HISTORIA SZTUKI NOWOŻYTNEJ POLSKIEJ, WYKŁAD III, 21.10.10
Pierwsze dzieła renesansowe na terenie rzeczpospolitej i kolejne - kaplica zygmuntowska. Jedno z najlepszych artystycznie dzieł.
Uzyskała formę kaplicy centralne, w której Berecci połączył kilka planów, stapiając je w jedność. Kwadrat jest punktem wyjścia dla podstawy, został wpisany w ośmiobok i koło, które wykreślają poszczególne części dzieła. Została wielkością dopasowana do zaistniałych warunków - wysokości obejścia katedry. Po to wysokość dolnej części dopasowana, by okna były całkowicie rozświetlone i by wpuszczały światło. Wysokie umieszczenie okien - niebo tylko przez nie widać, to spełnienie postulatu Albertiego - nic przez nie spośród ziemskich elementów nie ma być czytelne. Kaplica dobudowana do gotyckiego kościoła o innych proporcjach - kapica nieco wydłużona, szerokość trzykrotnie powtórzona w wysokości. Trzecia część przypada na latarnie.
K.Z. jest pierwszą renesansową budowlą, która przynosi do nas plan centralny. Nawiązanie do kaplic grobowych - zgodnie z antyczną tradycją mauzoleum miało być wzniesione na planie centralnym, by odpowiednio uczcić zmarłego. Ale też po to, by wyobrazić wielkość i harmonię Boga. Karolina Dargosz: Wyobrażenie neoplatońskiego wszechświata.
Elewacja: dekoracja skromna, podziały pionowo zyskane dzięki pilastrom, skromna dekoracja, teksty odnoszące się do króla i fundatora, elementy, które uległy zniszczeniu - na narożnikach w dolnej części figury Dawida i Judyty.
Wnętrze : bogatszy wystrój. W ramach rozwiązania czysto architektonicznego - znajomość sztuki Florencji i Rzymu oraz sztuk antycznych. Zamiłowanie do obserwowania dzieł antycznych - miał Berrecci wywieźć z warsztatu de Sangallo.
Kaplica - podział ścian. Każda ze ścian uzyskała analogiczny układ - dwie nisze, ponad nimi okrągłe tonda z figurami. Wydzielona pola pilastrami - kontynuowane w ścianach tarczowych. Półkolisty jest dodatkowo podzielony pionowymi słupkami - antyczne efekt termalnego okna.
Kiedy przyglądamy się zależnościom poszczególnych partii architektury - wpisanie arkady w arkadę, kiedy przyglądamy się tylko rozwiązaniom części dolnej, można wskazać, ze Berrecci czerpie z rozwiązań florenckich monumentalnych i małej architektury. Pewne rozwiązania nie SA w pełni renesansowe, nie są klasyczne, jak to w ortodoksyjnej architekturze byłoby to zastosowanie. Zapowiedź manieryzmu? Bo wszystkie podziały poziome powinny być prowadzone na tych samych wysokościach. Tu nie ma takiej zależności. A skoro takie p[zesunięcia i swoboda - manieryzm. To samo w kopule - nie ma kontynuacji dekoracji tamburu w kopule. Ale nie musi to być zapowiedź nowości, to może być wyraz znajomości dzieł antycznych - w łuku Konstantyna podziały nie pasują do siebie.
W czasie, gdy powstaje kaplica zygmuntowska porządki nie są skodyfikowane, nie wiadomo od początku, jak będą kapitele wyglądały. 1528 rok - pierwsze rysunki.
„wirowanie kopuły” - wzorcem kopuła panteonu?
W kręgu de Sangallo Mossakowski znajduje szereg podobnych rozwiązań, detali, które mogłyby wskazywać, ze z tego środowiska wywodzi się Berecci.
Dekoracja kaplicy - częściowo rekonstruowana w wyniku zniszczeń. W znacznej części dekoracja oryginalna - zwłaszcza elementy marmurowe, ołtarz, figury, stalle. Elementy rekonstruowane - cokół, pilastry, części ścian tarczowych.
W obrębie wnętrza kaplicy w nisze zostały wstawione figury świętych - Piotra, Pawła, Jana chrzciciela, Florian, Wojciech, Wacława i Zygmunta. Także w tondach - 4 ewangeliści, Dawid i Salomon. Florian i Wojciech - przy ołtarzu, uzupełnienie czterech patronów polskich. Św. Zygmunt to patron króla. Salomon i Dawid to patronowie władców. Salomon nosi rysy Zygmunta I. trudniej jest z Dawidem, niektórzy uważali, ze to portret Jana Bonera, ale niektórzy uważają, ze wyeksponowanie postaci królewskiego bankiera to jednak przesada. Natomiast na pewno obaj królowie pojawiają się w odniesieniu do Zygmunta I.
Rzeźby figuralne - nie wiadomo, kto je wykonał. Wiadomo, ze warsztat Berrecciego, ale KTO w ramach warsztatu - nie wiadomo.
Mossakowski: zauważył, ze gdy Berrecci dostaje wypłatę na rzeźby z jego warsztatu znika kilku mistrzów, typuje tak: 4 medaliony ewangelistów i figura św. Piotra wykonana przez Jana z Wenecji (Zoana), a ze względu na to, ze M. dostrzega w tondach i figurach pewne drobne motywy, które odnajduje w sztuce weneckiej.
Figura św. Piotra - pierwsze w Polsce przykłady figura toggata, ubranej w togę.
Dwie kolejne figury, najlepsze, najbardziej dynamiczne - św. Paweł i św. Zygmunt - Mossakowski: odwoływanie się do realizacji rzymskich i florenckich. W warsztacie Berrecciego zna je, prócz samego Berrecciego, Bernardino (..) de Gianotis.
Figura św. Zygmunta - przetworzenie Dawida Michała Anioła. Głowa św. Pawła, Mossakowski wykazuje pewną zależność do figury bożka pana z muzeum kapitolińskiego i kolekcji rodziny Della Valle, i według Mossakowskiego Berrecci musiał tę kolekcję znać, była bowiem dostępna dla artystów.
Św. Jan Chrzciciel, Florian, Wacław - wyraźnie florencki charakter. Zestawienie Mossakowskiego odważne - z figurą Donatella. Filip z Fiesole - to mogła być jego praca.
Tonda z Dawidem i Salomonem i nagrobek - alb o wykonał je sam Berrecci, albo nie wiadomo.
Dekoracja ornamentalna - dekoracje niektóre bardziej groteskowe, inne bardziej figuralne. Wyraźnie nie są wykonane przez jednego mistrza. Mossakowski - 6 grup ornamentalnych. Giovanni Cini ze Sieny może był autorem? Ostatnio został okrzyknięty orna mentalistą. Nowością w sztuce polskiej w tym czasie jest wprowadzenie groteski - w nagrobku Jana Olbrachta mamy głównie arabeskę. Groteskowa pewnie pierwsza. Ta dekoracja jest nośnikiem treści - albo w duchu bardziej świeckim albo religijno - sepulkralnym. Wyraźne inspiracje antycznymi dziełami, wskazywano jedną z dekoracji - akantowa wić w oknie termalnym.
W latach 70-tych i 80-tych XVI wieku została przekształcona - stalle i królewski nagrobek. Kaplica powstała, jako mauzoleum dla Zygmunta I i tę funkcję straciła w XVI wieku, gdy w związku z decyzją Zygmunta augusta i Anny Jagiellonki została przekształcona w mauzoleum Jagiellonów. W ogóle Anna Jagiellonka miała problem z umieszczeniem płyty, kapituła katedralna nie chciała się na to zgodzić - artystyczna wartość kaplicy miała zostać zaburzona. Podnoszona ingerencja w artystyczną materię. Wcześniej jednak większe zmiany wprowadzone w nagrobki króla - figura podwyższona, niżej wstawiono nagrobek jego syna. To, że nagrobek jest kopią figury ojca to świadoma decyzja Zygmunta August, który w swym testamencie napisał, ze miejsce jego pochówku ma być bliskie miejsca jego śmierci - jak bliżej Krakowa to tam a jak Wilna to tam. Typ pomnika - nagrobek piętrowy, upamiętnia co najmniej dwie osoby.
Nagrobek Zygmunta I - dzieło wyjątkowe, on wykonany w 1530 roku wprowadza do rzeźby nagrobnej nowy typ ujęcia postaci zmarłej- nieukazanej jako sztywna, leżąca na marach, jak to jest obecne w sztuce polskiej przed tym czasem, ale wprowadziła postać poruszoną, dość dynamiczną. Postać śpiąca, poruszona. Tego typu rozwiązanie pojawia się w sztuce włoskiej, gdzie pojawia się głównie w twórczości Sansovino, jako pierwszy prace tego mistrza trzeba wymienić dwa nagrobki w Santa Maria Dell Poppollo. Oba nagrobki Sansovina wprowadzają nowy sposób ujęcia figury zmarłego, chociaż to nie jest tak, ze figury poruszone nie pojawiają się - w Anglii się pojawiły w średniowieczu. Zmieniają układ, który w sztuce włoskiej jest powszechny - dotychczas sztywno leżący na łożu. Jest to zmiana znacząca dla sztuki włoskiej. Dopiero od lat 30-tych to rozwiązanie zaczyna się tak rozpowszechniać, ze jest najbardziej typowym przedstawieniem osoby zmarłej w rzeczpospolitej w tym czasie. Dla twórców włoskich, dla Sansovino, źródłem inspiracji nie były nagrobki angielskie, ale rzeźby nagrobne antyczne.
Berrecci i jego warsztat
Pracując nad kaplicą zygmuntowską warsztat przyjmował zamówienia - do katedry, innych krakowskich kościołów, Warszawy, Poznania…
Najważniejsza architektoniczna - kaplica biskupa Piotra Tomickiego na Wawelu. Miała upamiętniać właśnie jego. Kaplica biskupa Piotra - 1524 - 30r. jest drugim przykładem centralnej kaplicy grobowej. Stała się drugim modelem takiej kaplicy. W sensie ideowym k.z. doczekała się wielu naśladownictw, stając się znakiem rozpoznawczym nowożytnej sztuki polskiej. Typ architektoniczny, który bardzo się przyjął. Kaplica zygmuntowska ma najbardziej rozbudowany schemat. W przypadku kaplicy Piotra Tomickiego kopuła nie jest wsparta na tamburze - doświetla się przez latarnie i okna w ścianach. Nie uzyskała takich bogatych form, jak kaplica królewska. Znajduje się przy obejściu prezbiterium, przy zamknięciu prezbiterium, nie jest widoczna od zewnątrz. Wnętrze też nie było tak bogate, nie ma tak groteskowej dekoracji, zachowała się informacja, ze” po królewskiej nie znajdziesz w państwie nic wytworniejszego”. Świeczniki, dywany, malowidła, witraże, polichromia. Nagrobek - najbogatszy element wystroju - nawiązuje do figury uśpionej. Nawiązuje do rozwiązań rzymskich - prostokątna wnęka, kolumny. W zaplecku dewocyjne przedstawienie - Maria z Chrystusem, po bokach św. Piotr i Tomicki. Rzymska geneza tego pomnika. Dekoracja ornamentalna na kolumnach - pierwsze kolumny całe nią pokryte. Ten rodzaj dekoracji ma florencką genezę. Ta kaplica i sam nagrobek - pewne nowości.
Król - typ mikelangelowski, sansowinowski i mikelangeloswki - Tomicki.
Kaplica w Staszowie - inna elewacja zewnętrzna.
Inne architektoniczne nowe rozwiązania wprowadzone przez Berecciego - portal główny, który prowadzi na dziedziniec zamku - arkada ujęta przez kolumnę.
Kolejna nowość - element, który z dziedzińcem jest powiązany. Jeśli postał razem z budową parawanowego skrzydła, to attyka byłaby dziełem Berrecciego. Ale wprowadzenie tego motywu byłoby jego zasługą. Jeśli nie, to nie.
Warsztat Berrecciego jest odpowiedzialny za ukończenie nagrobka Władysława Jagiełły - baldachim. Uważa się, ze w ramach warsztatu jest to dzieło Giovanniego z Ciny.
Do początku lat 20-tych zmiany dotyczyły tylko Wawelu. Rozpowszechnianie się renesansu na pozostałe tereny, kościół Mariacki - zewnętrzny balkonik i wewnętrzna empora.
Nagrobek Jana Konarskiego, 1521, Wawel. Motyw przyciskania księgi do piersi - to może być pismo święte i modlitewnik, to równie dobrze może być książka zupełnie świecka. Umiłowanie księgi, zaznaczone przez przyciskanie do piersi - nowy trend. Cokół mógł być w różny sposób opracowany, ale wyraźnie nawiązano do dekoracji z antycznych nagrobków. Wśród sarkofagów antycznych - z girlandami. Z trzema lub dwoma. Bardzo przypominają rozwiązania, które są na tumbie Jana Konarskiego.
Szydłowiec - Nagrobek Mikołaja Szydłowieckiego, 1532, warsztat Berrecciego. Inne ułożenie postaci. Jest relief, nie rzeźba pełnoplastyczna. Późniejsza realizacja niż nagrobek Konarskiego. Postać uśpiona, ale poruszona. Teraz płyta umieszczona nie tak, jak pierwotnie. Pierwszy przykład figury typowo sansowinowskiej.
Pojawienie się dużej grupy portretów. Sztuka portretowa w XVI wieku prawie nie istnieje. Lepiej prezentuje się w miniatorstwie, ale tablicowych nie ma zachowanych. O rozwoju portretu i obecności można mówić na podstawie rzeźby nagrobnej. Może niekoniecznie późniejszej - gdy dochodzi do typizacji postaci. Fundatorzy starali się, by to były portrety. Starano się portretowość zachować, ale nie zawsze wychodziło. Różnie to bywało, w ramach warsztatu Berrecciego są to ujęcia portretowe. Zróżnicowanie wieku. Różnica w budowaniu fizjonomii. Zarówno król jak i tomicki to były modele „dostępne”. Tu jesteśmy tego pewni. Nie ma w tym czasie schematyzacji w oddaniu fizjonomii. Umiejętność mistrzów w różnicowaniu materii - miękkość skóry. Warte podkreślenia wizerunki, przy masowości i typizacji produkcji.
Tarnów, katedra, nagrobek Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej, 1521 - 30, 1560.
Opatów, kolegiata, nagrobek Ludwika Mikołaja Szydłowieckiego, 1525, warsztat Berrecciego. Pomnik wykonany w 1525 roku, upamiętnia zmarłe dziecko. Pierwszy przykład, który upamiętnia dziecko w sztuce europejskiej. Ciekawe zjawisko - są nagrobki powiązane z rodzicami, angielskie, ale nie tak wczesne. Musiało dojść do zmiany mentalności i stosunku do dziecka. Przy tak dużej umieralności dzieci, jaka była w tym czasie - dzieci 0-3 30% umieralności, do dorosłości dożywało także 30%. Nie dotyczy to tylko dzieci z najuboższych rodzin, ale dotykała każdej rodziny, nawet królewskich. Stąd też nagrobek, który upamiętnia dziecko, jest fenomenem na skalę trenów Kochanowskiego. Pierwszy nagrobek z postacią zmarłą uśpioną. Ciekawe ujecie, które pokazuje śpiące dziecko.
Nagrobek piętrowy - pierwsze przykłady - lata 30-ste.
Nagrobek trzech Janów Tarnowskich - powstał może w warsztacie Berrecciego, pierwotnie były to pewnie dwa oddzielne nagrobki, ale to byłby wtedy pierwszy piętrowy.