HISTORIA SZTUKI NOWOŻYTNEJ POLSKIEJ, WYKŁAD VIII, 10.01.11

Santi Gucci, rzeźba

mówiliśmy o działalności S.G jako architekta. Wspominaliśmy o jego pochodzeniu. Bardzo duża grupa prac – prace rzeźbiarskie. S.G. wykonywał chrzcielnice, rzeźby nagrobne, fontanny. Wiemy, że poza nagrobkami wykonywał inne prace. S.G był też projektantem – między innymi ogrodów. Przy dość dużej grupie dzieł sepulkralnych tak naprawdę znamy tylko jedną pracę pewną, potwierdzoną kontraktem, która poświadcza, że autorem jest Gucci – nagrobek Stefana Batorego na Wawelu. Reszta przypisana albo poprzez analizę formalną, albo poprzez przesłanki historyczne, które wskazywały na związek S.G z rodziną, miejscem – Janowiec, nagrobek, wiemy, ze dla rodziny tej i w tym miejscu pracował, przypisujemy mu pracę. Do tego dochodzą formy dla niego charakterystyczne. Praca potwierdzona archiwalnie – najpóźniejsza jego. Może być wiec przekształcona. Może być uzupełniona o elementy miejscowe.

Ciekawostka – w ramach prac, które wiąże się z S.G. prace wskazują, ze mamy do czynienia z artystą, któremu przyszło wykonać najwięcej nagrobków królewskich – Batorego, Anny Jagiellonki, Zygmunta Augusta. Dorównywałby mu Jan Maria Padovano.

Profesor Jerzy Kowalczyk – badacz sztuki nowożytnej w Polsce – w jednym z tekstów, referatów sesji o kontaktach Pol. – wł. Zaproponował periodyzację twórczości S.G. widać zmianę w zakresie prac – polegała na coraz silniejszym wchodzeniu w manieryzm przez S.G. periodyzacja oparta na dziełach mu przypisanych. Jeżeli te prace z nim powiązać i pogrupować, to ten nagrobek, wypisany jako reprezentant grupy renesansowo – manierystycznej, byłby odmienny od nagrobka Batorego.

Nagrobki królewski – istotne, dobre artystycznie. Wszystkie na zlecenie Anny Jagiellonki. Wyróżniają się. Przykłady najciekawszych rozwiązań, które wiąże się z kręgiem S.G.

Realizacja najpóźniejsza – punkt wyjścia dla stworzenia wizji form S.G.

Nagrobek Króla Stefana Batorego

Stwarza problemy badaczom – okoliczności powstania i jasne i nieodpowiadające ostatecznemu efektowi. Hipotezy co do zmiany. Przewidziana forma – prof. Jerzy Kowalczyk – zwrócił uwagę, że nagrobek St. Batorego nie odpowiada temu, co zostało zawarte w opisie z kontraktu. Kontrakt ma taki charakter dość typowy dla tego typu umów. Opis jak ta realizacja ma wyglądać. Zaznaczone, ze król ma stać – ostatecznie leży. Nie znamy motywacji i okoliczności, które doprowadziły do zminy. Kowalczyk: może, ze względu an to, ze ta forma stojąca była niezbyt rozpowszechniona na terenie rzeczpospolitej, że była ingerencja Jana Zamoyskiego.

Może to była płyta dla Anny Jagiellonki? Są wyodrębnione jej herby, może pierwotnie jest to obudowa dla płyty A.J., potem tę strukturę przekształcono. Nagrobek ten nie odpowiada wizji, jaką mógł mieć Stefan Batory. W testamencie St. Batory zawarł wizję w testamencie, by jego nagrobek nawiązywał do pomnika Krzysztofa Batorego w Siedmiogrodzie, pomnika wykonanego przez van den Bloecka. Możemy mieć do czynienia z odejściem od woli króla. Nie jesteśmy w stanie na razie rozstrzygnąć jakie były okoliczności.

Co widać?

• Struktura płaska, nie ma próby budowania przestrzeni. Wszystko doklejone do płaszczyzny ściany.

• Rozdrobnienie architektury

• Motyw łuku triumfalnego

• Architektura zatarta przez ornament. Horror vacui detalu. Guzy, rozety – bogata, nieuporządkowana całość.

• Rozbicie elementów, wielość, która kształtuje element – cokół. Dwukondygnacyjny i rozbity na segmenty, zaakcentowane poprzez umieszczenie tam płyciny i tarczy herbowej. Guzy, rozety, ornamenty rolwerkowe, joński porządek.

• Element interesujący – sama płyta. Bywała różnie oceniana. Nie jest to dzieło słabe, technicznie dobre. Pewna nienaturalność ujęcia. Zamysł kompozycyjny, myśl o stworzeniu kompozycji, przeważa nad naturalizmem. Budowana sztuczność ujęcia. Maniera w ujęciu. Ale nie do rozumienia pejoratywnego. Jest pewna grupa dzieł, gdzie mamy do czynienia z przerysowaniem układu, sztucznością ujęcia. Zakomponowanie – próba naturalnego stworzenia układu śpiącej postaci, ale i ten układ nóg, i płaszcz – nienaturalny. Płyta podzielna równoległymi liniami – krawędź, układ płaszcza, górna krawędź.

Ujęcie portretowe. Wiemy, jak Stefan Batory wyglądał. Równocześnie – syntetyczne ujecie, brak modelowania każdego elementu twarzy, ostre pociągnięcia, graficzna synteza. Detale osobowe, identyfikujące postać.

• Personifikacje odnoszące się do króla. Syntetyczne też.

W obrębie kaplicy mariackiej do dorobku prac S.G. należy zaliczyć stalle i ich zaplecek. Nie przedpiersie, bo je przeniesiono z kaplicy Zygmuntowskiej, prawdopodobnie. przedpiersie – usunięto z K. zyg, gdy wmontowano tam płytę Anny Jagiellonki. Zaplecek – podobny do struktury nagrobka, płaski, motyw z Baranowa . za S.G. – podobieństwo zwieńczenia. Elementy, które potem się pojawią – podpora w kształcie tralki. S.G. – motyw pilastra tralkowego.

Nagrobek Anny Jagiellonki

To nie jest pewna praca Santi Gucciego. Ale prawdopodobna. Elementy architektoniczno – ornamentalne wydają się to potwierdzać. Cokolik zwieńczony jakby jońskim kapitelem.

Płyta A.J. – najlepsza rzeźba kobieca tego czasu. Może decyduje o tym materiał – marmurowe rzeźby kobieca są rzadkie. Odkucie też dobre. Ujecie, które odpowiada czasowi – początek lat 80-tych. Odkucie poszczególnych detali, fałd. Podniesienie sukni ku górze – nie odbieramy tego jako układ nienaturalny. Szlachetność w twarzy. Ukazana jako królowa – królewskie atrybuty podkreślone. Dwa elementy, inne wątki – pojawia się książka, albo modlitewnik. Drugi motyw – na książce medalion, element aktualizujący i datujący płytę. Okoliczności umieszczenia płyty w kaplicy zygmuntowskiej – nie do końca jasne. Anna Jagiellonka miała problem z umieszczeniem tej płyty w kaplicy, kapituła nie chciała się zgodzić. Przeszkody – polityczno – międzyosobowe, ale motywacja nie była taka. Motywacja – zwracano uwagę na to, że wprowadzenie tego nagrobka zniszczy charakter artystyczny, jedność całości.

W historii powstawania tego pomnika akcentuje się, ze były takie momenty, ze królowa wykazywała wiekszą aktywność, większy opór jej przeciwnicy. To mogło być drugie podejście do tej płyty.

Zaznaczenie roli Anny Jagiellonki poprzez umieszczeni w tym wnętrzu – problemy natury politycznej. Dopiero w latach 80-tych ten opór dało się pokonać. Może też w latach 70-tych dzieło powstało, ale nie umieszczono go, powstało drugie? Medalion przemawia za tym, ze dzieło nie jest z lat 70-tych. Medalion wybity z okazji powołania Bractwa Św. Anny – 1583 rok. Skoro tu się pojawia, płyta nie może być wcześniejsza. Miejsce, w którym płyta jest – bezpośrednio na osi wejścia.

Trzeci nagrobek królewski, kaplica Zygmuntowska – nagrobek Zygmunta Augusta (1574 - 75)

Umieszczenie nagrobka w tym miejscu – podążenie za wolą króla Zygmunta Augusta, który przewidywał dwa miejsca swojego pochówku – Wilno i Kraków. ze względów sentymentalnych król preferował Wilno. W Wilnie miały być nagrobki żony. Wilno – miejsce prawdopodobne. Król umarł w Knyszynie, który lubił, teoretycznie było bliżej do Wilna, ale zdecydowano, zwłaszcza Anna Jagiellonka, że będzie to Wawel. Może ze względu na tradycję królewskich pochówków. Podążono myślą króla z testamentu – (1571) chciał być pochowany – na zamku w wielkim kościele, w kaplicy, gdzie ciało nieboszczyka pana ojca się znajduje, w sklepie na dole […] marmurowy, na ziemi, z wyobrażeniem naszym na kształt grobu JKM zrealizowane prawie wszystkie postulaty. W przestrzeni kaplicy, na górze ma być wystawiony nagrobek (grób) na ziemi, pod ojca grobem, ma być wykonany na wzór grobu ojca. Wszystko to zostało zrealizowane. Zygmunt August wykazał się znajomością nagrobków piętrowych – dostrzegł możliwość takiego umieszczenia płyty. Zależności miedzy figurami oczywiste – układ, modelunek inny. Inny też niż ten, który stosuje S.G. zlecenie na ten nagrobek pierwotnie dostał Jan Maria Padovano, dostał wynagrodzenie za wykonanie modelu. Wykonawca mógł wykorzystać ten model. Gucciowskie – elementy obramienia wnęki – tarcze herbowe, guzy.

Nagrobek Galeazzo Guicciardniego

Krużganki dominikanów w Krakowie

Nagrobek wiązany z S.G. interesujący ze względu na układ. Wizerunek antykizowany G.G. pomysł wykorzystanie obelisku – geneza włoska. Najwcześniejszy włoski nagrobek z obeliskiem – Augustyna Chigi, Rzym (Santa Maria del Poppolo). Elementy zaprojektowane przez Rafaela. Pocz. Lat 50-tych obeliski pojawiają się w Krakowie. Motyw, który dodatkowo zainspirował S.G. 1554 – w Balicach pod Krakowem uczeń Mikołaja Kopernika postawił obelisk.

Nagrobek Galeazzo musiał się spodobać. Dwa nagrobki kanoników w Płocku – inspiracje nim.

Kolejna praca wiązana z S. Guccim – nagrobek Andrzeja i Barbary Fireljów w Janowcu.

Struktura Pietrowa, dwie wnęki, figury. Elementy, które uważa się za charakterystyczne dla Gucciego – pilasterki jońskie, dekorowane ornamentem kandelabrowym. Motyw trzech kwiatków, które wyrastają z jednej łodygi. Motyw filarka tralkowego z kapitelem. Charakterystyczne zwieńczenie.

Głowa lwa – dość dobrze rzeźbiona.

Kraków, Kościół Augustianów, św. Katarzyny, nagrobek Jordanów.

Jeden z bardziej monumentalnych, jednostkowa struktura architektoniczna. Postaci zmarłych – siedzące. Struktura manierystyczna, mamy i niszę trój arkadowo zamkniętą i elementy podpór, podobne do gucciowskich zwieńczenia, rozbudowanie nagrobka na boki, nisza środkowa pogłębiona, elementy trochę podobne, ale nie muszą być jednoznaczne. Niektóre elementy przekute podczas konserwacji.

Rozetki, ale nie ma guzów gucciowskich.

Ciekawa struktura. Związana z S.G. po tym, jak go przedatowano.

Nagrobek Kryskich, Drobin, 1572 – 76

Praca, którą wiąże się z S.G., ale ze znakiem zapytania. Strukturalnie odmienna, motywy ornamentalne lekko gucciowskie, ale inne zwieńczenie. Nisze głębokie – jakby ustawione w zacienionej przestrzeni, motyw niedopowiedzenia.

Wyjątkowa kompozycja figur siedzących. Te dwie figury siedzące – Pawła i Anny, bardzo wyraźnie nawiązują do rzeźb Michała Anioła. Pewna inspiracja w układzie postaci. W postaci Anny Kryskiej – niewłaściwe dla postaci kobiety zaakcentowanie nóg.

Inspiracja – graficzna? Może być, ale w innych dziełach z terenu Polski trudno się dopatrzeć takich odwołań. Brak zasypu inspiracji. Wola fundatora? Ostateczna wersja uzgadniana między artystą a zleceniodawcą. Pozycja Wojciecha Kryskiego – jego wykształcenie humanistyczne i rola na dworze, to mogłoby świadczyć o świadomości nie tylko o świadomości sztuki włoskiej. Jeżeli uznamy, że to dzieło S.G. to pójście tropem florenckiego dzieła Michała Anioła, dobrze znane każdemu artyście florenckiemu, to takie dzieło jak nagrobki Medyceuszy musiały być im znane. Jakieś odniesienie do nich i taka drogą byłoby możliwe – przez artystę, nie zleceniodawcę.

Maszkarony u S.G. – geneza michaelangelowska.

Uchanie, nagrobek Arnolfa i Stanisława Uchańskich przed 1590

Raczej wiązany z warsztatem.

Nagrobek Montelupich, Karków Kościół NMP

Ornament – z kręgu S.G.

Rodzina Montelupich – mieszczańska, krakowska. Przedstawiciele tej rodziny – pokazani z godnie z pozycją społeczną. Można zauważyć wyraźne rozróżnienie i przynależność pewnych typów wyobrażeń zmarłego w stosunku do tego, z jakiego stanu się wywodzi zmarły. Nagrobki, które zostały omówione – zarezerwowane dla szlachty. Przeciwnie w stosunku do nagrobków mieszczan. Ci nie SA ukazywani w cąłe postaci - popiersie, medalion,. Wyraźne rozróżnienie miedzy grupami społecznymi a nagrobkami. Są wyjątki – nagrobki szlacheckie z ujęciami innymi niż cała postać, mamy nagrobki, które upamiętniają mieszczan, gdzie są ukazani jako śpiący – lezący, ale nigdy w zbroi, mają strój świecki. Są nobilitowani – wejście do innej warstwy społecznej.

Biskup – zawsze postać leżąca, niższe duchowieństwo – całe postaci i popiersiowe ujęcia.

Niepołomice, nagrobek Branickich, 1595

Gdyby analizować go od strony formalnej – jest dziełem skomplikowanym, cała architektura dobrze wpisuje się w to, co powstaje w warsztacie S.G. to, co jest niegucciowskie – rzeźby figuralne, klęczące postaci i Chrystus z niewiernym Tomaszem. Figury – marmur chęciński, którego S.G. nie stosuje. Nie są rzeźbione tak, jak inne figury z jego warsztatu. Postaci kobiece – nurt obecny w rzeźbie końca XVI wieku, który można opisać jako opozycje do tego, co powstaje w kręgu S.G. – odarcie struktury z ornamentu, pozostaje sama architektura, rezygnacja z ornamentu na korzyść takiej struktury, raczej ornamenty wczesnobarokowe i odejście od sztucznego układu figur na korzyść zwartych bloków. Istotne – obecność figur klęczących. Odmienne ukazanie zmarłego. W rzeźbie nagrobnej nie. Koniec wieku XVI – wprowadzenie takiego układu figury. Długo uważano, ze jest to najwcześniejszy nagrobek z postaciami klęczącymi.

Zmiana wymowy ideowej. W przypadku postaci leżącej – różne interpretacje. Tu – zawsze postać aktywna.

Typ przedstawienie nagrobka w XVII wiek – postać klęcząca, te będą się teraz mnożyć, leżące będą znikać.

Geneza tego rozwiązania, figury klęczącej:

• Przedstawienia epitafijne

• Nagrobki papieskie

• Włoska droga – nagrobek Bony Sforzy

• Droga północna – postać klęcząca na terenie Niderlandów popularniejsza.

Włoski nurt – nie tylko manieryzm, także wczesny barok. Wczesne barokowe rozwiązania – także realizowane przez mistrzów włoskich. Zabarwienie lombardzko – rzymskie. Nurt włoski równoległy do manieryzmu, który ma zabarwienie niderlandzkie. Co prawda dzieła z każdego nurtu można odszukać w tych samych ośrodkach, ale z różną częstotliwością. Niderlandy – Gdańsk, Prusy, Małopolska. Rozwiązania o genezie włoskiej – środkowa i południowa rzeczpospolita, ale w Gdańsku też. Obok tego, równolegle, mamy nurt rodzimy. Najczęściej nie – tworzony przez Polaków, coś, co jest rodzime, bo nigdzie poza Polską takich rozwiązań nie znajdziemy – prace z elementami włoskimi, niderlandzkimi, na przykład prace z terenu Lubelszczyzny. Około 1600 – tendencje wprowadzeniea elementów z gotyckiej tradycji.

Krasiczyn, zamek

Odmienne zwieńczenia baszt. Dzieło powstawało etapami. Ważna rezydencja, zamek osiowo sprzężony z miasteczkiem, rynek otwarty na tę rezydencję, jedna z rezydencji nie – tak – bardzo – licznych, gdzie elementy architektoniczne można zinterpretować symbolicznie – wieże: boska, szlachecka, papieska – nadanie wieżom symboliki poglądów społecznych. Wizje Stanisława Orzechowskiego.