DZIEJE MYSLI O SZTUCE WYKŁAD, 25.11.10
Traktaty optyczne
Greckie Οπτιβα tłumaczone na łacińskie percpectiva.
Podstawowy tekst z tej dziedziny – „optyka” – X/ XI wiek – Alhazen, arabski uczony. Przetłumaczony w XIII wieku rozpowszechniony przez Witelona, który swe dzieło nazwał „perspektywa” i opisał swoje i Alhazena poglądy. Zagadnienia fizjologiczne i psychologiczne.
Rozpoznawanie oglądanych rzeczy jest możliwe za sprawą pamięci – przechowujemy w pamięci obrazy, z którymi porównujemy to, co widzimy. Do czego to prowadzi? Na pytanie co uzyskujemy dzięki zmysłom – widzimy kształty, rozpoznajemy je, widzimy różnice między kształtami. Dopiero w XIII wieku te kwestie zyskują wyraźne sformułowanie. Każdy człowiek postrzega tak, jak opisuje. My sobie tego procesu nie uświadamiamy. W związku z tym, co osiągamy dzięki spostrzeżeniom, Witelon tłumaczy skąd się biorą złudzenia i fałszywe spostrzeżenia. Brak światła, duża odległość między nami a przedmiotem, jeśli zajmujemy nienornalną pozycję, gdy patrzymy na przedmioty bez wyraźnych zarysów a przedmiot jest prześwitujący. Czasem mamy słaby wzrok albo nie mamy czasu na przyjrzenie się przedmiotowi. Za każdym razie jakość zmysłowego poznawania jest uzależniona od punktu widzenia.
W średniowieczu – gatunek literacki, typ tekstów, z którym nie mięliśmy do czynienia w świecie starożytnym i nie mieliśmy w nowożytnym – teksty związane z warsztatami rzemieślniczymi. Teksty – ambicje szersze niż warsztatowe, adresowane do szerszego grona odbiorców niż tylko artyści. Lepiej wykształconych niż wymagałoby się tego od artysty. Traktaty nowożytne mają szersze ambicje niż traktaty nowożytne. Ta literatura warsztatowa właściwie stanowiła zbiory konkretnych recept i wskazówek, w jaki sposób malować i tworzyć, ale od strony technicznej. Niewiele miejsca poświęcano zagadnieniom celowości sztuki. Sfera teoretyczna, która wyjdzie w nowożytności na pierwszy plan tu była nieobecna. Literatura warsztatowa – zbiór praktycznych rozwiązań, z jakimi można się spotkać w codziennej praktyce warsztatowej. Można zauważyć, ze niektóre te traktaty miały charakter encyklopedyczny.
Tak zwany Herakliusz – na ten tekst składają się trzy księgi: dwie rymowane, wierszowane, napisane przez kogoś kto mieszkał i przebywał w Rzymie w I połowie XI wieku, druga część z XII i XIII wieku – napisana przez kogoś, kto funkcjonował w północnej Francji. Mamy do czynienia z kompilacją tekstów. Nikt nie przejmował się jednorodnością utworu. Księgi potraktowane jako zbiór informacji. Najbardziej interesujące są część poświęcone sztuce rzymskiej – próba przerzucenia pomostu do starożytności. Na ten tekst patrzy się jak na symptom. Teraz samo imię „Herakliusza” jest zaczerpnięte z Pliniusza – oznacza „kamień probierczy”. W tym znaczeniu funkcjonuje w średniowieczu. Herakliusz na początku zwraca się do anonimowego czytelnika - mówi, z poruszył wiele wątków właśnie z myślą o czytelniku. Jeśli czytelnik wypróbuje jego informacje, okaże się, ze ś one prawdziwe. autor jest pewien prawdziwości informacji które przekazuje. Herakliusz zajmuje się wszystkim – miniaturami, szkłem, obróbką kamieni szlachetnych, gemmami, zajmuje się technologią cięcia kamienia, co jest istotne z punktu widzenia powrotu do starożytności, ale nie zajmuje się sztuką monumentalną. Nie interesują go freski i architektura. Ma dobrą znajomość sztuki bizantyjskiej – we Włoszech działa wielu artystów bizantyjskich, zwłaszcza w Neapolu i na Sycylii. Wskazuje, na to, ze Herakliusz interesował się tym, co działo się na innych obszarach.
Teofil Mnich – Benedyktyn – jego imię zakonne, pierwsza połowa XII wieku, środowisko wysoko rozwiniętej kultury. Tekst znany w średniowieczu czytany dom XVI wieku, w XVIII wieku odkryty przez Lessinga, który na podstawie tego traktatu pisze własny. Tekst ten jest najważniejszym średniowiecznym tekstem o sztuce zarówno dla średniowiecza jak i reszty historii sztuki. Zbiór informacji o praktyce warsztatowej. Na to dzieło można spojrzeć jak na encyklopedię sztuki klasztornej. Ma ambicję zajęcia się wszystkimi dziedzinami. Opis sztuki – dochodzi do głosu układ topograficzny, opisuje całość świata sztuki. Motyw, który później się przyjmie i rozpowszechni – swój traktat Teofil rozpoczyna od upadku pierwszych ludzi – pojawiła się konieczność pracy, a praca doprowadziła do rozwoju sztuki. Traktat składa się z trzech ksiąg – najpierw miniatury i malarstwo ścienne, malowanie na szkle, obróbka metali, można znaleźć informacje na temat ikonografii. Informacje bardziej praktyczne – jak należy budować organy, odlewać dzwon. Sztuka pojęta bardzo szeroko – obejmuje i rzemiosło i sztuki piękne. Szereg krótkich, niepowiązanych ze sobą rozdziałów. Teofil mnich omawia kwestie techniczne i poświęca sporo uwagi problemom związanym z główną jego tematyką. Podaje wskazówki, jak dobrze zorganizować warsztat. Potem przechodzi do opisu technologii opisu obróbki metalu. Podkreśla, ze wszystkie techniki wypróbował sam. Stopień szczegółowości opisu i fakt, że Teofil wymienia błędy związane z wykorzystaniem niewłaściwych materiałów. Podając swoje recepty i wskazówki trzyma się tradycji – podaje wzory, które należy naśladować.
Sztuka kościelna, wartość sztuki – zastosowanie cennych, wielobarwnych materiałów. Kunszt i zręczność – inna cecha, którą się bierze pod uwagę przy ocenie dzieła sztuki. Dzieło – przedmiot z materiału i tworzywa, poddane obróbce. Im bradziej kunsztowna obróbka, tym bardziej wyrafinowane samo dzieło. XV wieku, Paryż – kompilacja warsztatowa Herakliusza i Teofila. Dodane źródła późniejsze – by pokazać wyczerpujący obraz zagadnień. Jeśli chodzi o teorię architektury, to architektura nie doczekała się własnej teorii. Z różnych względów. Z jednej strony przez to, ze problemy, które dawały o sobie znać w architekturze – problemy matematyczne rozwiązywane przez muzykę, ujmowaną metafizycznie.
Wątki witruwiańskie – u Hildegardy z Bilden, która opisuje człowieka, jako człowieka witruwiańskiego, którego można wpisać w okrąg, kwadrat, rządzi się matematycznymi proporcjami. Witruwiusz zacytowany dosłownie w encyklopedii Wilhelma z Bouvais. Popularność Witruwiusza rośnie, apogeum – wiek XV i XVI ,a Le już w XIV zaczyna być czytany przez protohumanistów – Bocaccio, Petrarka. Twierdzenie o gotyckim Witruwiuszu – autor jednego z popularniejszych średniowiecznych wzorników – „księga o rysowaniu” z XIII wieku, autorstwa Villarda de Honnecourt. Dzieło – wzornik wpisuje się w szczególny rodzaj tekstów warsztatowych. Wzorniki operowały i tekstem i obrazami. W przypadku V. tekst jest zredukowany do minimum. Jego wzornik w gruncie rzeczy był zbiorem rysunkowych zapisków, które czynił w trakcie swych rozległych podróży po europie. Fakt, ze wzorniki operowały ilustracjami każe myśleć o nich jako o źródłach z innego etapu pracy. Teofil mnich zajmuje się stroną techniczną wykonywania dzieł, która to strona największą rolę ma we wstępie – jak przygotować materiały, podłoże. Nie ma mowy o treść obrazów. Ze wzorników korzystano, gdy przechodzono do problemów treści i nadawania formy. Stąd dla niektórych wzorniki SA tymi tekstami, które bliższe są zrealizowanemu dziełu. Wzornik villarda – popularny, potem w spotaci drukowanych książeczek. Nie tylko stanowiły pomoc dla artystów – gotowe wzore, ale tymi samymi wzornikami posługiwały się całe warsztaty – wszyscy członkowie posługiwali się tymi samymi wzornikami, ich dzieła były jednorodne.
Dzieło Villarda – rysunki, plany architektoniczne, elewacje, rozety, wieże, kapitele. Na podstawie tych rysunków widać, że Villard znał katedry – w Chartres, Reims… obok tych rysunków – odrysy rzeźb, przykłady posągów, wyobrażenia ludzi, zwierząt, schematy narzędzi. Największe braki, niezachowane części – w rysunkach narzędzi.
Najważniejsza część – portretowanie – przedstawianie ludzi i zwierząt. Schematy, które on przedstawia – na podstawie żywych modeli. W gruncie rzeczy jest to wykład teorii proporcji. Z tej racji jest to najważniejsza część wzornika. Problem w tym, ze mimo deklaracji korzystania ze wzorów naturalnych Villard z nich nie korzystał. Jeśli mowa o proporcjach, to nie mają one nic wspólnego z proporcjami pojmowanymi na sposób Witruwiusza. Geometryczne schematy, bliskie architektonicznym, ale schematy są czysto abstrakcyjne.
Przewodnik malarza z góry Atos – odkryty w XIX wieku, ale jest to tekst nie wcześniejszy niż XIX wiek, ale jest to tekst, który zawiera informacje o wiele starszą, wpisuje się w praktykę warsztatową średniowieczną. Warsztatowy punkt widzenia w pierwszej części, w drugiej – mowa o ikonografii religijnej, w trzeciej – mowa o rozmieszczaniu obrazów. Najbardziej rozbudowana część poświęcona ikonografii – sceny, niezwykle krótkie i lakoniczne, bez szczegółów. Zbędne, wszystkim doskonale znajome, na mocy obowiązującej tradycji i pewnych kanonów, jak należy przedstawiać Chrystusa.
Średniowiecze – funkcjonuje Ekfraza i periegetyka. Ekfraza – opisy architektury i opisy kościoła św. Zofii. periegetyka – przewodnik po świętych miejscach – ziemi świętej i Rzymu. Rozwija się poezja związana z dziełami sztuki – gatunek, który był wynalazkiem europy wschodniej, starożytny epigramat – titulus – wierszowany podpis do dzieła. Epigramat: krótki utwór literacki związany z dziełem sztuki, titulus: podpis, tytuł, umieszczany obok dzieł. Nie została wypracowana teoria sztuki i literatury, w okresie średniowiecznym nie mamy do czynienia z dziełami historiograficznymi. Co może dziwić, bo znano pliniusza, znano wzór dla historii sztuki jako procesu, rozwoju. Natomiast tej koncepcji w średniowieczu nie ma. Jeśli interesowano się dziełem sztuki, to konkretnym, nie interesowano się jego genezą, gdzie należy szukać poprzedników. Między innymi ta perspektywa, to podejście, wynikało z jednej strony z patrzenia na dzieło sztuki jak na przedmioty, które są wartościowe z racji kunsztu wykonania i drogocenności materiału, nie formy, rzadko kiedy interesowano się biografią artysty. Z tego też względu średniowiecze nie opracowuje biografii artystów. Tylko w takich wypadkach, gdy artyści stali się częścią legendy w taki lub inny sposób, lub stali się świętymi. W tym wypadku mamy do czynienia z utworem hagiograficznym. W środowisku florenckim dojdzie do głosu przekonanie, ze fakt, ze Florencja wydała wielkich artystów świadczy o jej doskonałości. Dziełami sztuki zajmowano się stosunkowo mało, bardzo często wzmianki o dziełach sztuki wplatano do kronik. Informacje dotyczące dzieł sztuki ograniczało się do tego kto był fundatorem i kiedy dana rzecz została ufundowana.
Leon z Osti – XI/XII wie, dzieje klasztoru, przebudowa klasztorna, opis tego, co zostało przebudowane.
Suger – opat klasztoru Saint Dennis, który opisuje przebudowę kościoła, którą sam przedsięwziął. Tsa przebudowa – pierwsza realizacja, która zapowiada gotyk. Cenniejszy opis, który zostawił.
Gerwazy z Canterbury – XII/XIII wiek – opis pożaru katedry i jej odbudowę. Znał się z architektem, który zajmował się odbudową. Cała uwaga skoncentrowana na opisie dzieł, rola twórcy jest zredukowana do minimum lub zupełnie wyeliminowana.
Włochy – wiek XIV zaczyna się rodzić przekonanie, ze to sztuka florencka dokonała odnowy sztuki. Ze renesans starożytności, renesans sztuki, odbywa się za sprawa Cimabuego i Giotta. Jako pierwszy ten model proponuje Dante – wspomina o nim w jednej księdze „czyśćca”. Motyw Cimabuego jako pierwszego artysty, który przenosi iskierkę nadziei stanie się stałym motywem, który będzie powracał w XIV wiecznych tekstach i u Vasariego. Moment, gdy pojawiają się pierwsze utwory poetyckie poświecone artystom – w twórczości Petrarki, który deklaruje pogardę dla swych czasów. Motyw zapoczątkowania kwestii sporu starożytników z nowożytnikami – spór przenikający całą kulturę europejską.
Model Cimabuego i Giotta obecny w Dekameronie, gdzie Giotto nazwany jako ten, który sztukę odnowił. Wcześniejsi – nie malowali po to, by przypodobać się mądrym. Giotto – ten, który odnawia sztukę, bo zaczyna naśladować przyrodę. Zaczyna się pościg za naturalistycznym ujęciem.
Filippo Villani : „o początkach miasta Florencji i jego wybitnych obywatelach”. V. pisze tę kronikę w celach organizatorskich. Uważa, ze ludziom potrzebne są wzorce osobowe z historii Florencji. Jego kronika – zbiór żywotów osób z różnej profesji. Co istotne, Villani pisze wyłącznie o zmarłych – stała cecha włoskiej biografii, będziemy mieli z tym do czynienia także u Vasariego, będzie dotyczyła artystów nieżyjących. Villani – pisze po łacinie, czuje się w obowiązku usprawiedliwić dlaczego mówi o artystach. Powołuje się na Pliniusza, który mówił, ze w grecki malarstwo stało wśród pierwszych sztuk wyzwolonych. Dla V. malarze przewyższają mistrzów sztuk wyzwolonych. V: Sztuka ma być realistyczna, ma tak łudzić, ze ma być jak żywa. Przez to ma wiernie ukazywać emocje. Jednocześnie to ze mówi i podaje biografie artystów usprawiedliwia faktem, że także starożytni mówili o artystach. Poczet genialnych artystów otwiera i zamyka Giotto, który wskrzesił malarstwo, jak poezję Dante. Sztuka się rozwija. Pierwszy, który doprowadza do rozwoju sztuki – Cimabue, to on zaczął imitować naturę.
Tekst „rzecz o malarstwie” – Cennino Cennini – artysta, rzemieślnik, prowadził warsztat, zajmował się też rzemiosłem, profesjonalnym makijażem, odlewaniem wotów z metalu, masek pośmiertnych. Jeden z pierwszych artystów, który pisze o zagadnieniach sztuki po włosku. Tekst, który sytuuje się na pograniczu średniowiecza i nowożytności. Zapowiedź nowego myślenia o sztuce. Swój traktat Cennini rozpoczyna od grzechu pierworodnego i wynikającej stąd konieczności pracy. Malarstwo jest jedną ze sztuk mechanicznych, zrodzonych z konieczności. Różnice miedzy Teofilem a Cenninim jest taka, ze T. pisze traktat, by dać wskazówki, jak upiększać kościół. C. daje wskazówki, by pokazać, jak stać się dobrym malarzem. C: Motyw, ze Giotto doprowadził do odrodzenia malarstwa. Jakie czynniki składają się na malarstwo – technika i wyobraźnia. To poezja koronuje malarstwo, nie odwrotnie. Zestawienie malarstwa i poezji, nawiązanie do mitu pictura poesis i początek tego, co później będzie nazwane porównaniem sztuk. Elementy, które świadczą o tym, że ten tekst siedzi okrakiem na styku dwóch epok – najlepszą przewodniczką – natura. Z drugiej strony Cennini przedstawia exemplum – przykłady, które należy naśladować. Jak nakładać kolejne warstwy farb. Podaje określone recepty gdzie i jak należy nałożyć cienie na twarz. Bez względu an to, co mówi nam przyroda. Mówi o proporcjach człowieka, wzorując się na Witruwiuszu – pokazuje te same proporcje. Przykładowo – głowa powinna się mieścić 8 * w długości ciała, głowa – 3 długości nosa… zgodnie z postawą średniowieczną podaje tylko proporcje męskie. Kobieta jest osobą pozbawioną symetrii, nie ma proporcji. Kobietę należy naśladować z natury. Z terminów jakie wprowadza trzeba powiedzieć o „wypukłości” na obrazach , które to wrażenie można osiągnąć poprzez światłocień i gradację cienia. Termin najważniejszy – disegno – rysunek, pojęty jako fizyczny, kontur, który wraz z kolorem stanowi fundament malarstwa. D.: wewnętrzna forma, którą stara się odwzorować artysta. Zamysł, projekt, który stara się zmaterializować artysta. Do tego sensu będzie się uciekała teoria sztuki Vasariego. Natura ma korygować styl w jakim się pracuje. Tym samym przechodzimy do epoki renesansu.