DZIEJE MYŚLI O SZTUCE, WYKŁAD III, 21.10.10

„Poemat jak obraz” - o sposobie odbierania. Ten motyw Horacy zaczerpnął z literatury wcześniejszej. Symonides z Keos - „poezja to mówiące malarstwo”.

Ten motyw w nowożytności poddany zostanie reinterpretacji - będzie mu się nadawało sens- poemat powinien być jak obraz. Wspólna płaszczyzna do porównywania sztuki. Lessing: malarstwa i poezji uniesposób ze sobą porównać, jest ono pozbawione racji bytu. Z tego powodu mówi się czasem o horacjańskiej perspektywie myślenia o sztukach - ta tendencja, która pozwala porównywać sztuki plastyczne z poezją zakładając przy tym, że istnieją pewne wspólne punkty odniesienia i o tradycji lessignańskiej, która będzie mówiła, ze słowa i obraz to dwie dziedziny.

Witruwiusz - o architekturze ksiąg X

• Jedyny traktat architektoniczny starożytny, który zachował się do teraz

• Wyznaczył nowożytny tor myślenia o sztuce do XIX wieku. Zarówno w sensie pozytywnym i jest też trop negatywny, jako punkt do polemiki. Tekst Witruwiusza stawia przed czytelnikiem szereg różnych problemów - styl dość niejasny.

• Przed Witruwiuszem - traktaty inne architektoniczne, ale o konkretnych budowlach lub problemach architektonicznych. W. odwołuje się do nich, ale raczej wzmiankuje.

• Traktat - pierwsze całościowe ujęcie architektury.

• Sam Witruwiusz 0 niewiele o nim wiadomo, służył w armii rzymskiej, później zajmował się konstruowaniem akweduktów.

• Traktat - I w p.n.e. 2 połowa. Część teoretyczna - dodana później, najpierw powstały teksty ksiąg właściwych. Traktat dla w.- pomnik dla potomności, to ma po nim pozostać.

• W - chce wykazać wagę architektury. Jednocześnie, za sprawą wykazania wyższości arch. podnieść własną rangę.

• Sam traktat - nie zdobył szerokiego uznania w literaturze klasycznej.

• Traktat - teoria architektury i problemy praktyczne.

• Lektura X ksiąg problematyczna - problemy stylistyczne, czasem jest W. jest lakoniczny, czasem napuszony. Brakuje także kilku fragmentów. Nie ma żadnych starożytnych ilustracji do tego tekstu. Wszystkie są rekonstrukcjami opartymi na tekście.

• Zachował się do z czasów nowożytnych w różnych redakcjach.

• Architektura pojmowana bardzo szeroko - dla W. jest to całokształt nauk technicznych - machiny, budowle, zegary słoneczne. Każda księga poprzedzona wstępem teoretycznym. U W. te wstępy teoretyczne SA fragmentami obfitującymi w anegdoty, ale luźno związane z treścią samych ksiąg. Wstępy te często streszczają to, co już wcześniej zostało powiedziane.

• Księga I - zajmuje się wykształceniem architekta, podział architektury - mechanika, zegary, budowle prywatne, miejskie.

• Księga II - materiały budowlane

• Księga III - budowla świątyń

• Księga IV - teorie proporcji

• V - budowle użyteczności publicznej

• VI - prywatne

• VII - malarstwo ścienne, różne materiały

• VIII - problemy z wodą i jej dostarczaniem

• IX - Budowa zegarów słonecznych i wodnych

• X - budowa maszyn

• Traktat został napisany z myślą o szerokim kręgu odbiorców, z myślą o tych, którzy korzystają z architektury, niekoniecznie do samych architektów, do nich zwraca się pośrednio.

Zdaniem W. początki architektury wiążą się z zapewnieniem przez człowieka ochrony przed naturą - uważał, ze pierwsze siedziby naśladowały p[przyrodę - gniazda, jaskinie. Architektura będzie odzwierciedlała przyrodę. Nie w sferze wyglądu, ale struktury i panujących w niej proporcjach. Równocześnie architektura była pierwszą sztuką, jaka się wykształciła. Stąd to a. należy się palma pierwszeństwa. I to architektom należy się palma pierwszeństwa pośród artystów. Istotnym problemem była kwestia reguł - bez nich nie będzie funkcjonować i zasługiwać na miarę sztuki. Skąd się wiec biorą? Z obserwacji, z empirycznego nastawienia - ludzie wypracowali reguły architektury na podstawie obserwacji, nie rozumowego myślenia. Powstaje problem, z którym architektura zmierzy się przez resztę lat - absolutne lub relatywne reguły. Skoro człowiek wyprowadził zasady z obserwacji, mają charakter relatywny, nie mają zasad jak matematyka czy geometria.

W jaki sposób W. nakreśla profil architekta? Dla W. architektura to nie tylko efekt pracy, ale raczej kunszt, umiejętność, wiedza. Wiedza praktyczna, potrzebna tym, którzy są zaangażowani w budowie i wiedza potrzebna kierownikowi robót - architektom. Witruwiusz zdecydowanie podkreśla różnicę między teorią a praktyką. Teoria: metoda wyjaśniania i tłumaczenia architektury i efektu jaki wywołuje architektura dla widza. Stąd architektura jest konieczna w relacjach między architektem a zamawiającym. Stad charakter dydaktyczny ma zaprezentować i nauczyć pewnej teorii, która pozwoli we właściwy sposób podchodzić do zagadnień. Z jednej strony - pojecie architektury. W. zastanawia się czy powinien dysponować architekt, co powinno go charakteryzować? Talent, wiedza i doświadczenie. Innymi słowy, architekt musi opanować rzemiosło, opanować teorię. Co skutkuje tym, ze musi być zręczny i biegły w różnych dziedzinach. Jest to dyscyplina która wymaga biegłości w pisaniu, potrzebnym do czynienia notatek, w rysowaniu, y tworzyć plany, geometrii, by móc robić dobre plany, znajomość optyki - do gry świateł i cieni i by wprowadzać korektury optyczne, biegły w arytmetyce, by obliczać proporcje i koszty budowy, ale musi być też biegły w historii, by rozumieć znacznie i funkcje ornamentów i powinien znać się na filozofii, muzyce, medycynie, prawie i astronomii. Witruwiusz - nie musi być najlepszy w tych dziedzinach, ale musi się na nich znać.

W Ks. I Witruwiusz nie tylko formułuje zasady dobrego architekta ale i zasady estetyczne - najważniejsza część traktatu dla teorii architektury do wieku XIX. Serce tej teorii, którą jest zainteresowany Witruwiusz. Jakie to są kategorię? Po pierwsze - odpowiednie ułożenie członów budowli i ustalenie proporcji całego dzieła - odpowiednie uporządkowanie elementów oparte na module, wziętym z poszczególnych elementów samej budowli. Druga kategoria - odpowiednie elementy budowli - ma prowadzić do wykwintności (dispositio) - trzy aspekty: 1. Ichnografia, 2: ortografia (pionowy obraz fasady) 3: scenografia (perspektywiczny szkic budynku). Te trzy elementy potrzebne do tego, by wypracować dispositio wynikają z przemyślenia i inwencji - architekt, by osiągnąć dispositio musi mieć inwencję, ale wszystko musi być starannie zaplanowane i przemyślane. Eurytmia - kolejna kategoria, pełen wdzięku kształt budowli i zestawienie poszczególnych elementów. Można ja osiągnąć, gdy poszczególne elementy odpowiadają symmetri - harmonii proporcji. Również ta symetria może być uzyskana przez moduł, uznany za podstawowy w architekturze. Naczelna wartość - budowla jako całość, moduł - ułamek budowli.

Jaka jest różnica między symetrią i eurytmią? Jedno i drugie wiąże się z harmonią panującą w obrębie budynku. Witruwiusz wpisuje się w zagadnienie szersze, poruszane przez innych teoretyków. Przeciwstawiane sobie dwa rodzaje proporcji - te prawdziwe, tkwiące w budynku i z drugiej strony mamy do czynienia z proporcjami pozornymi, które oglądamy, możemy zobaczyć na rysunku perspektywicznym. Różnica - symetria odpowiada proporcjom tkwiącym w budowli, a z drugiej strony eurytmia, która wiąże się z tym, co proporcjonalne wzrokowo. Stosunek do proporcji był różnoraki - Platon nie lubił sztuki eurytmii, odwoływania się do nieprawdziwości, iluzji. Zwolennicy tego poglądu mówili, ze najważniejsze są te proporcje, które oglądamy. W tym sporze Witruwiusz zajmuje stanowisko pośrednie - jedno i drugie jest istotne. Jeśli połączyć kategorie, to można powiedzieć, ze mamy odpowiednie ułożenie elementów, teoretyczną zasadę, która mówi, co trzeba zrobić, później mamy do czynienia z symetrią, czymś obiektywnym, dochodzimy do eurytmii - efektu, jaki architektura wywiera na widzu. Kolejna kategoria - stosowności - decor - stosowności i funkcjonalności budowli, która wynika z nienagannej budowli. Ta stosowność wyraża się w zgodności stylu architektonicznego z przeznaczeniem. Stosowność - dopasowanie formy i treści, dopasowanie do zwyczajów, konwencji i warunków naturalnych. Dlatego Witruwiusz każe znać się na medycynie - na tym, co jest szkodliwe a co pożyteczne, wtedy dochodzi do ustalenia, jaki klimat jest dogodny, a jaki nie. Witruwiusz powiada, z których stron budynku zakładać sypialnie, biblioteki i galerie obrazów - najlepszą stroną dla galerii obrazów jest strona północna. Ostatnia kategoria - dystrybucji, distributio, rozumiana, jako odpowiednie rozporządzanie materiałem i miejscem, dopasowanie budowli do użytkownika, do jego potrzeb.

Architektura: trwałość, z tą własnością wiążą się problemy statyki, materiału, konstrukcji. Budowla musi być użyteczna - budynek ma spełniać swoją funkcję. Piękno - problemy związane z proporcjami - symetria i eurytmia.

Na różne sposoby próbowano analizować te kategorie i wykazywać między nimi związki. Tatarkiewicz: te kategorie, które za każdym razem prowadzą do tego, by ilość przełożyć na jakość, można podzielić na kategorie optyczne (widok i kształt) a z drugiej strony na problemy wybitnie matematyczne (liczba, miara, proporcja) i problemy o charakterze społecznym - problematyka piękna. To się składa na naczelne pojęcia piękna, które nie ma tylko znaczenia estetycznego, piękno przestaje oznaczać tylko piękno kształtu.

Inne uporządkowanie kategorii - proporcje budynku, problemy związane z samym projektowaniem - dispositio. Wreszcie, ostatnia kategoria związana z tym, w jaki sposób architekturą można się posługiwać. Inny sposób ujęcia tych par jest taki, który widzi w nich kategorie, które zajmują się procesem twórczym, a drugiej strony wytworem. Tak jak dispositio ma charakter projektowy, ale eurytmia jest w gruncie rzeczy wytworem. Podobnie ma się rzecz ze stosownością. Zagadnienia proporcji - proporcja dla W. ma charakter liczbowy - stosunek miedzy częściami budynku, miedzy częściami a całością budynku. Środek mierzenia proporcji - wspólny moduł, który wyznacza proporcje poszczególnych elementów. Podobna analogia z ciałem człowieka - w tym sensie tez proporcje rozumie Witruwiusz - architektura musi operować modułem w sposób proporcjonalny, w tym wzorem jest właśnie ludzkie ciało. Budowla naśladuje ludzkie ciało w strukturze. To wiąże się z naczelną koncepcją W., ze architektura naśladuje przyrodę. Skoro W. powiada, ze architektura naśladuje ciało ludzie, to W. zajmuje się proporcjami ludzkiego ciała i wypracowuje koncepcję człowieka witruwiańskiego - wpisanego i w kwadrat i w koło.

Idealne liczby - 10 i 6. Co istotne, W. nie formułuje nigdzie teorii przy użyciu liczb, nie podaje form, proporcji.

Analizując formy architektoniczne odnosi je do ludzkiego ciała - kolumna dorycka - odniesiona do mężczyzny i jego proporcjom, jońska do kobiety, koryncki - odpowiada dziewczęciu. W. podaje mit o powstaniu porządku korynckiego - kapitele miały się wziąć stad, ze na grobie dziewczyny miała piastunka położyć kosz z zabawkami a pod nim wyrósł akant.

Pliniusz Starszy

Dzieło: Historia naturalna

Novum jego ujęcia - kładł nacisk na świat naturalny.

Sztuka rozumiana w sposób mimetyczny.

Układ dzieła: początek - opis wszechświata, opis geometrii matematycznej i fizycznej, geografia opisowa, opis państwa rzymskiego, opis świata istot żywych, zoologia i botanika. 37 ksiąg, poprzedzone wstępem teoretycznym z aparatem naukowym, dzieło ze spisem treści. Pliniusz starał się podkreślić swoją wartość i wartość kultury rzymskiej. Cytuje dużą ilość autorów i faktów.

Najistotniejsza księga 34 - w dziale o przyrodzie nieżywionej, zajmuje się kruszcami i minerałami, obróbka metali nieszlachetnych. Następują uwagi na temat odlewnictwa w brązie - punktem wyjścia analiza materiału.

Pliniusz korzystał z autorów wcześniejszych - przywołuje Ksenokrateas (III w. pn. e.) jako pierwszy miał opisać rozwój sztuki greckiej, pojmując ten rozwój w kategoriach pojawiania się nowych problemów i rozwiązań. Rozwój sztuki ma charakter etapowy. Pliniusz - korzystał z tekstów Durisa z Samos, który kładł nacisk na anegdoty.

Pliniusz: Odnowa rzeźby, przetłumaczone na włoski, jako „renesans”.

Księga 35 - malarstwo. Problemy związane z pigmentami (minerały).

Ten sam schemat - zdaniem Pliniusza malarstwo osiągnęło swój szczyt w Rzymie i upadło. Rozwój malarstwa - Grecja - od rysunku, do pełnej harmonii barw. Od obrysowania cienia, przez malarstwo monochromatyczne, wypełnienia konturu kreskami i malarstwo światłocieniowe. P: sztuka początkowo była niezdarna, trzeba było podpisywać obrazy, by wskazywać to, co jest przedstawione. Co wywarło wpływ na późniejszych artystów? Uwagi na temat kolorów, Pliniusz silnie podkreślał indywidualne umiejętności artysty. Przy czym, Pliniusz uwzględnia też prace niedokończone - każda praca świadczy o wielkości swojego twórcy. To mogło leżeć u podstaw koncepcji non finito Michała Anioła. Uznanie, jakim Pliniusz darzy malarstwo rodzajowe - to, co jest nazywane martwą naturą. W tego rodzaju malarstwie według P. daje o sobie znać kunszt artysty. P. podaje informacje na temat rzymskich kolekcji i zabytków, co okazywało się być przydatne przy odkrywaniu niektórych z nich. Jaka była recepcja Pliniusza w Europie? Oddziałał natychmiast w sposób bezpośredni - czytano go w całości i w postaci kompendiów i wyciągów z Pliniusza. Oddziałał też silnie z drugiej ręki, jako gwarant rzetelności informacji. W średniowieczu - skrót z Pliniusza - dzieło należące do kanonu lektur uniwersyteckich. Do schyłku XVI wieku obowiązywała nomenklatura P. oddziałał też na obszarze wiedzy, jaką była geografia i astronomia. Wreszcie Pliniusz dał wzór do średniowiecznych encyklopedii - dzieł, które prezentowały sumę wiedzy. Gdy, wraz z rozwojem humanizmu rozwija się zainteresowanie Pliniuszem, okazuje się, ze wiele faktów jest nieprawdziwe, ze bezkrytycznie podchodził do opisów na przykład dalekich krain, a wiele nieścisłości wynika z tłumaczenia. Druga połowa XV wieku - badania filologiczne. O renesansowej popularności Pliniusza - 200 kopii piśmiennych, potem druk i pojawia się 15 wydań. Pliniusza rychło zaczęto tłumaczyć na języki narodowe.

Anegdoty, które Pliniusz przytacza - z czasów starożytnych nie zachowały się obrazy. Wszystko, co wiadomo o malarstwie tamtych czasów to właściwie sam Pliniusz, ale nie opisywał obrazów. Sporo miejsca poświęca anegdotom, które ilustrują, to, co u danego malarza najcenniejsze i najbardziej przyczyniło się do rozwoju historii. Winogrona tak rzeczywiste (itd).

---