DZIEJE MYŚLI O SZTUCE, WYKŁAD VIII, 2.12.10

Epoka nowożytna

Początek XV wieku – nowe postawy i tendencje, które w kulturze włoskiej można znaleźć już wcześniej – Pertraka i Bocaccio. Sylwetki artystów nie pojmowanych jako rzemieślnicy.

Sama nazwa „humanizm”, ukuta w XIX wieku, oznacza, ze w centrum tej nauki stawia się człwoikea. Tak rozumiany humanizm jest swego rodzaju kategorią XIX wieczną, w XV wieku, gdy humanizm się rodzi i ro0zwijają się studia humanistyczne, humanista oznacza tego, który zajmuje się studiami literackimi. Najważniejsza cecha humanizmu – dążenie do odkrycia kultury starożytnej, spojrzenie na nią bez zniekształceń. Zainteresowania biorą się z przekonania o wyższości epoki starożytnej na nowożytną. Rodzi się spór starożytników z nowożytnikami (głównie pod koniec XVII wieku, ale i wcześniej). Elity przekonane o wyższości antyku i o tym, ze należy go poznawać. Należy powrócić do źródeł, co możliwe jest za pomocą poznawania tekstów antycznych – szerzy się znajomość łaciny, greki i hebrajskiego. Badania tekstów starożytnych wiązały się z badaniami nad manuskryptami, co wiązało się z rozwojem liternictwa. Ale i odkryto szereg tekstów klasycznych, do tej pory zapomnianych. Odnajdywanie manuskryptów znalazło swój odpowiednik w kolekcjonowaniu antycznych dzieł.

Odkryto, przywrócono – Cycerona, Kwintyliana, Lukrecjusza… zaczęto interesować się tekstami greckimi. Najwięcej ich napłynęło po upadku Konstantynopola. Stąd bezpośrednia znajomość Platona. Sama nazwa, program studiów, obejmował: gramatykę, retorykę, historię i filozofię. Należało zrekonstruować tekst i dotrzeć do jego ducha.

Kolejny wątek – przeświadczenie o odmienności własnych czasów. Czasy nowe są odmienne od czasów starożytnych. istotne poczucie odrębności od wieków średnich. Zainteresowania kulturą starożytną koncentrowało się na wartościach, które koncentrowały się wokół człowieka. Zainteresowania nurtami jak sceptycyzm czy stoicyzm. Jednocześnie to zainteresowanie praktyczna filozofią łączy się z przeświadczeniem o wadze i zasadności uprawiania Vita activa. Zaczyna się wykształcać model konkurencyjny do Vita conremplativa. Tutaj dochodzi do głosu perspektywa doczesna.

Cnota – Vitus – nabiera charakteru świeckiego. Panowanie racjonalne nad sobą i światem. Tego wynikiem będzie perspektywa geometryczna. W związku z tym, okazuje się, ze najwyższym wyrazem intelektu jest poezja i literatura. Za jej sprawą można dostarczyć wzorców postępowania. Filozofia XV – wieczna: humaniści niechętnie odnoszą się do scholastyki i do Arystotelesa. Uważają, ze jest to abstrakcyjna konstrukcja, która nie ma odniesienia w rzeczywistości. To nie oznacza, ze scholastyka się nie rozwija – w Hiszpanii w XVI wieku się rozwija prężnie. Towarzyszy temu powrót do Arystotelesa i do filozofii platońskiej, rozwoju neoplatonizmu. Co nie zmienia faktu, ze motywy platońskie łączona z empirycznymi wątkami zaczerpniętymi z myśli Arystotelesa.

Studia humanitatis kładły wagę, na to, ze nie należy się koncentrować tylko na treści ale i formie. W jaki sposób można doskonałość zewnętrzną osiągnąć? naśladując starożytne wzorce, imitując starożytnych poetów. Imitacja – naśladowanie wzorów, emulacja – takie naśladowanie, które nastawione jest na to, by autorów przewyższyć. Rywalizacja ze starożytnymi – widzimy a autorach najlepsze cechy ich stylu, ale widzimy też niedoskonałości. Uchwycimy najdoskonalsze. Naśladując poetów starożytnych musimy naśladować w każdym poecie to, co w nim najlepsze.

Jednocześnie z tego względu, eleganckim językiem studiów jest łacina. Ale pojawiają się postulaty, y rolę łaciny klasycznej zastępować językiem vulgare – włoskim. Byłoby wskazane, byśmy doprowadzili do tego, by rolę łaciny spełniał język nowożytny. Alberti – pisał i po łacinie i po Włosku. Czynniki związane z tak pojętą humanistyką – na humanistów można spojrzeć jak na klasę społeczną. Xv wiek – zapotrzebowanie na intelektualistów, sprawnych funkcjonariuszy, zdolnych do zawiadowania państwem. Humaniści byli zawodowymi urzędnikami, doskonale wykształconymi, ich wykształcenie miało na celu sprawowanie funkcji praktycznych doczesnych. Z drugiej strony rozwojowi humanizmu sprzyja rozwój prestiżu – rodziny panujące chcą sobie zapewnić prestiż społeczny otaczając się humanistami.

Humaniści – odrębna grupa społeczna, wewnętrznie niejednolita. Mogły być humanistami osoby i wysoko i nisko urodzenie. Najczęściej – średnio zamożni mieszczanie, którzy zajmowali się humanistyką w celach zarobkowych. Humaniści, jako zawodowi urzędnicy, często się przemieszczali, co ułatwiało kontakty między nimi. Kultura humanistyczna rozwija się w trudno dostępnych miejscach, ale wykształca instytucje, która nabierze znaczenia później – akademia. Najpierw pojętą jako nieformalna grupa osób o podobnych poglądach – wspólne dyskusje literackie, naukowe. Później tak pojęte akademie zaczynają się instytucjonalizować, wypracowują statutu, wybierają członków, przewodniczącego, narzucają sobie regularność spotkać. Przy czym tak pojęte akademie maja charakter głównie lokalny. Z czasem przynależność do akademii staje się znakiem prestiżu. Potem uznały je państwo.

Akademie zajmują się językiem, sztuką (pierwszy terminologiczny słownik sztuki – połowa XVII wieku). Humaniści, jako filologowie, nie bardzo zajmują się sztuką. Głoszą siostrzaństwo sztuk, ale właściwie sztukami plastycznymi się nie zajmują. Co nie oznacza, ze nie można wysnuć z ich tekstów koncepcji o charakterze sztuki. Podstawową funkcją sztuki – naśladowanie i rywalizowanie z przyrodą. Rywalizacja i naśladowanie sztuki starożytnej. Ale nie mechaniczne naśladowanie – chodzi o to, by w przedmiocie, który się naśladuje, wybrać to, co najlepsze. Na estetykę humanistów duży wpływ wywarł Cyceron ze swoją estetyką eklektyczną, która łączyła wszystkie wcześniejsze elementy, wymieniane przez filozofów. Piękno – ład, harmonia, zgodność części, użyteczność, przyjemność dla oczu, naśladowanie, imitacja. Artysta czerpie formę z natury ale z drugiej strony podporządkowuje je własnemu umysłowi. W tworzeniu sztuki – elementy realne i idealne. Co więcej panuje przekonanie, ze człowiek posiada szczególny zmysł piękna i sztuki. To dzięki temu zmysłowi człowiek odróżnia co jest dobre w sztuce, a co złe. Jesteśmy daleko od ostatecznego absolutyzmu – nie istnieje jeden kanon piękna. Każda rzecz może być piękna w swojej własnej kategorii. To nie pozwala tworzyć hierarchii sztuki.

Połowa XV wieku – kryzys społeczny i polityczny, prowadzi do zmniejszenia roli humanistyki w życiu aktywnym i publicznym. To sprzyja rozwojowi życia kontemplacyjnego.

Marsilio Ficino – (skasowało się z notatek)

Witruwiusz – podziw dla architektury starożytnej wiązał się z przekonaniem, ze musiał istnieć korpus wiedzy teoretycznej. Korpus wiedzy. Podstawowy model dla architektury – ciało ludzkie.

Leon Battisa Alberti (1404 - 1472)

Żył na wygnaniu z Florencji, nieślubny syn swego ojca. Studiował w Bolonii, Padwie przyjął święcenia duchowne, pracował w kancelarii papieskiej. Uprawiał szeroką twórczość literacką. Pisał traktaty społeczne („o rodzinie”), mające charakter dialogów.

Traktaty – o architekturze, malarstwie i rzeźbie.

Większość życia spędził w Rzymie, zajmował się topografią miasta, zabytkami.

Szczególny sposób szyfrowania wiadomości – ostatni raz używany podczas wojny secesyjnej. Od lat 50 –tych zaczyna działać jako architekt. Buduje pałace i kościoły. podobno również malował, ale ie zachowały się obrazy jego autorstwa.

Lata 40-te – traktat o architekturze – „rzecz o budowaniu” wydany 1485 roku. Alberti zaczyna się zajmować Witruwiuszem, dochodzi do wniosku, ze W pisze językiem niezrozumiałym. Zarzuca te lekturę i sam postanawia napisać traktat tylko po łacinie, bez greckich zwrotów. Dzieli go na 10 ksiąg, których nie poprzedza wstępem – wstęp jest na początku traktatu. Podział ksiąg – Witruwiański. Posługuje się podobnymi kategoriami, posługuje się nimi w sposób bardziej usystematyzowany. Krytykuje W. za niejasność języka i odczytuje go filologicznie. Konfrontuje go z zabytkami. Tam, gdzie teoria przeczy praktyce, Alberti opowiada się po stronie praktyki. Trwałość, użyteczność i piękno. Nie tlyko opisuje te kategorie, ale stara się ustalić prawa, które rządzą tymi kategoriami. Disegno – umysłowy projekt, koncepcja tego, jaki ma być budynek, czym ma być. Projekt, który zasadza się na zasadach matematycznych. Na etapie projektu architekt rozkłada linie, odpowiednie kąty między liniami, tworzy siatkę, która narzucona na rzeczywisty materiał wytworzy budynek. Alberti definiuje architekturę wyszczególniając elementy – w sumie razem dają budynek, który daj miasto itd. Architektura u Albertiego wchodzi na pole urbanistyki. Okolica, plan, sufit, sklepienie, otwór, arkada… za pomocą podobnych kategorii jak państwo – element, który kształtuje i określa sposób, w jaki funkcjonuje państwo. Organiczna całość, w której nie ma niczego, co zbędne. W projekcie budowli – nie ma zbędnego elementu. A: zwolennik nowoczesności, architekt powinien być wyposażony w pomysłowość i wynalazczość, dzięki której jest w stanie dorównać starożytnym. Kategoria piękna i ornamentu. Piękno nie wiąże się z gotowym budynkiem, ale projektem. Podobnie będzie Alberti opisywał malarstwo. Disegno będzie najszlachetniejszym elementem. Piękno nie ma charakteru subiektywnego, tkwi w przedmiotach. My posiadamy zmysł, które pozwala owo piękno uchwycić. To samo piękno przenika naturę i architekturę. Druga kategoria estetyczna – kategoria ornamentyki. Alberti rozpoczyna tradycję – u W. ornament związany z kategorią decorum. Ornament należał do porządku zgodności treści i formy. Był traktowany jako część architektury. Narzucony na architekturę. Po to, by stworzyć piękne dzieła, projekty, architekt musi być dobrze wykształcony. Winien być dobry w rysunku i być biegły w matematyce. Badacze: jaki jest związek z teorią Albertiego i jego praktyką? Dwie odmienne interpretacje – patrzy się na praktykę jako na przedłużenie teorii.

Traktat o malarstwie – 1435 rok. Podejście starożytnych. Zaoferowanie modelu teoretycznego ma wykazać, ze w malarstwie obowiązują ścisłe reguły. Traktat składa się z 3 ksiąg – pierwsza poświecona wykładowi zasad perspektywy. Odróżnione od perspectiva naturalis. Pierwsze pokazy perspektywy przeprowadził Brunelleschi i pokazał w praktyce jak funkcjonuje perspektywa. Malarstwo dzieli na 3 elementy – kontury przedmiotów, umiejętność wyznaczania konturów przedmiotów, kompozycja, rozkład światło – cienia, wypełnianie światłocieniem konturów. 3 księga – edukacja artystów. Malarz ma być intelektualistów, kopiuje naturę, by wprawiać rękę. By uprawiać piękno musi wykroczyć poza naturę i naśladowanie.

Na traktat można spojrzeć jako na pierwszy traktat teoretyczne, jako na estetyczny manifest,