DZIEJE MYŚLI O SZTUCE, WYKŁAD II, 14.10.10
Retoryka: z jednej strony trzeba odróżnić retorykę jako teorię języka od oratorstwa - praktycznego zastosowania retoryki i od elokwencji - kultura oparta na żywym słowie.
Kwintylian - autor tekstów o kształceniu twórcy. Wprowadza podział: autor, dzieło i sztuka - technika (ars). Będzie to trójka pojęć, która będzie określała zarówno w traktacie Witruwiusza jak i będą określały podstawowy zakres problematyki nowożytnej teorii sztuki, przede wszystkim renesansowej.
Retoryka w rozumieniu starożytnym - sztuka przekonywania, nakłaniania, oczarowania przez prezentowanie wywodu i argumentacji. Sztuka ocierała się o wzbudzanie emocji. Retoryka tak naprawdę sprowadza się do udzielania wskazówek przy wygłaszaniu mow. Panowały rozbieżności co do określenie tej nauki - była to sprawność? umiejętność? Wiedza? Ogólnie było to nauczanie umiejętności praktycznej.
Wyróżnia się kilka rodzajów mów:
Mowa o charakterze praktycznym stosowanym w życiu publicznym - pierwsze zastosowanie.
Mowa o charakterze artystycznym.
Podstawowy podział retoryki odpowiadający rodzajom mów:
Doradcze
Sądowe
Artystyczne
Podział ten oparty jest na kategoriach odbiorców - słuchacze - esteci, a z drugiej strony ci słuchacze, których zadaniem jest decydowanie w sprawach przeszłości i przyszłości. Tym słuchaczem, która decyduje o przeszłości - sędziowie. O przyszłości - członkowie zgromadzenia ludowego, którzy podejmują decyzje w sprawach publicznych.
Podstawowa różnica między kategoriami odbiorców - adresaci mów artystycznych mają zwracać uwagę na stronę formalną. W przypadku mów artystycznych istotne są czynniki formalne. Z punktu widzenia odbiorcy - estety, artyzm wypowiedzi retora wychodzi na plan pierwszy.
Podział retoryki na 5 podstawowych części, które określają, co należy robić z formą i treścią. Ten podział został przejęty żywcem z nowożytnej teorii sztuki i nowożytną teorię części malarstwa (jakie są).
Kategoria inwencji, pomysłowości - umiejętność czysto techniczna, wynajdywanie myśli, wybór tematów. Oryginalność mowy i retoryki. Kryje się pomysłowość w doborze tematów i sposobach ujęcia i wyrażenia. Umiejętne wyrażanie - elocucio. Istotą i zasadą elokucji jest podporządkowanie słów myśli.
W tym obszarze pojawia się kategoria decorum, czyli kategoria stosowności.
Dispositio, kompozycje, dyspozycje, - rozłożenie, układ, sprowadza się do uporządkowaniu wynalezionych elementów. Wprowadzenie określonego porządku, podporządkowanego wymowie dzieła sztuki i zależnego od wyznawanych zasad piękna. Kompozycja jest efektem wprowadzenia harmonii wśród elementów.
Dzięki umiejętnemu zastosowaniu tych kategorii w mowie osiąga się jasność i klarowność.
Mnemotechnika
Wygłaszanie
Żeby opanować retorykę autor musi spełnić trzy warunki:
Z jednej strony, osoba, która dobrze chce posiąść naukę retoryki, musi posiadać talent.
Musi posiadać wykształcenie teoretyczne
Musi być ćwiczona
Imitowanie dawnych mistrzów
Podział żywcem przejęty przez Witruwiusza. Talent, wiedza wyćwiczenie, wzorowanie się na dawnych mistrzach.
Starożytna definicja retora: musi być biegły w mówienia. Najważniejszy - aspekt etyczny, greckiego arete, cnoty pojętej jako umiejętność i zestaw przymiotów intelektualnych. Jeśli retoryka jest sztuką przekonywania i wywoływania w słuchaczach przekonań, nie jest zaś nauczaniem, dowodzeniem prawdy, wówczas w retoryce przestaje być istotne kryterium prawdy. Nie jest ważne, czy w mowie retor mówi prawdę, czy nie, ważne, że przekonuje. Skoro kryterium nie jest prawda, ale wiarygodność / prawdopodobieństwo, wówczas ta rzetelność i odpowiedzialność za to, co się głosi spoczywa na osobie retora, mówcy, dlatego musi być sprawiedliwy i mądry, rzetelny i odważny.
Teoria stylu - styl wzniosły. Sam termin styl pierwotnie oznaczał słup lub filar. Potem to zostało przeniesione w dziedzinę retoryki.
Cztery składniki wyróżniania stylu:
Poprawność, jasność, ozdobność. Z jednej strony decyduje o tym harmonia wypowiedzi.
Tropy i figury.
Metafory, synonimy.
Z drugiej strony mamy figury, czyli sposoby powiązania kilku słów. Figury dotyczą już grup słów. Z jednej strony wyróżnia się figury słów - na przykład elipsa, anafora. Z drugiej strony mamy figury myśli - sposób kształtowania wypowiedzi na poziomie treściowym a nie formalnym.
Style - wysoki, średni, niski.
W tym podziale sztuk retoryka była zaliczana do siedmiu sztuk wyzwolonych.
Arystoteles
Autor retoryki
Autor poetyki - jedno z mniej znanych dzieł Arystotelesa, także w okresie średniowiecznym. Sam tekst zachował się w stanie niekompletnym - mamy do czynienia z jedną księgą. Wiadomo, że Arystoteles napisał dwie części - jedna poświęcona tragedii, druga komedii. AM tekst napisany stylem niejasnym, pojawiają się problemy z przekładem i interpretacją. Na poziome struktury tekst jest jasny. Wyodrębnienie poezji, przedstawienie klasyfikacji poezji, upatrywanie poezji w naturalnych skłonnościach człowieka.
Przed Arystotelesem - nieusystematyzowana teoria literatury, to, czym musiał się zajmować, terminy, zaczerpnął z innych dziedzin. Dalej - pojęcia z etyki, charakter, działanie. Terminy retoryczne - trwoga, litość (katharsis). Arystoteles posługuje się pojęciem sztuk w sensie szerokim. Dzieli sztuki na teoretyczne, jak metafizyka, nauki polityczne, wytwórcze - poetyka.
Wytworzenie budowli, która samoistnie w przyrodzie nie istnieje. Sztuki naśladowcze - te, które sztukę naśladują.
Mimesis - coś, co wyróżnia te sztuki i stanowi o jej istocie.
Arystoteles i Platon jako pierwsi zaczęli się posługiwać terminem Mimesis.
Arystoteles przyjmuje dziedzictwo platońskie i całą bogatą znaczeniowo tematykę. Stwarzanie pozoru, fikcji. Jednak - zmiana. Problem z kategorią mimesis - Arystoteles nie wyjaśnia, co rozumie pod terminem mimesis. Z naszego punktu widzenia, rodzą się różnego rodzaju problemy.
Sam termin mimesis ma przede wszystkim charakter estetyczny i metafizyczny. Kategoria, która określa struktury rzeczywistości. Idee naśladowane przez rzeczy zmysłowe. To naśladownictwo nie ma znaczenia artystycznego i ontologicznego - rzeczy są naśladownictwem idei. To, w jaki sposób naśladują można zaobserwować na przykładzie sztuki.
U Arystotelesa Mimesis nabiera charakteru czysto estetycznego.
Dzieła, przez to, ze naśladują rzeczywistość nabierają szczególnego charakteru istnienia. Określa, czym zajmują się mimesis i w jaki sposób dzieła istnieją. Podstawowa różnica między Arystotelesem i Platonem - dla A. odmienny status sztuk jest czymś, czego nie należy odrzucać. Arystoteles w swojej poetyce stawia sobie określone cele - określenie praw rządzących sztuką. Ustalenia praw rządzących tragedią. Jednocześnie, jeśli ustalimy, ze sztuki w ujęciu arystotelesowskim istnieje jako coś odmiennego, to jednocześnie te prawa estetyczne, których odkryciu jest poświecona poetyka, są prawami które rządzą tą szczególną rzeczywistością, jaką jest sztuka (są sztuki). Jeśli ustalimy prawa tragedii, ustalimy, w jaki sposób ta szczególna rzeczywistość artystyczna i świat sztuki istnieje.
Przedmiot naśladownictwa, środki i sposób - te trzy elementy stanowią kryterium, które pozwala odróżnić sztuki naśladowcze miedzy sobą - malarstwo, poezję, taniec…
Odróżnienie mowy zależnej od niezależnej. U Platona naśladownictwo jest ograniczone do mowy niezależnej. Arystoteles mówi, że tak nie jest - jedno i drugie polega na naśladowaniu, a różnią się sposobem naśladowania. Czym się zajmuje i jak jest charakteryzowania poezja? Jej przedmiotem są działania ludzi lepszych, gorszych i takich, jacy są przedmiotem tragedii - działania ludzi lepszych . tragedie od poezji różni sposób przedstawiania, a od komedii …
Arystoteles śledząc i formułując genezę poezji stwierdza, ze źródłem sztuk naśladowczych jest natura człowieka. Człowiek jest jednym ze zwierząt, przeznaczonym do życia w poleis, ma największą skłonność do naśladownictwa. To naśladownictwo znajduje swój wyraz w sztukach, a za pomocą naśladownictwa człowiek zdobywa wiedze o rzeczywistości. Dla Arystotelesa naśladowania będzie służyło wytworzeniu sztuk i będzie związane z pozyskiwaniem wiedzy. Arystoteles zauważa też, że w naturalny sposób znajdujemy upodobanie w naśladownictwie. Z jednej strony możemy to upodobanie wiązać z faktem, ze możemy rozpoznać, co na tym obrazie jest przedstawione, musimy posiadac pewna wiedzoę, a gdy dokonujemy rozpoznania, odczuwamy satysfakcję, ze nam się udało. Gdy nie możemy rozpoznać, to czerpiemy przyjemność ze sposobu, w jaki coś zostało przedstawione. Widzimy i przedmiot i widzimy że coś jest naśladowane. Motyw wiedzy związany ze sztukami naśladowczymi i z faktem, że mamy do czynienia z naśladownictwem.
Pojawia się aspekt prawdy. U Platona o kryterium było istotne, a u Platona prawda schodzi na plan dalszy, sztuka nie musi być prawdziwa, nie musi kopiować rzeczywistości.
Sztuka nie musi kopiować, przedstawia rzeczywistość możliwą. Na czym się ona zasadza? Na prawdopodobieństwie i konieczności. Jeśli chodzi o konieczność - jest to termin zaczerpnięty z fizyki. W sposób konieczny prawo konieczności ma panować w sztuce. Z jednej strony panują prawa estetyczne i te same zasady, które panują w rzeczywistości wykorzystujemy prawa, które funkcjonują w naturze.
Sztuka nie musi być prawdziwa, wystarczy, ze będzie prawdopodobna. Sztuka ma przedstawiać rzeczy i wydarzenia prawdopodobne, które mogą się zdarzyć, dają się zaakceptować odbiorcy. Rozróżnienie poezji i historii. A: historyk zajmuje się pewnymi faktami, które miały miejsce w przeszłości. Poezja nie ogranicza się do przedmiotów, ale zajmuje się tym, co mogłoby się zdarzyć. Czy Poeta ma prawo zając się tym, co się faktycznie stało. Czy poeta może opisać np. bitwę pod grunwaldem nie przestając być poetą? Może, wypadki historyczna zaistniały, bo były możliwe. Historyk koncentruje się na wypadkach, bo rzeczywiście miały one swoje miejsce, historyk może opisywać faktyczne sytuacje, a fakty nie byłyby czymś możliwym, gdyby nie zaistniały.
Arystoteles akceptuje sztukę, jako wyidealizowany obraz rzeczywistości. Zbiera on najistotniejsze elementy z przedstawianych przedmiotów i tworzy model danej sytuacji.
Sztuka nie jest kopią rzeczywistości, lecz jej ogólnym modelem. Sztuki mają naśladować modelową naturę. Kategoria prawdopodobieństwa - przeciwległy biegun do twierdzenia, ze sztuka ma naśladowac rzeczywistość w sposób niezwykle wierny. Wcielenie ideału - iluzjonistyczne freski lub martwe natury.
Traktat Pseudo Longinusa - o wzniosłości (górności) zestawiany z Arystotelesem i sztuką poetycką. Tekst pochodzący z I w.n.e. napisany nie wiadomo przez kogo. Spis wypowiedzi wzniosłych, wzorcowych wypowiedzi wzniosłych. Katalog jest niezwykle szeroki, są tam przykłady niezwykłej wzniosłości. Traktat odnaleziony w XVI wieku.