromowanych kasetonach umieszczono 194 drewniane głowy naturalnej wielkości. Ukazują przedstawicieli wielu stanów, z zaciętością portretową, często z dozą satyry i groteski. Zachowało się jedynie 30 głów, co nie pozwala na odczytanie pierwotnego programu ikonograficznego.

Kaplica Zygmuntowska:

Latarnia (1526, Berrecci, Arnolf z Raciborza)

Latarnię wieńczy krzyż i odlany metodą na wosk tracony aniołek, motyw popularny w XV-wiecznej Florencji.

Dekoracja wnętrza (1517-1533, Berrecci):

W kompozycji każdej ze ścian zastosowano schemat łuku triumfalnego. Wnętrze kaplicy pokryte jest płaskorzeźbą nie łamiącą dyscypliny architektonicznych podziałów; motywy reliefów są typowo toskańskie, często o starożytnej genezie. Wykonał je najpewniej Jan Cini ze Sieny, jak i sam Berreci (który na pewno wykonał nagrobek Zygmunta I). Nagrobek władcy jak i posągi świętych w niszach i medaliony z prorokami i ewangelistami, wykonane przez Berreciego i jego współpracowników, np. Bernardino DeGianotis, charakterysują się monumentalnym, renesansowym realizmem, poszukującym plastyczności postaci, złagodzonym pewną idealizacją postaci. W bocznych partiach trzech głównych ścian, w niszach i medalionach, przedstawiono postaci świętych Floriana, Wacława, Zygmunta - w zbrojach i Piotra, Pawła, Jana Chrzciciela - w sztach (w niszach), Ewangelistów, Dawida i Salomona, któremu nadano rysy Zygmunta I (w medalionach). Medaliony zostały wykonane w czerwonym marmurze, charakteryzują się gwałtownością gestów i dynamicznym kształtowaniem draperii, o ostrych, wciąż nieco gotyckich cechach,a każdej z postaci nadano indywidualne rysy.

Postaci świętych wykazują stylistyczne odmienności świadczące o wykonaniu ich przez różnych rzeźbiarzy z warsztatu. Rzeźbą najwyższej jakości jest figura Zygmunta, której nadano zindywidualizowane rysy, ukazano detal kanelowanej zbroi i lekkość płaszcza. Wykonał go prawdopodobnie sam Berrecci.

Kaplica jest dziełem dojrzałym także ze względu na program ideowy, w którego ustaleniu najpewniej brali udział też duchowni humaniści. Nad wszystkim góruje kopuła, symbol nieba, w której w widocznym miejscu Berreci, jako oświeceniowy artysta, umieścił swój podpis: Bartholo Florentino Opifice.

Ściany pokryto płaskorzeźbą ułożoną w pola płycin, pilastry, cokół, przez bęben na kopułę. Motywy zaczerpnieto głównie z ornamentyki antycznej. Są to arabeski, groteski, zwisy owocowe, zwierzęta, ogówki aniołków, motywy broni. Głowice pilastrów wykonano w swobodnie potraktowanym stylu korynckim. Dekoracja ma typowo toskańskie cechy, a za projekt odpowiedzialny byłzapewne sam Berrecci. Wprowadzenie do sakralnego wnętrza tematyki mitologicznej świadczy nie tylko o silnej inspiracji antykiem, ale i o świeckim światopoglądzie autora.

Ołtarz

Ufundowany przez Zygmunta Starego otwierany ołtarz jest dziełem zbiorowym artystów norymberskich z lat 1531-1538, wykonanym według ogólnego projektu Hansa Dürera. Płaskorzeźby otwartego ołtarza, ze scenami z życia Marii, wykuł w srebrze Melchior Baier przy pomocy odlewów Pankracego Labenwolfa, wykonanych w oparciu o drewniane modele Piotra Flötnera. Skrzydła zamkniętego ołtarza, ze scenami Męki Pańskiej malował Georg Pencz.

Ołtarz otwarty

Część środkowa: Boże narodzenie, Hołd Trzech Króli, Oczyszczenie NMP, Zaśnięcie NMP (w zwieńczeniu).

Prawe skrzydło: Zwiastowanie, Nawiedzenie, Ofiarowanie NMP w świątyni. W zwieńczeniu św. Wojciech.

Lewe skrzydło: Obrzezanie Chrystusa, Spotkanie Joachima z Anną, Święta Rodzina u Joachima i Anny. W zwieńczeniu św. Stanisław.

Ołtarz zamknięty

Wieczerza Pańska, Modlitwa w Ogrojcu, Chrystus przed Annaszem, Chrystus przed Kajfaszem, Chrystus przed Piłatem, Chrystus przed Herodem, Cierniem koronowanie, Upadek pod Krzyżem, Ukrzyżowanie, Zdjęcie z Krzyża, Złożenie do grobu, Chrystus w otchłani. W zwieńczeniu Zmartwychwstanie i Wniebowstąpienie.

Ponadto do ołtarza przynależy dostawiana predella z Wjazdem Chrystusa do Jerozolimy (przechowywana w skarbcu katedralnym). Dziełem Flötnera i Baiera są dwa srebrne świeczniki na ołtarzu. Brązowe świeczniki odlano w warsztacie Hansa Vischera.

Nagrobek Zygmunta Starego (1529-31, Berrecci)

Wykonany w czerwonym węgierskim marmurze. W latach 1574-5 podniesiono go by zrobić miejsce dla nagrobka Zygmunta Augusta; sarkofag zamieniono na niższy i wprowadzono dodatkową arkadę. Daje początek nowemu typowi układu figury w polskim nagrobku. Jest to tzw. poza sansovinowska, czyli stylizowanie postaci na śpiącą, leżącą swobodnie, w opozycji do sztywnych póz średniowiecznych, zainspirowana popularną w dojrzałym renesansie filozofią neoplatońską. Twórcą tego układu był pracujący w Rzymie rzeźbiarz florencki Andrea Sansovino, który na początku XVI wieku wykonał nagrobki kardynałów Girolamo Basso i Ascania Sforzy w kościele S. Maria del Popolo. Postać króla jest jednak wyjątkowa ze względu na przedstawienie momentu wybudzania się ze snu. Ten typ przedstawiania postaci występował w Polsce aż do połowy XVII wieku.

Nagrobek Zygmunta Augusta (1574-1575, Santi Gucci)

Nagrobek Anny Jagiellonki (1574-1575, Santi Gucci)

Płyta ustawiona pionowo, wmurowana w ławę królewską.

Baldachim nad grobowcem Władysława Jagiełły (1519-24, warsztat Berrecciego, Jan Cini ze Sieny):

Na głowicach kolumn opierają się łuki arkadowe spięte kluczami, nad którymi wznosi się belkowanie o wydatnym gzymsie. Podniebie zdobione jest dziesięciona kasetonami, w których umieszczono Orła, Pogoń oraz trytony, postaci młodzieńców na koniach i motywy broni. Pola pomiędzy łukami arkad wypełnia motyw roślinny oraz fantastyczne postaci ludzkie i zwierzęce.

Nagrobek Ludwika Mikołaja Szydłowieckiego, kolegiata opatowska (1525, Berrecci lub warsztat):

Wykonany w czerwonym marmurze, specyficzny zdla Polski typ nagrobka dziecięcego. Forma wywodzi się z dzieł florenckich z końca XV wieku, jednak ukłąd jest rozwiązaniem typowo polskim. Pomnik jest podwieszony, trzyczęsciowy, z postacią leżącego niemowlęcia w górnej partii i herbem w części środkowej. Figura dziecka naśladuje rzeźbę Andrei Verrocchio przedstawiajacą śpiące putto. Śpiąca poza postaci wyprzedza też o kilka lat nagrobek Zygmunta I, który ją rozpropagował.

Nagrobek bp krakowskiego Jana Konarskiego, kat. wawelska (1521, warsztat Berrecciego):

Kaplica grobowa i nagrobek Piotra Tomickiego przy katedrze Wawelskiej:

Powstała ok. 1530 roku wg projektu Berreciego.

Obramienie architektoniczno-rzeźbiarskie z cokołem i zwieńczeniem, z wnęką, w której na sarkofagu leży pogrążona we śnie postać zmarłego w łągodnym, lekko poruszonym układzie. Taka forma stanie się wzorem późniejszych polskich nagrobków renesansowych.

Nagrobek Barbary Tarnowskiej w katedrze w Tarnowie:

Artysta z warsztatu Berreciego. Postać kobiety wyróżnia klarowność bryły i linii, wyrafinowana kompozycja, delikatne opracowanie szczegółu.

Nagrobek książąt mazowieckich w Warszawie:

Tryptyk z Pławna, ok. 1517:

Skrzydła malował Hans Suess z Kulmbachu. Nieznany rzeźbiarz częściowow rezygnuje z tradycyjnej dekoracyjnej oprawy architektonicznej, centralną partię zamyka półkolistym łukiem, wprowadza w sceny nowe poczucie przestrzeni, wprowadza akcesoria renesansowe.

- Malarstwo renesansowe w Polsce w 1. poł. XVI w.

Zamek królewski na Wawelu:

Fryzy z Izby Poselskiej (1532, Hans Dürer)

Tematyka tzw. krańców została zaczerpnięta z popularnego wówczas dzieła moralisty greckiego Kebesa, Tabula Cebetis, obrazującego historię ludzkiego życia. Zachowany oryginalny fragment to scena swobodnej uczty, do której przy dźwiękach muzyki zasiadają damy. Reszta to rekonstrukcja wykonana przez Leonarda Pękalskiego w 1926 roku. U dołu fryzu biegną dekoracyjne festony. Dzieło, poprzez swój świecki temat zaczerpnięty z antycznej literarury, stanowi o aspiracjach humanistycznych krakowskiego środowiska.

Fryz z Sali Turniejowej (1534-1535, Hans Dürer, Antoni z Wrocławia)

Kraniec przedstawia popularną scenę zawodów rycerskich, u dołu ozdobiony girlandami.

Modlitewnik królowej Bony, Godzinki królowej Bony – iluminowany rękopis godzinek, powstały w latach 20. XVI wieku, wykonany przez polskiego malarza renesansowego i iluminatora Stanisława Samostrzelnika oraz jego współpracowników. Rękopis przeznaczony był dla królowej Bony z rodu Sforzów – drugiej małżonki Zygmunta Starego.

Kodeks o wymiarach 143×114 mm, liczący 271 pergaminowych kart (wraz z III dodatkowymi), zawiera spisany w jednej kolumnie tekst godzinek w języku łacińskim^[2] oraz końcową modlitwę w języku włoskim^[3]. Sygnowana i datowana dekoracja malarska obejmuje 15 całostronicowych miniatur, bordiury i ozdobne inicjały. Manuskrypt od roku 1834 stanowi część kolekcji Biblioteki Bodlejańskiej w Oksfordzie (sygnatura Douce 40/21 614)^[2].

Dekoracja miniatorska Godzinek królowej Bony, będąca szczytowym osiągnięciem artystycznym Samostrzelnika, uważana jest za jeden z najcenniejszych zabytków polskiego malarstwa okresu renesansu^[4].

Program ikonograficzny miniatur znacznie różni się od włoskich godzinek Bony i jest zbliżony do innych modlitewników wykonanych przez Stanisława Samostrzelnika, zwłaszcza przeznaczonych dla kanclerzy Krzysztofa Szydłowieckiego i Wojciecha (Olbrachta) Gasztołda^[37]. Dekoracja miniatorska sygnowana i datowana na trzech kartach (fol 36v, 74v i 229v)^[2] reprezentuje ortodoksyjnie katolicki model pobożności z akcentami antyreformacyjnymi, analogicznie do wykonanego w 1524 roku Modlitewnika Zygmunta Starego^[38].

Miniatury zostały stworzone przez kilku wykonawców, co ówcześnie było regułą w przypadku zamówień na dekorację rękopisów. Poszczególni miniatorzy współpracujący z Samostrzelnikiem różnili się między sobą biegłością techniczną i zastosowanym kolorytem^[39], jednak niektóre iluminacje wyróżnia szczególna technika wykonania, określana przez badaczy jako malarska^[40]. Miniatury te, na których ponadto widnieje sygnatura S.C.^[39] (łac. Stanislaus Claratumbensis)^[41], są przypisywane w całości bratu Stanisławowi Samostrzelnikowi z Mogiły ^[40]. Dla uzyskania efektu jednorodności w Godzinkach królowej Bony wprowadzono podobne schematy kompozycyjne oraz powtarzające się motywy^[39].

Kolorystyka miniatur z warsztatu Samostrzelnika utrzymana jest w jaskrawej tonacji i ograniczona do kilku podstawowych barw, niekiedy rozbielonych. Dominującymi składnikami palety malarskiej są błękity (ultramaryna, chabrowy, turkus), zieleń morska i oliwkowa oraz róże, występujące obok kraplakowej czerwieni, karminu, cynobru i pomarańczu. Dopełnieniem tych odcieni są popielate i fiołkowe szarości, płowe i brunatne brązy oraz biel, rzadko źółcień^[42]. Efekty luministyczne uzyskano dzięki połączeniu z farbami sproszkowanego złota. Złoto malarskie zastosowano nie tylko w dekoracji marginalnej, ale przede wszystkim w głównych partiach iluminacji, co pozwoliło na harmonizację kolorytu, zasugerowanie przestrzenności i uzyskanie efektu rozwibrowanej, świetlistej powierzchni^[43].

W iluminacjach Modlitewnika królowej Bony dostrzec można nie tylko wpływ drzeworytów Hansa Süssa z Kulmbachu, Albrechta Dürera oraz Albrechta Altdorfera, szczególnie z cyklu Upadek i odkupienie rodzaju ludzkiego^[44], ale również prac malarskich szkoły naddunajskiej^[45]. Zmiany wprowadzane przez Samostrzelnika przy kopiowaniu i przetwarzaniu cudzych dzieł prowadziły do złagodzenia dramatyzmu pierwotnych scen i nadania miniaturom lirycznego charakteru, z elementami baśniowej cudowności i splendoru^[46].

Wśród modlitewników wykonanych przez artystę Godzinki królowej Bony wyróżniają się najsilniejszym wpływem włoskiego renesansu w ornamentyce zastosowanej przy dekoracji bordiur^[47], m.in. w arabesce w typie weneckim oraz klarownym układzie motywów obejmujących m.in. kandelabry, wazony, medaliony, wieńce laurowe i putta z rogami obfitości oraz delfiny^[48].

Katalog arcybiskupów gnieźnieńskich (łac. Catalogus archiepiscoporum gnesnensium) – dzieło Jana Długosza zawierające życiorysy biskupów gnieźnieńskich. Skompilowane zostało przez przed 1476 rokiem^[1]. Prócz katalogu biskupów gnieźnieńskich, Długosz napisał także katalog biskupów wrocławskich, włocławskich, poznańskich, płockich oraz krakowskich^[1][2].

Jako Katalog biskupów gnieźnieńskich jest określany także oparty na pracy Długosza tzw. katalog II, doprowadzony przez anonimowego autora do roku 1531^[1].

Katalog powstał na podstawie danych zebranych przez Długosza podczas prac nad jego Rocznikami, a prawdopodobnie także na podstawie fragmentów wcześniejszych katalogów, niezachowanych do współczesności^[1]. Jednym z jego współpracowników, a być może także współautorem części biogramów, był Sędziwoj z Czechla^[3][4].

Biografie najwcześniejszych biskupów działających w XI i XII wieku w większości są ubarwione fikcyjnymi historiami^[2], przez co dla współczesnych historyków mają znikomą wartość^[1], zakłada się jednak, że imiona biskupów Długosz podał poprawnie^[2]. Mimo zawartych w dziele błędów^[1], jest ono ważnym dokumentem dotyczącym wczesnej historii Polski i stanowi podstawę wielu późniejszych katalogów biskupów, m.in. wydanego w 1881 opracowania krytycznego autorstwa Jana Korytkowskiego^[5].

Kilkadziesiąt lat po śmierci autora biskup krakowski Piotr Tomicki zlecił Stanisławowi Samostrzelnikowi wykonanie iluminacji pierwszych dwóch katalogów, obejmujących biskupów diecezji gnieźnieńskiej i krakowskiej^[6]. W latach 1530–1535 w warsztacie Samostrzelnika powstała edycja katalogu opatrzona kilkudziesięcioma miniaturami przedstawiającymi opisanych w dziele biskupów, sceny z Nowego Testamentu oraz patronów niektórych spośród opisanych dygnitarzy^[6].

Malarstwo wczesnego renesansu

- brak silnych inspiracji włoskich, dominacja miejscowych artystów, głównie niemieckojęzycznych

- w Krakowie rozkwit sztuki miniatorskiej w ramach gildii artystycznych - "U ludwisarza" i "Miecznik" z kodeksu Balthasara Behema, Kraków 1505, fundacja mieszczańska, miniatury pokazują różne cechy i zawody, sceny idealizowane, fragmenty pejzażu miejskiego idealizowanego wzorowane na tradycji późnogotyckiej wywodzącej się z Niderlandów, nie ma czystej perspektywy, tylko próby budowania głębi. Renesansowe jest to że tematyka tylko świecka, a dotąd kodeksy tylko religijne, chęć pokazania detalu, tendencje realistyczne

- Pontyfikał Erazma Ciołka 1510 "Budowa kościoła", "Intronizacja Aleksandra Jagiellończyka" fundacja biskupa, intronizacja pokazana bardzo dokładnie, scena budowy ukazuje proces nadzorowania, pojawia się pejzaż

- portrety polskich władców z początku XVI w

- Stanisław Samostrzelnik Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich Jana Długosza, Samostrzelnik był cystersem, iluminatorem, służył rodzinie Szydłowieckich, potem wrócił do Krakowa,tworzył dla szlachty i biskupów, zajmował się malarstwem sztalugowym i monumentalnym. Dominuje dekoracyjność i ornamentyka, zawszee jest bordiura bo był miniatorem, pojawia się pejzaż, tendencje do indywidualizacji postaci, wspóółczesnych osób, kolorystyka lokalna

Liber geneseos familiae Schidloviciae - Księga rodu Szydłowieckich - zawiera cechy portretowe, raz pejzaż, raz przestrzzeń zaaranżowana, zawsze herb

Portret bpa Tomickiego 1530 - portret całopostaciowy, zawsze jest herb, aranżacja przestrzeni, dekoracyjność i złote tło, szkaplerz ostro łamany - średnioweiczne, odnosił się do renesansu północnego - fantazyjne kolumny jak u Durera, skłonność do portretowości

Ukrzyżowanie, klasztor w Mogile 1530 fresk, jest rama, bogata bordiura, jednolite średniowieczne tło

- druk Oficyna Hironima Wietora Kronika Polaków Macieja Miechowity 1519, Portret królowej Bony Sforzy - popiersie portertowe- cecha renesansowa quattrocenta, jest herb

- malarstwo tablicowe Chrystus Frasobliwy, Szczyrzyc, 1515 - małe postacie fundatorów, nierealistyczne proporcje, Chrystus większy, naturalizm męki i ran, kolorystyka lokalna - średniowieczne, nie ma skomplikowanego układu postaci, pojawia się pejzaż, zróżnicowanie wyglądu postaci, proste szaty, nieprzytłaczająca forma - renesans

- Ołtarz z kaplicy zygmuntowskiej Georg Pencz 1535-1538 malowany w Norymberdze, malarstwo niemieckie renesansowe

- bitwa pod Orszą 1520 - artysta z kręgu niemieciego, wpływy Durera w pokazaniu kolubryny, nagromadzenie detali, do oglądania z bliska, kompozycja pasowa, symultanizm - kilka scen z bitwy, te same postacie kilka razy, syntetyzowany pejzaż - Dniepr mały, najważniejsze detale, widać taktykę, uzbrojenie, działa, idealizowanie - polityczna propaganda sił polskich wojsk, bogate uzbrojenie turniejowe, moskwiczanie bez zbroi, a w skórach; na środku obrazu pochód wojsk polskich, zagadkowa postać siedząca - może kryptoportret artysty świadka bitwy

- Sztuka polska 2. połowy XVI w. – ośrodki, tendencje, przemiany.

W tym okresie sztuka renesansowa rozpowszechnia się w Polsce i przyjmuje samodzielne oblicze; główną rolę odgrywa architektura i rzeźba. Kultura humanistyczna rozprzestrzenia się także wśród drobniejszej szlachty i mieszczaństwa, co wpływa korzystnie na rozwój sztuki.
Fundacje dworu królewskiego skupiają się na Krakowie, Litwie i Warszawie, za to magnaci i szlachta lokując swoje realizacje w majątkach na terenie całej Rzeczypospolitej przyczyniają się do rozpowszechnienia nowego stylu.
Dla tego okresu charakterystyczny jest rozwój miejskiej architektury. To wtedy powstajaratusze a stare gotyckie kamienice zostają odnowione. Silnie rozwija się też rzeźba nagrobkowa.
Głównym ośrodkiem sztuki pozostaje Kraków, który niemal monopolizuje rynek nagrobków; inne ważne warsztaty powstają we Lwowie, Lublinie, Warszawie, Poznaniu i na Śląsku.
Artyści to coraz częściej nie tylko Włosi, ale i Niderlandczycy, Niemcy i miejscowi rzemieślnicy.

Ogólny charakter ówczesnej sztuki określają związki ze sztuką dojrzałego, włoskiego renesansu. Różne wpływy zaczynają mieszać się tworząc nowy, charakterystyczny dla Polski kierunek. Dużą rolę odgrywają wzorniki, szczególnie księgi traktatu Sebastiana Serlia.
Warsztaty krakowskie prezentują sztukę wyrosłą bezpośrednio ze sztuki florenckiej; są to głównie następcy Berrecciego, Ciniego i Padovano, a także Komskowie.

II okres renesansu 1545-1575

- zmiana mecenatu - dwór królewski i biskupi już nie dominują, artyści tworzą też dla innych

- w Krakowie nadal czysty renesans z Italii

- wzorce z innych ośrodków niż Rzym po Sacco di Roma - z północy Italii

- Komaskowie - lud z pogranicza włoch i Szwajcarii, którzy od XV w. wędrują po Europie, są istotną siłą artystyczną z warsztatem wziętym z Wenecji, Padwy i Mediolanu - cechy sztuki północnowłoskiej, ich sztuka raczej przeciętna

- dojrzała koncepcja kościoła nowożytnego - dynamiczna forma, traktaty drukowane o architekturze, wzorniki

- ruch palladiański - klasycyzujący, odwołania do czystej architektury Rzymu, od Andrea Palladiao

- unia lubelska z 1569

- Architektura Rzeczypospolitej w 2. połowie XVI w.

Powstają elementy charakterystyczne dla rodzimej architektury, jednak w jej obrębie tworzy się wiele odmian lokalnych. Kraków nie oddziałuje na architekturę tak silnie jak na rzeźbę. Problem z ujednoliceniem stylu wynika też z przebudowywania istniejących, gotyckich budowli zamiast budowy nowych.

Jednym z charakterystycznych elementów miejskiej architektury jest attyka zwana attyką polską. Wywodzi się z arch. włoskiej jednak nabrała specyficznych cech. Polska attyka osiąga duże rozmiary, charakteryzuje się dekoracyjnością, biegną wokół całego budynku stanowiąc izolację przed ogniem na wypadek pożaru. Ukrywa też spadzisty dach pogrążony.

W pełni wykształconą attykę można znaleźć w Sukiennichach (1555-57).

Nastąpiła faza renesansu polskiego o cechach rodzimych, która wykształciła siew budowlach Małopolski, Wielkopolski, Pomorza i Kresów. Dobrym przykładem są ratusze w Tarnowie i Sandomierzu o prostych, kubicznych bryłąch, z dekoracją w określonych miejscach podporządkowaną formom architektonicznym. Znikają podziały wynikające z klasycznych porządków, ściany pozostają gładkie, rytm wyznaczają okna. Budynki wieńczą attyki, a rzeźbiarskie dekoracje elewacji są miękkie i plastyczne, zupełnie inaczej niż we wczesnej włoskiej fazie renesansu w Polsce.

Ratusz w Poznaniu (1550-60, Jan Baptysta Quadro)
Wpisuje się w kształtujące się wówczas w centralnej Polsce nurty, jednak twórca, Komasek, nadaje bryle charakterystyczną dekoracyjność zaczerpniętą ze wzorników Serlia. Elewację zdobi dekoracja sgraffitowa.

Innym charakterystycznym elementem są loggie arkadowe. Spopularyzowały go wawelskie krużganki, jednak motyw krużganek czy loggi nie ma piętna rodzimości w przeciwieństwie do attyki, za to silnie odwołuje się do związków polskiego renesansu z włoską sztuką.

W tym czasie wykształca się też charakterystyczny typ rezydencji, której wzorem w pewnym stopniu jest zawek wawelski. Często przebudowuje sięistniejące już budynki dążąc do ideału cztero- lub trójskrzydłowej, dwupiętrowej budowli o elewacjach zdobionych krużgankami, np. zamek w Wilnie , Tenczynie, Niepołomicach (1550-71).

Jan Baptysta z Wenecji - z tym nazwiskiem wiąże się specyficzny rodzaj budowli powstałych na Mazowszu. Należą do nich kościoły w Brochowie, Broku i kolegiata w Pułtusku. Charakteryzują się jednolitym przestrzennie wnętrzem nakrytym kolebkowym sklepieniem bez lunet, podpartym rzędem arkadek w górnych partiach ścian.

Na Śląsku najlepszym przykłądem tego czasu jest brama zamkowa w Legnicy (1533, Jerzy z Ambergu).
Najważniejszym z warsztatów jest zaś warsztat rodziny Parr, który odpowiedzialny jest za przebudowe zamku w Brzegu, a najstarszy z rodziny, Jakub, stworzył w tym mieście ratusz (1570-72).

Przebudowa kolegiaty w Płocku 1531-1541 B. de Gianotis i J. Cini ze Sieny, po pożarze obiektu romańskiego i jego rozbiórce. Pierwsza renesansowa katedra w Polsce. Przypory, apsyda - średniowieczne, wieloboczna kopuła na skrzyżowaniu naw - renesansowa, brak masywu wieżowego. Plan nawiązuje do poprzedniego planu romańskiego, ale też do bazylik wczesnochrześcijańskich. Krótko po budowie powołano Giovanniego Battista Venetus do przebudowy, miał się odwołać do tradycji - zrobić dłuższy chór z ołtarzem i wieże.

kościół w Broku Giovanniego Battista Venetus bryła średniowieczna, apsyda, ale szczyty z profilami łukowymi - charakterystyczne dla architektury polskiej

kościół w Półtusku Giovanniego Battista Venetus 1551-1560

kościoły Venetusa:

- początkują nurt rodzimy, forma tylko w Polsce, oryginalna

- wąska tunelowa przestrzeń - kolebka - jednolite sklepienie beczkowe przez całą nawę główną

- sklepienie z dekoracją jednolitą na całej długości - żebra układające się w koła

- niezakłócony rytm arkad, rytmiczne

- fryz nisz nad arkadami nad całą długością

- polichromie ornamentalne podkreślają plastyczność

= 1 lub 3 nawowe

Rezydencje

- małe zapotrzebowanie, bo już istnieją, jeśli już to przebudowywane, rzadko okazja do całej budowy

- zamek myśliwski w Niepołomicach 1550-1571 zbudowany od podstaw, nie zachował pierwotnej formy, mała replika zamku wawelskiego, surowe elewacje bez dekoracji, krużganki wawelskie

- zamek w Pieskowej Skale 1542-1544, 1580 - przebudowa średniowiecznego obiektu, na wzgórzu więc trzeba się dostosować, dziedziniec nieregularny odwołujący się do Wawelu, ale inna ornamentyka, były fortyfikacje

- dwór kapituły krakowskiej w Pabianicach, Wawrzyniec Lorek 1566-1571, na planie prostokąta, elewacje boczne ze szczytami w formie attyki, kształtowanie w formie filarów z arkadami - architektura rodzima wzięta od kościołów Venetusa, różnorodność w elewacjach, malowniczość, różne detale - początki manieryzm

- ratusz w Poznaniu Giovanni Battista Quadro 1550-1560 - z kręgu Komasków, przebudowa istniejącej budowli, wertykalizm fasady antyklasyczny podkreślony 3 wieżyczkami, kojarzona z pałacem przez krużganki, rytmiczne podziały zdwojone, we wnętrzu sztukaterie - bardzo wceśnie wykorzystane, horror vacui - ornamentalność, na sklepieniach i ścianach malowidła z przedstawieniami miasta, kosmologiczna zasada funkcjonowania świata, pokazanie dobrych cech, liczne herby

Sukiennice, Kraków 1558-1560 ikona renesansu, budynek handlowy o średniowiecznej genezie, obudowane mury średniowieczne, attyka - zwieńczenie, arkady, podcienia neogotyckie z XIX w. Szczyty autorstwa Santi Guccia z maskami wieńczącymi

- Rzeźba Rzeczypospolitej w 2. połowie XVI w.

To najważniejsza dla tego okresu rozwoju polskiej sztuki dziedzina, której centrum znajduje się w Krakowie, skad wpływy rozchodzą się po całym kraju.
Najpopularniejszym typem nagrobka zostaje typ przyścienny, z architektonicznym obramieniem złożonym z cokołu, partii bocznych i zwieńczenia ze szczytem, z centralną niszą, w której spoczywa śpiąca postać zmarłego, często z "poruszonym" ukłądem nóg. Powstają różne warjacje na temat tego typu, a obok niego występują jeszcze dwa - z postacią stojącą oraz podwieszane na ścianie małe epitafium popularne wśród mieszczan. Kształtuje się spechyficzny typ nagrobka dwupostaciowego, gdzie wizerunki umieszczone są w niszach jeden nad drugim.
Na rozwój rzeźby nagrobkowej wpływa silnie działalność Jana Padovano i Jana Cini oraz ich warsztatów.

W kręgu Padovana postaje nagrobek piętrowy. Pierwszym znanym przykłądem jest nagrobek Tomasza Sobockiego i jego ojca Jakuba w kościele w Sobocie koło Łowicza (ok.1545). W pełni uformowany typ prezentuje za to nagrobek Kościeleckich w Kościelcu k. Inowrocławia z 1559; podobny do niego stylowo pomnik reprezentuje nagrobek trzech Janów Tarnowskich w katedrze w Tarnowie stanowi rzadką odmianę "niepiętrową" układu wielopostaciowego.
Największym dziełem Padovana jest okazały nagrobek Jana Tarnowskiego i jego syn Jana Krzysztofa (1561-70) z tarnowskiej katedry, który w trakcie budowy rozszerzył się z pojedynczego na wielopostaciowy.

Styl Padovana reprezentuje fazę dojrzałego włoskiego renesansu, jest powściągliwy, spokojny i monumentalny. Równocześnie jednak artysta przejmuje wiele polskich wzorców.

Hieronim Canavesi jest swego rodzaju kontynuatorem stylu Padovana, jednak znacznie bardziej rozwija element ornamentalny. Chętnie stosuje boniowanie, wkładki z różnobarwnych marmurów, kartusze, wić arabeskowo-groteskową. W sztywnych, ostrokanciastych formach postaci odnaleźć można pierwsze kroki w stronę manieryzmu. Jego najważniejsze dzieła znajdują się w katedrze poznańskiej: piętrowy nagrobek rodziny Gorków (1574) i bpa. Konarskiego (1576).

Najzdolniejszym artystą z Polski był ówcześnie Jan Michałowicz. W formie architektonicznej naśladuje Padovana i Canesiego, za to rozwija swój własny, swobodny, ornamentalny styl. Jego najważniejsze dzieła to m.in. nagrobek bpa. Zebrzydowskiego i Padniewskiego w katedrze wawelskiej. Jego styl jest bardzo indywidualny i wpisuje się w antyklasyczny nurt. Traktuje elementy architektury jako ornament i zaciera granicę pomiędzy nimi. Ulega zarówno wpływom Berrecciego jak i niderlandzkich twórców. Mistrzowsko operuje dekoracją, w której wyraźnie widać manierystyczne tendencje.

Rzeźba połowy wieku XVI w.

- przełom manierystyczny w Italii, dominacja sztuki Michała Anioła - dał dynamizm, figurę serpentinata - oglądanie ze wszystkich stron,

- urozmaicony program nagrobków - piętrowe, Anioł wprowadza figury leżące

- Giovanni Maria Padovano - przybył do Polski choć znany w Italii, przedstawiciel nurtu klasycznego - szaty podporządkowane ruchowi, antykizacja fryzur - Sąd Salomona, w Polsce odniósł sukces

Medal króla Zygmunta II Augusta 1533

Cyborium w kościele mariackim w Krakowie 1533 - pomysł cyborium ze średniowiecza, ale forma klasycyzująca, anioły rzeźbione oszczędne w formie, delikatne, typizowane idealizowane twarze, medaliony z Prorokami - tradycja medali z kaplicy zygmuntowskiej

nagrobek Jana i Krzysztofa Tarnowskich 1561-1574 nowy typ nagrobka na ziemiach polskich - monumentalna oprawa architektoniczna, wieloosiowa, kilkupoziomowa, rzeźba zmarłego lapidarna w formie, bez nadmiaru detali, motyw kotary. Treści przedstawione w rzeźbach to triumfy militarne hetmana za życia, nie ma tematów religijnych - zwrot ku chwale doczesnej

nagrobek Jana Amora, Jana i Aleksandra Tarnowskich typ nagrobka piętrowego o zredukowanej formie, jednoosiowego

nagrobek Piotra Gamrata - miał byc kopią nagrobka bp Piotra Tomickiego

- Jan Michałowicz z Urzędowa, ksztalcony u włoskich artystów, mistrz w oddaniu detali, jest wiele ornamentów ale nie ma nadmiaru, przytłoczenia figury zmarłego, wyeksponowanie osi centralnej i z małymi osiami bocznymi, figury wzorowane na Padovano ale z idealistycznymi twarzami po Verecchim

nagrobek Urszuli Leżeńskiej, Brzeziny 1563

Nagrobek Benedykta Izdbieńskiego w katedrze w Poznaniu 1557 figura w plytkiej niszy z pseudoskrzydłami, odwrócona woluta nadaje przestrzenności

nagrobek Andrzeja Zebrzydowskiego, Kraków 1562 myślenie manierystyczne

nagrobek Filipa Padniewskiego, Kraków 1572 pozbawiony detali w XIX w, podwójny łuk bez podpór a ze zwornikiem - nieklasyczny, hermy w formie atlantów - manierystyczne, wykorzystał nowy materiał - alabaster

- Hieronim Canavesi zostawial adres na nagrobku oprócz podpisu, idzie w manieryzm, figury nienaturalnie ułożone

nagrobek Andrzeja i Barbary Górków, Poznań 1574

- Kaplice kopułowe w Polsce.

Kaplica Zygmuntowska stała się przykładem dla renesansowych i barokowych kaplic kopułowych, budowanych przy gotyckich kościołach, których wystarczająca ilość usprawiedliwia spadek inwestycji o charakterze sakralnym. Przykładami są kaplice Tenczyńskich w Staszowie, Boimów we Lwowie (Andrzej Bemer), Wazów przy katedrze wawelskiej czy Myszkowskich przy kościele Dominikanów w Krakowie (Santi Gucci?).

kaplice kopułowe

nawiązują do zygmuntówki, 80 lat po niej moda na nie

nie wszystkie naśladują zygmuntówkę, nie mają tamburu - odwołanie do kaplic wawelskich

kaplica Myszkowskich przy kościele Dominikanów Kraków 1603-1614 projekt Santi Gucci

kaplica Firlejów w Bejcach bez tamburu, surowa z zewnątrz - kaplica Zygmuntowska, manierystyczne rozwiązanie wnętrza - warsztat pińczowski proponuje horror vacui, ornamenty wszędzie, architektura już nie dominuje nad dekoracją, dużo rzeźby i ornamentu; nagrobek Firlejów

- Sztuka Gdańska ok. 1600 r.

Główne miasto Pomorza otrzymało reprezentacyjne budowle takie jak m.in. Zbrojownię, Złotą i Zieloną Bramę, Lwi Zamek, Złotą Kamienicę.

Wielka Zbrojownia – nazywana też arsenałem, stanowi najokazalszy świecki budynek manierystycznej zabudowy Gdańska. Inspiracją do powstania stały się Hale Mięsne w Haarlemie.

Rosnące zagrożenie ze strony Szwecji w końcu XVI wieku skłoniło gdańskich mieszczan do przygotowań na wypadek wojny. Odczuwając brak magazynów na produkowany w mieście i okolicach sprzęt wojenny, podjęli decyzję o budowie specjalnego arsenału. Jednak w realizacji projektu nie ograniczono się do wzniesienia magazynu o ściśle użytkowej funkcji.

Zbrojownia została wzniesiona w latach 1602 - 1605. Jest dziełem jednego z najwybitniejszych gdańskich architektów tamtej epoki, Antoniego van Obberghena. Zbudowano ją z drobnej, czerwonej, holenderskiej cegły zdobionej dekoracjami z piaskowca oraz bogatymi złoceniami. Konstrukcja sprawia wrażenie, jakby budynek składał się z czterech, pozornie oddzielnych kamieniczek.

Główną fasadę budynku od ulicy Piwnej zdobią:

dwa wielkie rustykowane portale, zwieńczone kartuszami z herbami Gdańska, podtrzymywanymi przez lwy

posąg Minerwy umieszczony we wnęce usytuowanej na wysokości górnej kondygnacji

kamienne maski

ornamenty okuciowe

postacie gdańskich wojowników (trzech pikinierów, halabardzisty i wachmistrza)

szczyty z wąsatymi sfinksami i wybuchającymi granatami

po obu stronach fasady wznoszą się dwie ośmioboczne, wysokie wieżyczki, zwieńczone hełmami z blachy, mieszczące ślimakowate schody

Fasada od strony Targu Węglowego ma nieco skromniejsze portale i szczyty. Umieszczono na nich postacie dwóch muszkieterów, chorążego, konstabla i kapitana. Figura z leżącą u jej stóp ściętą głową przedstawia Kozaka, który ściął na rynku lwowskim głowę swego dowódcy, Jana Podkowy, samozwańczego hospodara mołdawskiego, nieuznanego przez króla Stefana Batorego

Złota kamienica – zabytkowa kamienica położona przy Drodze Królewskiej w Gdańsku na Głównym Mieście. Bywa nazywana domem Speymanna lub Steffensa

Kamienica została wzniesiona w latach 1609-1618, przy Długim Targu 41, na zamówienie ówczesnego burmistrza Gdańska Johanna Speymanna, według projektu architekta Abrahama van den Blocke.

Fasada posiada złocone kamienne płaskorzeźby, wykonane przez warsztat Abrahama van den Blocka, w którym działał domniemany autor scen batalistycznych, Jan Voigt z Rostocku. Na ścianie frontowej umieszczono płaskorzeźby ze scenami batalistycznymi oraz postaciami władców, w tym Zygmunta III Wazy i Władysława Jagiełły. W centralnej części fasady znalazły się herby używane przez Speymanna

Żona burmistrza Speymanna – Judyta Maria miała w 1623 przyjmować tutaj króla Zygmunta III wraz z małżonką Anną Austriaczką.

Po 1660 kamienicę kupił kolejny burmistrz Gdańska Piotr Henrich. W czasie gdy była jego własnością w tym budynku miano dyskutować nad kształtem pokoju oliwskiego. W latach 1786-1918 kamienica była własnością gdańskiego rodu Steffensów

Od 1938 do 1945 r. była siedzibą Zachodniopruskiego Muzeum Prowincjonalnego

Kamienica została zniszczona w 1945 roku. Zrekonstruowano ją na podstawie pozostałości fasady w postaci wąskiego muru o wysokości trzech kondygnacji.

Lwi Zamek – kamienica w Gdańsku, przy ulicy Długiej 35.

Nazwa prawdopodobnie pochodzi od dwóch rzeźb, przedstawiających lwy znajdujących się na portalu głównym kamienicy, które wcześniej znajdowały się na przedprożu kamienicy.

Zaprojektowana przez Hansa Kramera i wzniesiona w 1569. W XVII wieku zamieszkujący kamienicę Schwartzwaldowie urządzali dysputy w gronie wybitnych uczonych i artystów. W 1636 mieszkał tu król Władysław IV Waza w czasie wizyty w Gdańsku.

Brama Zielona Głównego Miasta – prawdopodobnie najstarsza z bram wodnych Gdańska, wzmiankowana w roku 1357. Zabytek nr rej. 295 z 24 lutego 1967.

Brama Zielona to pierwszy w Gdańsku przykład manieryzmu niderlandzkiego, stylu, który nadał miastu charakterystyczne piękno.

Została zbudowana w latach 1564–1568 przez Regniera z Amsterdamu i drezdeńczyka Hansa Kramera, jako gdańska rezydencja królów polskich.

Wraz z bramami Złotą i Wyżynną spinała ciąg ulicy Długiej i Długiego Targu, zwany Drogą Królewską. Dalej, poprzez Zielony Most, Bramę Stągiewną i Długie Ogrody (Brama Żuławska) prowadził trakt na Elbląg i Królewiec.

Mimo swego przeznaczenia, Brama Zielona nie gościła polskich królów. Zatrzymała się tu jedynie przejazdem przyszła żona Władysława IV, a później Jana Kazimierza, Maria Ludwika Gonzaga (11–20 lutego 1646). Mieściło się tutaj natomiast Towarzystwo Przyrodnicze, przeniesione wkrótce do Domu Przyrodników.

Do budowy bramy wykorzystano niespotykane dotąd w gdańskim budownictwie cegły o małych rozmiarach, nazwane holenderskimi z uwagi na to, że zostały sprowadzone jako balast w ładowniach statków z Amsterdamu.

Złota Brama w Gdańsku (właśc. Brama Długouliczna lub Brama ulicy Długiej, niem. Langgasser Tor) – została wzniesiona w roku 1612 na miejscu czternastowiecznej bramy gotyckiej (Brama Długouliczna).

Budowla jest dziełem architekta Abrahama van den Blocke. W jej budowie uczestniczył także Jan Strakowski. Architektura jest utrzymana w stylu manieryzmu niderlandzkiego i charakteryzuje się typowym dla tego okresu wyrafinowaniem. Do bramy przylega od strony północnej późnogotycki Dwór Bractwa św. Jerzego.

W roku 1957 budynek został odbudowany po zniszczeniach wojennych.

We fryzie na ścianie frontowej umieszczono cytat z Psalmu 122: ES MVSSE WOLGEHEN DENEN DIE / DICH LIEBEN ES MVSSE FRIEDE SEIN INWENDIG IN DEINE MAVREN VND / GLVCK IN DEINEN PALASTEN PSA - 122 („Niech zażywają pokoju ci, którzy ciebie miłują. Niech pokój będzie w twoich murach, a bezpieczeństwo w twych pałacach!”).
Łaciński napis na bramie od strony ulicy Długiej głosi: Concordia res publicæ parvæ crescunt - discordia magnæ concidunt („Zgodą małe republiki rosną - niezgodą wielkie upadają ”). Warto zauważyć błąd ortograficzny w słowie „discordia”, umieszczonego na bramie w formie „discordiæ”. Błąd ten popełniony w czasach budowy obiektu został wiernie odtworzony współcześnie jako ciekawostka.

Obie fasady bramy są zwieńczone attykami, na których ustawiono osiem rzeźb alegorycznych (po cztery z każdej strony). Obecne są rekonstrukcją posągów z 1878 będących kopiami oryginalnych, zniszczonych działaniem czynników klimatycznych rzeźb Piotra Ringeringa wykonanych w 1648 roku na podstawie projektu Jeremiasza Falcka. Figury od strony zachodniej (widoczne na zdjęciu) symbolizują dążenia mieszczan: Pax („Pokój”), Libertas („Wolność”), Fortuna („Szczęście”) oraz Fama („Sława”). Od strony wschodniej (od ulicy Długiej) widać figury symbolizujące cnoty obywatelskie: Concordia („Zgoda”), Iustitia („Sprawiedliwość”)', Pietas („Pobożność”) oraz Prudentia („Rozwaga”)

fala protestanckich przybyszów z południowych hiszpańskich Niderlandów pod koniec XVI wieku - bezpośrednie wpływy niderlandzkie, przybyli stamtąd artyści

początek XVII w. wpływy weneckie, bo ożywione kontakty handlowe

Wielki Arsenał 1602-1605 budowniczy Antoni van Opbergen - najważniejszy architekt flamandzki w tym czasie, jeszcze manierystyczny - jeden z najlepszych przykładów manieryzmu północnego, fasada bezporządkowa - bez kolumn i pilastrów, dekoracja to piaskowcowy ornament okuciowy na tle czerwonej cegły, typowe dla manieryzmu dublowanie akcentów - dwa portale, dwie wieże, dwa szczyty

rodzina van der Block z Niderlandów:

Złota Brama 1612-1614 projekt Flamanda Abrahama van der Block, dekoracja dwuwarstwowa - na murze elewacja niderlandzka, bezporządkowa, z ciosów kamienia, z kaboszonami, dostawiona druga dekoracja - autonomiczna, włoska i klasyczna w genezie, kolumny jońskie i korynckie, gzymsy i figury

Wilem van der Block - twórca nagrobków i epitafiów, rozwożonych z Gdańska na tereny całej Rzeczpospolitej a także do Danii, Szwecji i Siedmiogrodu, nadworny artysta Stefana Batorego i Zygmunta III. Wylansował na północy Polski typ nagrobka z figurą klęczącą, znany już w Krakowie. Pomnik kardynała Batorego w Barczewie 1598 - biały mamrmur lub alabaster, zapoczątkował modę na nagrobki klęczące na północy, nagrobek Kosów w katedrze w Oliwie 1599-1618 i nagrobek Bahrów w kościele Mariackim w Gdańsku 1620 - oba z kompozycją fihur klęczących zwróconych frontalnie do siebie

złoty okres malarstwa w Gdańsku, przejście od manieryzmu do baroku

Jan Vredeman de Vries - teoretyk perspektywy malarskiej, autor podręcznika, reprezentował manieryzm, malował zawiłe sceny alegoryczne, fantazyjną matematycznie precyzyjną architekturę

Antoni Moeller - wykształcony w Pradze, artysta barokowy. Cechy: barokowy realizm, rys satyryczny i żartobliwy, kolorysta - nasycone intensywne barwy jak u Tintoretta, zasady kompozycji od italianistów holenderskich, barokowy realizm. Sąd Ostateczny - zaginiony, kompozycja alegoryczno-symboliczna, sąd nad nad personifikacjami cnót i występków. Grosz czynszowy 1601 - temat nowotestamentowy, na tle architektury ówczesnego Gdańska, tłumu gdańszczan, pokazane ówczesne realia, nasycone barwy szat. Budowa Świątyni 1601 - pokazuje budowę świątyni Salomona, ukazuje temat pracy, gotycki kościół w budowie, pracujących robotników ujętych realistycznie, kantor wypłaty, żołnierzy.

Izaak van der Block - malarz z rodziny van der Blocków. Apoteoza łączności Gdańska z Polską 1608 - panorama Gdańska, morze w tle, przed Dworem Artusa sceny symboliczno-realistyczne, symboliczny uścisk dłoni polskiego szlachcica i gdańskiego kupca, po Wiśle pływają barki, sceny z życia flisaków, pejzaż Żuław.

Herman Han - malarz pomorski, wykonywał portrety i obrazy ołtarzowe, wpływy holenderskie i włoskie, odbywał podróże, wprowadził do polskiej sztuki najnowsze zdobycze artystyczne - światłocień, sfumato, stosował nastrój lirycznej łagodnej podniosłości twórca nowej formuły koronacji, wpływał na sztukę Pomorza, Wielkopolski, Mazowsza. Pokłon Pasterzy z Pelplina 1618 - malowidło do predelli, podział na małe sceny z osobnymi źródłami sztucznego światła. Zwiastowanie pasterzom, wędrówka nocą, adoracja w stajence - Dzieciątko jest źródłem światła, anioły śpiewają, rozproszone światło wydobywa twarze, kontury zatarte, twarze liryczne. Inne predelle: Uczta u faryzeusza Szymona z martwą naturą, Koncert Anielski w Czersku. Koronacja Madonny z ołtarza w Pelplinie 1623 - miękki modelunek, delikatna faktura, nowa forma ikonograficzna Koronacji - wydarzeniu towarzyszy Kościół triumfujący w niebie i Wojujący na ziemi. Przedstawieni duchowni, cesarz, Zygmunt III, w akcie adoracji. W tle z opactwa pelplińskiego wychodzi procesja z sportretowanymi najważniejszymi polskimi dygnitarzami.

- Malarstwo polskie w 2. poł. XVI w.

Malarstwo odgrywa małą rolę w tym okresie. Zanika tematyka mitologiczna i batalistyczna, pejzaże pojawiająsiejedynie jako tło. W malarstwie tablicowym główną rolę odgrywa obraz ołtarzowy i portret; w monumentalnym powstają dekoracje drewnianych kościołów na prowincji. Malarze to głównie Niemcy, w ich twórczości widać niderlandzkie wpływy. Malarstwo ołtarzowe wciąż przejawia związki z gotykiem, za to portret coraz częsciej tworzony jest techniką olejną na półotnie.

- Sztuka w kręgu Zygmunta III Wazy.

I okres

I poł. XVII w. wojny tylko na kresach Rzeczpospolitej, nie zagrażają głównym ośrodkom

1648 powstanie Chmielnickiego, potem Potop szwedzki - zastój gospodarczy, spustoszenie wojenne

Przeniesienie stolicy z Krakowa do Warszawy, bo pożar Wawelu i Warszawa bliższa Szwecji, rozbudowuje się dzięki dworowi. Mieszczanie odgrywają rolę, ale za szlachtą i duchowieństwem, są zróżnicowani etnicznie. Miasta nie rozwijają się w XVII w., przeżywają zastój, rozwija się tylko Warszawa.

Według Soboru Trydenckiego liturgia ma być widoczna z każdego miejsca w kościele, eksponowany jest ołtarz, nawa glówna szeroka, prezbiterium płytkie, oświetlenie - wzorcowy jest Il Gesu. Istotna jest fasada, czerpie z manieryzmu - wzorowa jest elewacja bazyliki św. Piotra Michała Anioła - klasyczna na sposób rzymski, monumentalna, dynamiczna, światłocieniowa, elementy cofające się i wystające, kopuła wyeksponowana - wysoka, tambur ją wysuwa.

kaplica Firlejów w Bejscach horror vacui, zacieranie architektury, nieuporządkowana dekoracja - manieryzm

pożar Wawelu, powołanie artystów do odbudowy - z Italii Giovanni Trevano, projektuje kominek w Sali pod ptakami 1603 - forma wczesnobarokowa: wyeksponowanie architektury, jest monumentalna, plastyczna, motywy bogate, ale uporządkowane, podporządkowane architekturze, osiowości, akcentowi, zestawienie barw marmurów - marmury pińczowskie i chęcińskie

Architektura rezydencjonalna

Matteo Castelli Zamek królewski w Warszawie 1614-1619 przebudowywana od średniowiecza, wzorowany na pałacu w Baranowie - narożne wieżyczki, brama podkreślona; budowla rezydencjonalna: ma skrzydła, zaznaczenie osi środkowej i wjazdu wykuszem; budowla oddzialuje architekturą a nie dekoracją

pałac w Ujazdowie 1624 Giovanni Trevano? - rezydencja uwzględnia usytuowanie w terenie, nad rzeką, wieże narożne z Baranowa, ale niepodkreślona brama, ryzalit od tyłu, 4 skrzydła

palac biskupi w Kielcach 1637-1646 Tomasso Poncino, Giovanni Trevano - naśladownictwo zamku królewskiego

Architektura sakralna - w XVII w. buduje się wiele nowych, albo przebudowuje stare

Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie Giacomo Briano, Giuseppe Brizio, Giovanni Trevano 1597-1635 - fundacja jezuicka, wzororwana bezpośrednio na Il Gesu, we wnętrzu tylko ogólne cechy wzorca - inny w proprcjach, krakowski jest smukły w porównaniu z rzymskim, ograniczony plan, większa plastyka, zapoczątkował całą linię kościołów wczesnobarokowych

kościół kamedułów na Bielanach, Andrea Spezza 1617-1642 architekt z północy Italii więc różni się od Piotra i Pawła: dwie wieże, brak szczytu ze spływami, rozczłonkowanie fasady, szerszy - inne proporcje, realizacja rodowa więc wiele kaplic, zakonny więc dostosowane prezbiterium długie, mniej plastyczna architektura - typowe dla północy Włochy, jednolite wnętrze, trójdzielne szerokie okna manierystyczne

kościół w Wiśniczu I ćw. XVII w. nurt rodzimy - przypory - elementy gotyckie, architektura kształtowana gotycko, wertkalizm fasady, nawiązuje do wczesnobarokowych - fasada bardziej monumentalna, pilastry w wielkim porządku wyeksponowane, ślimacznice wciśnięte, strefa cokołowa antyklasyczna

Sarmatyzm - zamknięcie na wpływy innych krajów, pogląd o wyższości kultury sarmackiej, nagrobki królewskie wawelskie w typie sansowinowskim są wzorem, uznane za rodzime, mogą być tylko trochę zmieniane, pojawia się typ popiersiowy

Giovanni (Luca) Reitino da Lugano nagrobek Jadwigi Firlejowej, kościół franciszkanów w Krośnie 1611 - cechy wczesnobarokowe: elementy z czarnego marmuru, rozerwany naczółek, niewiele dekoracji, jasna architektura

typ popiersiowy nagrobka - zwłaszcza w Malopolsce

epitafium Anny Pipan kościół św. Barbary

nagrobek Montelupich kościół mariacki w Krakowie 1600 - warsztat pińczowski, wieloosiwy, wielokondygnacyjny, jak loża ze zmarłymi

nagrobek Cellarich kościół mariacki w Krakowie 1 ćw, XVII w. ograniczenie dekoracji, dominacja architektury i kolorystyki

typ klęczący nagrobka - zmarli adorujący najczęściej krzyż, typ od Santi Gucciego

Urbanistyka - plany idealnych miast np. Filarete - Sforzinda, przebudowa istniejących miast, np. Rzymu w XVI w., w Polsce fundacje magnackie

Zamość - cechy antropomorficzne planu, pałac Zamojskich głową, ulica Grodzka kręgosłupem, rynek i mniejsze rynki - organy wewnętrzne, fortyfikacje - kończyny, ulice krzyżują się prostopadle - jak w obozie rzymskich wojsk

Kolekcja księcia Władysława IV Wazy

David Vinckboons Wieśniacy wypędzający bogaczy z domu

Giambologna Porwanie Sabinek

Architektura

Matteo Castelli - projekt, Andrea i Antonio Castelli - wykonanie, Kaplica Zbarskich kościół dominikanów w Krakowie - pierwsze zestawienie marmuru czarnego dębnickiego i złoceń, pierwsza kopuła na eliptycznym planie

Rzeźba

Sebastian Sala wystrój kaplicy św. Władysława kościół kamedułów na Bielanach 1633

ołtarz główny kościoła we Włoszakowicach 1642 projekt Sali

seria nagrobków Sali:

nagrobek Oppersdorffów Sebastian Sala i Georg Hahn, kosciół św. Bartłomieja w Głogówku 1634-1637 - Sala ma dokończyć nagrobek po Hahnie

mauzoleum Ligęzów kościół bernardynów w Rzeszowie lata 30 XVII w. - postacie osobno w niszach ale zintegrowane gestami, naturalizm, alabaster częściowo polichromowany żeby było realistycznie

nagrobek Piotra Opalińskiego kościół bernardynów w Sierakowie 1641 - nowa koncepcja, monumentalizacja, przypomina fasadę, schemat marmuru dębnickiego i białego alabastru, idealizowane postacie alegoryczne, realne pokazane realnie

nagrobek Jerzego Rakoczego katedra w Alba Julia 1649-1652

kaplica bp Zadzika katedra na Wawelu - kopuła bez tamburu, nawiązuje do zygmuntówki

snycerka przechodzi poważny kryzys, w 2 ćw. XVII w. powoli się odradza:

ołtarz główny kościół Bożego Ciała w Krakowie 1634 - warsztat krakowski, wieloosiowy, wielokondygnacyjny, architektura dominuje nad dekoarcją - wczesny barok, ale ściśle pokryty dekoracją - manieryzm

stalle kościół Bożego Ciała w Krakowie 1630 - warsztat krakowski

ołtarz glówny kościoła augustianów w Krakowie 1650 - warsztat krakowski, nie ma już takiego przeładowania, dominuje architektura

połowa XVII w. rozpowszechnianie się stiuków i sztukaterii przez północnych włochów, całościowe traktowanie wnętrza, np. Giovanni Battista Falconi stiuki w kaplicy Tyszkiewiczów, Lublin 1654-1658

tzw. mistrz Tarłowski stiuki w kaplicy pana Jezusa w Tarłowie 1655, barwione, temat tańca śmierci

w baroku popularne projektownie monumentów które mają organizować przestrzeń:

Giovanni Trevano konfesja nad grobem św. Stanisława, katedra na Wawelu 1626-1629

kolumna Zygmunta III Wazy Augustyn Locci, Constantino Tencalla, Clemente Molli, Daniel Tym 1644 - osobno projekt, odlewnia, model

nurt rodzimy I poł XVII w. w architekturze:

bezwieżowe ale bogato dekorowane szczytami

antyklasyczność, zamknięcia półkoliste

wnętrza z siatką sklepień, ale sklepienia różne

w budowlach świeckich podcienia często spotykane, bogato dekorowane fasady, attyki, niezachowany rytm

Bernardo Morando Kolegiata w Zamościu bezwieżowy 1578-1586 odciskane żebra stiukowe

Jakub Balin kościół farny w Kazimierzu Dolnym 1610-1613 - przebudowa gotyckiego, charakterystyczna dla niego niedokończona wieża

Jakub Balin kościół pobernardynski w Lublinie 1602 urwana wieża, wyeksponowany szczyt

kamienica Orsettich w Jarosławiu

kamienice Przybyłłów Kazimierz nad Wisłą 1615 prowincjonalny warsztat, ornamenty różne połączone, kompozycja pasowa, mieszane style nieudolnie

- Dolabella i malarstwo polskie 1. połowy XVII w.

Tomasso Dolabella

ściągnięty z Wenecji przez Zygmunta Wazę, wyparł temperę, jego warsztat pogarszał się z czasem, aktualizował modę w obrazach

pierwsze prace niezachowane, został w Krakowie po przeniesieniu się dworu, znalazł protektorat u dominikanów

dekoracje kaplicy św. Jacka przy kościele dominikanów w Krakowie 1619 - jego wczesny styl nawiązujący do colorito weneckiego

Chrystus - wzorowany na Francesco Bassano, lustrzane odbicie jego dzieło, detale się różnią, odbicie z grafik,

Gody w Kanie - nawiązuje do Veronesa, ale więcej ludzi, tłum jak u Tintoretta

Bitwa pod Lepanto 1636 malowidło dla dominikanów poznańskich, okres schyłkowy Dolabelli - rozpada się kompozycja, natłok postaci

- Venantus da Subiaco

dekoracje freskowe klasztoru w Rytwianach

stonowana kolorystyka, malarz zakonny, zakonnik kamedułów, nie aktualizował strojów

Malarstwo cechowe

Jacob Mertens Zwiastowanie, kościół mariacki w Krakowie 1600 - bardziej manierystyczny niż barokowy, cechy północne, mniej niż koloryzm wenecki

malarze cechowi mają różną tematykę, są też malarzami pokojowymi

Tomasz Dolabella - włoski malarz, wpływy weneckie - ciepły koloryt, sfumato, malarstwo przełomu manieryzmu i baroku, potem postacie wydłużone, zagęszczone w tłumach, dominuje zieleń, przedstawiciel aktualizacji - dawne wydarzenia ukazane z współczesnymi osobami i strojami. Dekorował Wawel po pożarze na zlecenie Zygmunta III, potem tworzył dla wielkich klasztorów krakowskich. Początki twórczości to obrazy batalistyczne i historyczne na zlecenie króla. Zdobył wielką popularność, miał wielu uczniów, potem obniżył poziom.

Gody w Kanie i Ostatnia Wieczerza 1620-1638 obrazy z cyklu dla klasztory Dominikanów w Krakowie, przejrzysty układ, nawiązania do Veronesa, uzupełniające sceny rodzajwe, naturalne figury ludzkie.

Uczta u faryzeusza Szymona - Maria Magdalena ukazana w sposób pociągający i świecki.

Bitwa pod Lepanto 1632 - po prawej bitwa morska z Turkami, po lewej procesja różańcowa w intencji bitwy pod Chocimiem. Fundator klęczy na pierwszym planie. Przykład aktualizacji.

dekoracja kaplic Królewskiej i Del Pacych na Bielanach Krakowskich 1633 - Śmierć św. Władysława - przykład aktualizacji, średniowieczne wydarzenie przedstawione w realiach XVII w.

Wenanty z Subiaco - zakonnik, malarz religijnych wizji, nie ma u niego refleksów współczesnego życia jak u Dolabelli. Wpływy malarstwa Florencji i północnych Włoch - rysunek i światłocień, ekspresja postaci. Chrzest w Jordanie, Chrystus jako ogrodnik

Jan Martens - malarz niderlandzkiego pochodzenia, działał w Krakowie, główny przedstawiciel nurtu flamizujacego. Zwiastowanie - forma jeszcze manierystyczna, wydłużone, wygięte postaci, światłocień, mroczne mieszczańskie wnętrze, laserunki, ciemna kolorystyka, plamy czerwieni.

Malarstwo w Krakowie pokazuje zderzenie włosko-flamandzkie, twórczość cechowa ok. 1640 roku pokazuje w jednych dziełach przewagę elementów niderlandzkich, w innych dolabellowskich, a we wszystkich wpływy obu nurtów. Malowidła historyczne z dziejami Kazimierza Odnowiciela z klasztoru Benedyktynek w Staniątkach - bliskie wpływy Dolabelli, obrazy batalistyczne - Kazimierz Odnowieciel zwyciężający Jaćwingów i Litwinów, przedstawienia uroczystości państwowych - Koronacja Kazimierza Odnowiciela - jedyne przedstawienie polskiego ceremoniału koronacyjnego.

Tyburcy Nowakowicz - malarz-paulin, daleki uczeń Dolabelli, pejzaże czerpane od Martensa

malarstwo religijne ma charakter manierystyczno-bizantyjski

- Sztuka czasów Władysława IV

zacieranie granic między poszczególnymi nurtami sztuki w Polsce, sztuka kosmopolityczna się polonizuje a rodzima europeizuje

wyparcie marmuru brunatnego przez marmur czarny i jego szerokie zastosowanie w połączeniu z detalami z białego marmuru i alabastru

środowiska w Krakowie i Gdańsku pracują z czarnym marmurem, moda zapoczątkowana przez dwór królewski Zygmunta III, rozpowszechniona w czasach Władysława IV

prymat artystyczny przypada Warszawie, dzięki zamówieniom dworu królewskiego i magnatów, urzędów

czołowi architekci królewscy z Włoch powodują integrację nurtów sztuki w Polsce

dzieła drobnej architektury stają się nośnikami nowinek artystycznych, docierają do zakątków kraju, wzorują się na nich miejscowi artyści

współpraca włoskich projektantów z wykonawcami z Niderlandów i Gdańska daje połączenie nurtu włoskiego i północnego

rzeźba postaci ludzkiej jest antropocentryczna i realistyczna, figury nagrobne są wyeksponowane na czarnym marmurowym tle np. nieukończone mauzoleum rodziny Ligęzów w Rzeszowie, rzeźby Sebastiana Sali - żywi ludzie w akcie modlitwy, brak kontaktu z widzem, delikatna ekspresja, ukazanie stany psychiczne ale bez gwałtowności

ożywienie snycerki w połowie XVII w. postaci jeszcze dość sztywne i hieratyczne, ale powstają monumentalne ołtarze wielokondygnacyjne, bogato dekorowane stalle i obudowy organów, charakterystyczne jest horror vacui, wypełnianie ornamentem, profuzja dekoracji, rozmachu i monumentalnych rozmiarów zbliżona do realizacji hiszpańskich

upowszechnienie stiuku - Jan Falconi najwybitniejszy stiukator królewski, tworzył mistrzowskie ornamenty - kaplica Zamoyskich w kolegiacie w Zamościu, wieża w Łańcucie, kościół w Niepołomicach

w malarstwie wzrost tendencji realistycznych, głównym ośrodkiem Warszawa, portrety nawiązują do malarstwa holenderskiego i niemieckiego, twórcy Peter Danckers de Rij - holenderski portrecista, autor portretów konnych Władysława IV i królowej; Christian Melich - autor Panoramy Warszawy; Giacinto Campana - dekorator, freskant i malarz sztalugowy; Bartłomiej Strobel - artysta nadworny Władysława IV

urealnienie obrazu religijnego i postaci świętych

Tańce śmierci

złoty okres architektury rezydencjonalnej

Mateusz Castelli - włoski architekt, projektant Zamku Warszawskiego

Andrzej Castelli - twórca kaplicy Zbaraskich przy kościele Dominikanów w Krakowie 1629-1633, założona na planie prostokąta z elipsoidalną kopułą, ołtarz i dekoracje z czarnego dębnickiego marmuru, prostota dekoracji, woluty, dolna partia z czarnego marmuru, kopuła szaro-biała, genialne i wyjątkowe dzieło

kaplice z czarnego marmuru - Wazów na Wawelu, Kołudzkich w Gnieźnie, Denhoffów na Jasnej Górze

Konstanty Tencalla - architekt królewski, stworzył:

kaplicę św. Kazimierza przy katedrze wileńskiej 1636, liczne podobieństwa do kaplicy Zbaraskich, wykładziny z czarnego marmuru, fryz alabastrowy w belkowaniu, balkon dla dostojników

pałac Kazanowskich, Koniecpolskich w Warszawie, kościół św. Teresy w Wilnie, ołtarze, konfesje i nagrobki

projekt architektoniczny Kolumny Zygmunta 1644 (projekt urbanistyczny - Augustyn Locci, wykonanie - Clemente Molli, odlew w Gdańsku - Daniel Tym)

Sebastian Sala - rzeźbiarz i architekt, nagrobek bp Wawrzyńca Gembickiego w katedrze w Gnieźnie 1638-1642 typ rzeźbiarskiego nieobecnego portretu z Rzymu, klęcząca postać zamyślonego biskupa i objawiająca się Madonna z dzieciątkiem, ilustracja rozmyślań, osobiste przeżycia psychiczne

predella ołtarza w Sochaczewie ze Sztuką Umierania 1635 - płaskorzeźba rodzajowa, ukazany szlachcic na łożu śmierci, rozpaczająca rodzina, dosadna charakteryzacja, realia strojów i gestów, świat nadziemski ze św. Michałem i szatanami

obudowa organów w Leżajsku - Herkules walczący z hydrą, jako symbol cnoty walczącej z występkiem

kościół w Tarłowie - wnętrze z najlepszymi sztukateriami w Polsce, anioły wśrod wici roślinnych w prezbiterium, kaplica Pana Jezusa - kaplica grobowa rodziny Oleśnickich, kryta kopułą, symbolika z aluzjami politycznymi i społecznymi, taniec śmierci, postaci rozmawiające ze śmiercią, autorem anonimowy Włoch

zamek w Podhorcach 1635-1640 Andrzej dell Aqua, fundacja hetmana Koniecpolskiego, pałacyk wśród obwarowań, oszczędność podziałów, bryła z kwadratowymi ryzalitami, francuskie wieloboczne zamknięcie salonu

zamek Krzyżtopór w Ujeździe Wawrzyniec Senes? fundacja Krzysztofa Ossolińskiego 1631-1644- największa budowla pałacowa Europy przed powstaniem Wersalu, bastionowe obwarowania, plan regularnego pięcioboku, włoskie koncepcje architektoniczne, dekoracja zewnętrzna ze znakami zodiaku, unikalna struktura

predella z ołtarza św. Urszuli z Pelplina 1640 - Powitanie, duża ilustarcja portu gdańskiego, statków i postaci, drobiazgowość szczegółów, emalierska faktura, realizm

Bartłomiej Strobel - poza portretowanego od Ravensteyna - jedna ręka oparta o stolik, druga ujęta pod bok, realizm przedstawienia, oddanie wad urody, ujęcie psychologiczne, np. Portret młodego magnata. W malarstwie religijnym najpierw był manierystą, w Polsce malarzem barokowym, wzorował się na Hermanie Han, ale uprościł schemat Koronacji Madonny i Wniebowzięcia, ograniczył liczbę postaci, widoczny realizm i cielesność postaci

- Sztuka czasów Władysława IV.

- Sztuka dojrzałego baroku – okres panowania Jana Kazimierza.

rzeźba dojrzałego baroku - jak njwiększe wrażenie na widzu, nawiązanie kontaktu z widzem, zgodnie z rzymską konwencją pogrążenie w zadumie ale gesty i wyraz twarzy oznajmia widzowi stan ducha, wyraźna ekspresja, portrety psychologiczne - skupienie na stanie ducha, cechach charakteru

Francesco Rossi - rzeżbiarz z Rzymu, nadworny artysta Jana Kazimierza, przyniósł na grunt polski tendencje rzymskie, dekorował królewskie rezydencje. Popiersia bp Piotra Gembickiego z Krakowa - postać w chwili prawienia kazania, popiersie bp Tyszkiewicza w Wilnie - gest błogosławieństwa

Jan Chrzciciel Gisleni - architekt, początkowo tworzył małą architekturę, potem budowle - elewacja kościoła karmelitanek bosych we Lwowie - bogatsza dekoracja, więcej efektów światłocieniowych i malarskich, zmiana proporcji - dominacja osi środkowej

Franciszek Lekszycki - malarz-amator, zakonnik bernardyn, popularny w Małopolsce, schematy kompozycyjne czerpał od Rubensa i van Dycka, obrazy są linearne, o bezbłędnym rysunku, skromne kolorystycznie, o gładkiej fakturze, np. Nauczanie Madonny

Daniel Szulc - malarz nadworny Jana Kazimierza, wpływy niderlandzkie i francuskie, w portretach czerpał od Rembrandta, w animalistyce od Snydersa i Fyta, tworzył obrazy wytworne o różnorodnej tematyce, realistyczne, był często w Polsce naśladowany. Portrety psychologiczne, mroczne, o ograniczonej kolorystyce, skupionym świetle np. Portret Jana Kazimierza z 1649 i 1669. W malarstwie religijnym najważniejsza jest gra światła, kontury są zatarte, przedmioty wyłaniają się z mroku np. św. Ludwik Gonzaga. Jako animalista tworzył efekty świetlne i wrażenie wibracji np. Kogut i kury.

- Italianizm w sztuce polskiej XVII w.

- Sztuka polska czasów Jana III Sobieskiego – główne nurty, twórcy, dzieła, zleceniodawcy.

Ramy chronologiczne: 1675-1710

Rok 1675 -występują pierwsze objawy protestu przeciwko praktyce Jana Kazimierza (we wszystkich trzech głównych sztukach jednocześnie [malarstwo , rzeźba , architektura])-protest ten szedł w kierunku uspokojenia formy( poszukiwanie harmonii i prostoty)

pierwowzór stanowiła sztuka antyku

nieliczne centra hołdujące jeszcze sztukę Jana Kazimierza

granice epoki powstanie najskrajniejszych realizacji w duchu dojrzałego , albo rychło już późnego baroku : Fara w Poznaniu i kościół św. Anny w Krakowie

Stanisław Mossakowski

Pałac-Willa Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w Puławach

-pierwszy świecki budynek w Polsce ozdobiony motywem portyku świątyni -trójkątnym tympanonem wypełnionym płaskorzeźbami ,wspartymi na czterech pilastrach.

Nieodzowny portyk każdego polskiego pałacu i dworu następnych dwóch stuleciach ma swoje źródło w warszawskiej praktyce architektonicznej czasów Jana III Sobieskiego i w twórczości Tylmana .

-motyw portyku jest tylko sygnałem powstania nowej jakości , jaką była powściągliwa, linearna, surowa i klasycyzująca twórczość projektowa Tylmana z Gameren (architekt ten zastał w Polsce architekturę typu gislenowskiego o rzymskiej oriętacji , nawiązał do architektury czasów Władysława IV i dzieł Konstantego Tencalli, z wazowskiej tradycji Tylman wybrał to , co było mu bliższe swym linearyzmem, wykwintną suchością podziałów. Tak więc w jego twórczości , bez względu na to co byśmy wiedzieli o jego wykształceniu w Wenecji , nawiązywaniu do Twórczości Vincenzo Scamozziego- dokonał się zwrot do tradycji z poprzedniej fazy i dokonały się narodziny nowego pod względem formy oblicza architektury w Polsce, przeciwstawnego do fazy Jana Kazimierza).

Mecenat

W chwili elekcji Jana III Sobieskiego w 1674 r. Warszawa była już w znacznym stopniu odbudowana i zabliźniała rany po 'potopie'. Po wojnie , ściągnięto do stolicy wielką liczbę sił artystycznych , rzemieślników, murarzy, architektów. Ten ruch budowlany był jednak domeną magnaterii i bogatszej szlachty ,a w znacznie mniejszym stopniu zubożałego po potopie mieszczaństwa. Pociagneło to za soba powazne zmiany urbanistyczne.

Artyści sprowadzeni przez Króla :

*Włochy i Francja- Marcin Altomontego, Francois Desportesa, złotnik Paris , Architekci : Martinellego i Colombo , na dwór sprowadzał również artystów miesjcowych z : gdańska, warszawy, lwowskich.

Architektura

Nurt harmonijny sięga do odmiany sztuki Wazów, która nacechowana była spokojem i powagą , do prostoty i linearności podziałów, zwłaszcza fazy Władysława IV do Konstantego Tencalli i jego kręgu.

Pierwszy problem to sprawa nowej koncepcji wnętrza kościelnego polegającej m.in. na większej integracji przestrzeni. W latach 1678-1681 zrealizowano wedle starego projektu Tencalli kościół pijarów przy ul. Długiej , o centralizującej kompozycji przestrzeni, a w latach 1671-1678 kościół reformatów przy ul. Senatorskiej . Zasadniczy schemat jezuicki został w kościele reformackim zinterpretowany w kierunku ujednolicenia przestrzeni-kaplice uległy spłyceniu , a nacisk i główny akcent połozono na nawę.

Integracji przestrzeni Tylman dokonywał w budowlach centralnych idąc śladem Tencalli. Kościół św. Krzyża z lat 1676-1696, wznoszony według planów Belottiego , był rozwiązaniem problemu integracji w kościele wzdłużnym: jednorodna przestrzeń, o nawie głównej tej samej wysokości co potężny rząd kaplic po bokach, ma również jednorodnych porządek w całym wnętrzu, w nawie i w kaplicach.

Metody integracji :

-pierwsza, operująca planem centralnym, o przestrzeni podporządkowanej kopule środkowej (jak Tencalla)- tę szczególnie stosował Tylman(kościół Sakramentek i Czerniakowski).

-metoda druga-wyciągała wniosek z rozwiązania reformackiego, posługująca się planem podłużnym trójnawowego wnętrza kościelnego. Warianty:

jeden wariant- reprezentuje kościół św. Krzyża. Powstało w ten sposób wnętrze prawdziwie jednorodne, w którym nawa główna ma tę samą wysokość co rząd kaplic po bokach, przestrzeń opięta jest zwielokrotnionymi pilastrami i wyłamanymi gzymsami.

Światło: nawa główna pozbawiona okien, oświetlona jest tym samym światłem co kaplice- przez okna w ścianach kaplic,

drugi wariant -powstał, jak się zdaje, pod ołówkiem Tylmana. Osiąga on ten sam efekt odmiennymi środkami pozbawione okien nawy boczne całkowicie podporzadkowane są nawie głównej , z którą komunikują się szerokimi arkadami.

Światło: dociera do nawy głównej, przykład kościół w Miodowei czy paulinów przy Barbakanie oraz pijarów w Szczuczynie.

Fasady Kościelne:

Nowym rozwiązaniem , przedstawiającym wariant bez wieżowy, mogli poszczycić się warszawscy reformaci. Dwukondygnacyjna, opięta delikatnymi pilastrami fasada była w duchu wazowskim. Wariant bez wieżowy dokoła się dzięki Tymanowi. Dwa warianty:

-dla świątyni trójnawowej w typie pochodzącym od kościoła kapucynów, a mającym rozległe następstwa w kolejnych stuleciach ; dla kościoła jednonawowego, wywodząca się z elewacji centralnych Kościołów Tylmana (zwłaszcza sakramentek), a powtórzona potem w skromniejszych kościołach-np. W pobliskim Tarczynie czy na Woli.

-obie odmiany zrywały z wazowską dwukondygnacyjnością wprowadzały pary pilastrów w wielkim porządku podpierające tympanon, a więc motyw portyku antycznej świątyni. Jest to niewątpliwie paralera do tendencji integracji: wnętrza-fasada nabierała jednolitej monumentalności w duchu” grande maniera” , a jej wymowa jest w czytelny sposób klasycyzujący.

Kilka realizacji wariantu wieżowego doczekało się oprawy „pałacowej”, będącej jak się zdaje nowym zjawiskiem na naszym terenie.

Oprawa „Pałacowa” -polega na ujęciu fasady kościelnej z dwóch stron symetrycznymi budynkami. Tego rodzaju rozwiązanie zostało zastosowane w kościele pijarów- w Warszawie na Długiej w Rzeszowie czy w Szczuczynie (ten ostatni ma bez wieżową fasadę i wieże w pałacowych skrzydłach).

Nurt barokowy/emotywny- wywodzi się również z architektury Wazów . Jego geneza i pokrewieństwo są jednak inne. Nawiązuje on do ostatniej fazy architektury czasów Jana Kazimierza, do malowniczej i światłocieniowej, bogatej sztuki Gisleniego, wreszcie- do mięsistej i ażurowej, operującej prześwitami i portykami z grubych kolumn, „grupy tarłowskiej”( lata pięćdziesiątych) wiązać z autorem kościoła w Tarłowie i kaplicy Królewskiej przy farze w Kazimierzu Dolnym , a z mecenatami Oleśnickich i kanclerza Ossolińskiego).Temu najbardziej malowniczemu i barokowemu spadkowi zawdzięcza Wilanów swoją „grande maniere” grubych kolumn i półkolumn na elewacji, światłocieniowe portyki, wreszcie mięsistość architektury i dekoracji.

Spadkobiercą tarłowskiego mistrza był zatem Augustyn Locci. Nurt baroku ukształtował też własna wersją fasady kościelnej o tendencjach odwrotnych do nurtu harmonijnego. Nie integracja , a właśnie malownicze rozczłonkowanie, nie jednokondygnacyjny, wielki porządek, a właśnie trzykondygnacyjna , niespokojna fasada (np. kościołów-brygidek, karmelitów trzewiczkowych na Lesznie).

Wspólnym jednak dorobkiem obydwu jest nowy typ rezydencji. Nowym elementem jest nie tylko podnoszona już sprawa sakralizacji siedziby magnata czy króla, ale też dyspozycja przestrzenna i związana z nią nowa redakcja pałacu wiejskiego w mieście. Wilanów stał się niewątpliwie realizacją w tym zakresie wzorcową . Osiowe potężne założenie ogromem zajętej przestrzeni przytłacza mały stosunkowo budynek główny. Podporządkowane tej osi są parki i ogród, terasy i boskiety, cała struktura pałacu, a wreszcie dwa kolejne dziedzińce , brama i długa oś dojazdowa. Ta wyjątkowa rozbudowana kompozycja przestrzenna , obejmująca dwa dziedzińce na francuską modłę.

Rzeźba

Cztery odmienne nurty stylistyczne, współżyjące, ale nie zazębiające się o siebie:

każdy wywodzi się z zupełnie innego centrum artystycznego (odmienne środki wyrazu, odmienne materiały i technika)

łączy ich wspólne środowisko dla którego pracują jest to Warszawa i wspólni mecenasi-warszawscy zleceniodawcy z królem na czele.

Kult antyku- zapatrzenie na antyk

dwa nurty (gallicki i pomorski )- należą do tej sztuki która poszukiwała „concinnitas”

nurty (flamandzki i italianizujący) przeciwnie mieszczą się w obrębie sztuki wyrażającej emocje.

Gallicki- znamionuje cechy formalne, najbliższe rzeźbie francuskiej dworu Ludwika XIV . Jest to nurt najsilniej nawiązujący do antyku. Najczęstszym materiałem jest tu kamień. Ten nurt uznał swego czasu niemiecki uczony Anton Ulbrich „typowe zjawisko warszawskie”.

Rzeźby alegoryczne, nagrobki, epitafia

Poza Warszawą reprezentuje (Nagrobek biskupa Trzebickiego w kościele jezuitów św. Piotra i Pawła w Krakowie )-nagrobek dłuta Schlütera z Fromborka .

Pomorski- o formie silnie flamizującej, zbliżonej do formy często stosowanej w Gdańsku (trudno jednak nazwać nurtem gdańskim, ponieważ reprezentanci pochodzą z Elbląga). Najczęściej stosowanym materiałem jest drewno. (Zaliczano ten nurt do sztuki spod znaku „concinnitas”.

Flamandzki-grupy dzieł mistrzów flamandzkich , które na pewno były importowane do Warszawy. Pod względem artystycznym reprezentuje on późny barok. Większa dynamika i efekty światłocieniowe (zwiększenie emocji widza ).Materiałem jest kamień.

Italianizujący- jest to motyw emotywny, dynamiczny i światłocieniowy. Grupuje największa liczbę dzieł i twórców (głównie Włochów-Komasków). Materiałem w większości jest stiuk. Ich prace potocznie określano jako „warszawska grupa stiukaterii ”, promieniowała ona na teren (Mazowsza, Wielkopolski, Kielecczyzny i Łódzkiego ).

mięsiste, stiukowe , bardzo głębokie reliefy, pełnoplastyczne rzeźby figuralne we wnętrzach pałacowych i kościelnych.

Przykłady:

Festy pałacu Wilanowskiego

wnętrza pałacu w Łazienkach

pałac Krasińskich

pałac w starym Ołwocku

kościół na Czerniakowie

-nowe typy epitafium-złożonego z tablicy marmurowej( obramione dekoracyjną ornamętyką stiukową )

kościół w Raszynie 1688

kolegiata w Łowiczu

Malarstwo

Zderzenie dwóch pokoleń, reprezentujących każdy odmienną orientacje artystyczną :

Pokolenie I – to starsza, wazowska , ludzie urodzeni ok. 1640 roku , trzyma się sztuki emotywnej , dojrzałego baroku czasów Jana Kazimierza.

(plamy koloru, ujęcie walorowe , światłocień, często nieokreślony tajemniczy kontur(sfumato), wibrująca faktura, odpowiadająca niespokojnej i dynamicznej kompozycji.

- Claude Callot, Jan Tricjusz , Daniel Szulc , sprowadzony później Palloni czy Giorgioli.

Pokolenie II- to ludzie urodzeni ok. roku 1660 , wyznają nowe zupełnie przeciwne ideały, biorące przykład z ducha klasycyzmu, oddziaływanie na sferę rozumową widza (niezmysłowe postrzeganie i rozbudzenie wyobraźni, nie dreszcz zaciekawienia i emocji), poszukiwanie piękna idealnego , doskonałość linii, czytelność konturu , jasność i spokój kompozycji, umiaru koloru, unikanie gwałtownych środków wyrazu , w tej grupie artystów sztuka będzie uznawana za ideał najwyższy (Rafaela, Domenichina czy Maratty- odwołania).

-Jerzy Eleuter Szymonowicz-Siemiginoeski, Jan Reisner, Francois Desportes, Marcin Altomonte.

Grafika

akwaforty uzupełniane rylcem (prace Siemiginowskiego)

Karol de la Haye (miedzioryt igłą)

Druga część- Sztuka Barmonii

Architektura:

Tylman z Gameren

Józef Szymon Belotti

Józef Piola i inni

Rzeźba:

Nurt Gallicki

Nurt Pomorski

Malarstwo:

Jerzy Eleuter Szymonowicz-Siemiginowski

Jan Reisner

Marcin Altomonte

Francois Desportes

Grafika

- Sztuka w Rzeczypospolitej XVIII w. – ośrodki, tendencje, przemiany.

- Główne nurty architektury w Rzeczypospolitej w 1. poł. XVIII w.

- Pompeo Ferrari a Kacper Bażanka.

- Johann Christoph Glaubitz i architektura wileńska połowy XVIII w.

- Środowiska rzeźbiarskie w Polsce w XVIII w.

- Rzeźba lwowska 2. i 3. tercji XVIII w.

- Malarstwo XVIII w. w Rzeczypospolitej.

Literatura obowiązkowa:

- Aurea Porta Rzeczypospolitej. Sztuka Gdańska od połowy XV do końca XVII wieku, kat. wyst., Muzeum Narodowe w Gdańsku, red. T. Grzybkowska, T. Hrankowska, Warszawa 1997.

- Karpowicz M., Sztuka baroku w Polsce, Warszawa 1988.

- Karpowicz M., Sztuka polska XVII wieku, Warszawa 1975.

- Karpowicz M., Sztuka polska XVIII wieku, Warszawa 1985.

- Karpowicz M., Sztuka oświeconego sarmatyzmu, Warszawa 1970.

- Karpowicz M., Sztuka Warszawy drugiej połowy XVII wieku, Warszawa 1975, wyd. 2.

- Karpowicz M., Sztuka Warszawy czasów Jana III, Warszawa 1987.

- Kozakiewiczowie H. i S., Renesans w Polsce, Warszawa 1976.

- Łoziński J. Z., Grobowe kaplice kopułowe w Polsce 1520-1620, Warszawa 1973.

- Miłobędzki A., Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980.

- Mossakowski S., Tylman z Gameren (1632-1706): twórczość architektoniczna w Polsce, Warszawa 2012.

- Sztuka Polska, t. 3-5, Warszawa 2008-2016.

- Walicki M., Tomkiewicz W., Ryszkiewicz A., Malarstwo polskie. Manieryzm-barok, Warszawa 1971.

Literatura uzupełniająca:

- Białostocki J., "Barok": styl, epoka, postawa, BHS, XX, s. 12-36, 1958 oraz przedruk w tegoż, Pięć wieków myśli o sztuce, s. 220-248.

- Białostocki J., Pojęcie manieryzmu i sztuka polska, [w:] tegoż, Pięć wieków myśli o sztuce, Warszawa 1976, s. 190-211.

- Chrościcki J., Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa 1974.

- Chrzanowski T., Sztuka w Polsce od Piastów do Jagiellonów, Warszawa 2008.

- Europa Jagiellonica 1386-1572. Sztuka i kultura w Europie Środkowej za panowania Jagiellonów, kat. wyst., Zamek Królewski i Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2012.

- Dettloff A., Rzeźba krakowska 2. połowy XVIII w. Twórcy, nurty i tendencje, Kraków 2013.

Fischinger A., Santi Gucci - architekt i rzeźbiarz królewski XVI wieku, Kraków 1969.

- Gębarowicz M., Prolegomena do dziejów lwowskiej rzeźby rokokowej, "Artium Quaestiones" 3 (1986), s. 5-46.

- Karpowicz M., Baltazar Fontana, Warszawa 1994.

- Karpowicz M., Jerzy Eleuter Siemiginowski, malarz polskiego baroku, Wrocław etc. 1974.

- Karpowicz M., Matteo Castello, architekt wczesnego baroku, Warszawa 1994.

- Kowalczyk J., Sebastiano Serlio a sztuka polska, Wrocław 1973.

- Kowalczyk J., Kolegiata w Zamościu, Warszawa 1968.

- Kozakiewiczowa H., Rzeźba XVI wieku w Polsce, Warszawa 1986.

- Kozłowska-Tomczyk E., Jan Michałowicz z Urzędowa, Warszawa 1967.

- Kunkel R., Jan Baptysta Wenecjanin, budowniczy i obywatel płocki, BHS, XLV, 1983.

- Małkiewicz A., Kościół śś. Piotra i Pawła w Krakowie, Kraków 1985.

- Mossakowski S., Kaplica Zygmuntowska (1515-1533). Problematyka artystyczna i ideowa mauzoleum króla Zygmunta I, Warszawa 2007.

- Pagaczewski J., Jan Michałowicz z Urzędowa, RK, 28, 1937.

- Pasierb J., Malarz gdański Herman Han, Warszawa 1974.

- Renesans. Sztuka i ideologia. Materiały Sympozjum Naukowego Komitetu Nauk o Sztuce PAN, Kraków, czerwiec 1972 oraz Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Kielce, listopad 1973, Warszawa 1976.

- Sito J., Wielkie warsztaty rzeźbiarskie doby saskiej, Warszawa 2013.

- Steinborn Bożena, Malarz Daniel Schultz. Gdańszczanin w służbie królów polskich, Warszawa 2004.

- Serce miasta. Kościół Świętego Krzyża w Warszawie, red. K. Sztarbałło, M. Wardzyński, Warszawa 2010.

- Święto baroku. Sztuka w służbie prymasa Michała Stefana Radziejowskiego (1645-1705), kat. wyst., Muzeum Pałac w Wilanowie, maj – wrzesień 2009, red. J. Żmudziński, Warszawa 2009.

- Tylicki J., Bartłomiej Strobel. Malarz epoki wojny trzydziestoletniej, Toruń 2000.

- Wardzyński M., Sztuka nowożytna na Mazowszu. Zarys problematyki, [w:] Dzieje Mazowsza, t. 2, Lata 1527-1795, red. J. Tyszkiewicz, Pułtusk 2015, s. 629-731.