1. WŁADZA

2. Rozumienie i sposoby definiowania władzy

3. Możliwy zakres pojęcia władza

4. Władza polityczna

5. Podmioty władzy politycznej

6. Stabilność

Władza - stosunek społeczny między dwiema jednostkami, między jednostką a grupą lub między dwiema grupami, polegający na tym, że jedna ze stron tego stosunku może w sposób trwały i zinstytucjonalizowany oddziaływać na postępowanie drugiej strony i ma środki zapewniające jej kontrolę tego postępowania. Władza w tym znaczeniu to możliwość kierowania, rządzenia, wpływania na postępowanie ludzi, zmuszania do pewnych działań lub do ich zaniechania, narzucania im swojej woli itp.

Jest wiele podobnych terminów do pojęcia władza jak np.: panowanie, kierowanie, zarządzanie, kontrola, wpływ, czy też autorytet. Powoduje to problem zdefiniowania zjawisk o podobnym charakterze.

Władza więc może być dwojako rozumiana:

Robert Dahl. Rozróżnia:

Władzę sprawowaną – to taka władza, polegająca na interwencji która ma wywołać skutek (posłuszeństwo) podwładnego.

Władza posiadana – posiadanie zdolności wywierania wpływu (może wywołać skutek bez wydawania poleceń).

Posiadanie władzy oznacza posiadanie zdolności do działania. Niezależnie czy zdolność ta jest w danym momencie wykorzystywana.

Z czego władza się bierze? Skąd wynika traktowanie władzy jako wartości?

B. Russel – spośród wszystkich nieskończonych pragnień człowieka najważniejsze są rządza władzy i sławy. Miłość do władzy jest częścią zwykłej natury ludzkiej. Dążenie do władzy jest silniejsze niż dążenie do posiadania dóbr materialnych.

T. Parsons – uzasadnia władzę wymogami systemu społecznego. Władza wynika z wymogów funkcjonalnych społeczeństwa, aby społeczeństwo mogło dobrze funkcjonować.

Czym charakteryzuje się władza?

- powszechnością – występuje w każdej grupie.

- realnością – władza występuje jedynie wtedy kiedy występuje też podporządkowanie. (ktoś ma władzę, jeśli ktoś inny jest mu posłuszny).

- asymetrycznością – stosunki władzy są asymetryczne – ktoś musi mieć większe przywileje.

- zmiennością – stosunki władzy są zmienne. Władzy można mieć jednego dnia więcej a innego mniej. Nie jest ona dawana raz na zawsze.

- władza może być obustronna – jest to przypadek władzy np. w rodzinie. Ojciec sprawuje władzę w domu, ale jest podwładnym w pracy.

- władza jest stopniowalna – można posiadać jej część.

- władza jest ograniczona – na kilka sposobów: co do ilości podwładnych, władca może mieć nad sobą innych władców, władza dotyczy jedynie pewnych sfer życia, władza może napotkać opór, sprzeciw podwładnych ( władca podejmuje działania tylko dlatego że wie że zostaną one zaakceptowane).

Jaki jest zakres pojęcia władza?

I Typologia wg. Peter Bachrach, Morton Baratz.

Wymieniają 5 zakresów władzy – część jest na pewno do władzy zaliczana, część jest kontrowersyjna.

1. Władza legitymowana – władza gdzie posłuszeństwo wynika z faktu zgodności z normami, z uprawomocnienia. Wykonywanie poleceń jako uzasadnionych.

2. Przymus – posłuszeństwo wynika z użycia jakiejś (jawnej lub ukrytej) groźby, istnieje sytuacja zagrożenia.

3. Wpływ – uzyskiwanie skutku bez użycia groźby, zmiana czyjegoś zachowania bez przymusu. W wyniku sugestii lub rady. Można się do tego dostosować ale nie trzeba.

4. Przemoc – użycie przemocy. Realizacja celu mimo braku posłuszeństwa.

5. Manipulacja – realizacja woli bez wiedzy, tego który tą wole realizuje. Mamy tu do czynienia z posłuszeństwem bez rozpoznania źródła tej woli, bez zdawania sobie sprawy że wykonujemy czyjąś wolę.

II typologia – Hickes – tworzy typologię trójelementową. Dwa pierwsze typy są wynikiem analizy dotychczasowych pojęć, ponieważ twierdzi że są niepełne.

1. Pierwszy rodzaj poglądu nazywa jednowymiarowym (odwołanie do Dahla). Władza polega na podejmowaniu decyzji w sytuacji jawnego konfliktu (dokonanie wyboru jakiegoś postępowania). Warianty spośród których się wybiera są wyartykułowane.

2. Pogląd dwuwymiarowy (Bachratz, Bartz) Władza polega na podejmowaniu decyzji lub bez-decyzji w sytuacji jawnego lub ukrytego konfliktu. (Bez-decyzje polegają na blokowaniu sprzecznych ze sobą interesów, artykulacją niewygodnych stanowisk, blokuje się podjęcie decyzji). Przykłady bez-decyzji: zabijanie przywódców odmiennych grup, przekupienie, mnożenie przeszkód – tworzenie nowych instytucji które muszą wydać opinię itp., odwoływanie się do norm prawnych zwyczajowych – twierdzi się że normy nie pozwalają na jakieś rozwiązanie, albo nie ma odpowiednich norm. [Mieć władzę to też móc blokować]

3. Pogląd radykalny – władza może polegać na niedopuszczeniu do powstania konfliktów, czy do niezadowolenia ludzi. Z władzą mamy do czynienia podczas braku konfliktów. Jest to działanie poprzez manipulację, kształtowanie aspiracji i oczekiwań społecznych. Ludzie myślą że mają jedną opcję i są zadowoleni z tego co jest.

WŁADZA POLITYCZNA

Jest trudniejsza do zdefiniowania, jest to coś co mieści się w pojęciu władzy, Władza polityczna ma wiele zakresów.

Niektórzy twierdzą że władzę polityczną należy łączyć z konfliktami dużych grup społecznych. Władza polityczna może odwoływać się do przemocy.

Władza polityczna to – system stosunków społecznych polegający na możliwości stosowania trwałego i instytucjonalnego przymusu w celu zmuszenia drugiej strony do określonego postępowania.

Ossowski – władza polityczna zaczyna się tam gdzie kończy się władza ekonomiczna.

Krzysztof Pałecki – przedstawia normatywną teorię władzy politycznej, mówi o 6 elementach cech charakterystycznych władzy politycznej:

1. przedmiot władzy – są to dobra publiczne (wartości materialne lub niematerialne) powszechne i względnie trwale pożądane w danym społeczeństwie, których pozyskiwanie i pomnażanie jest możliwe wyłącznie poprzez działanie w dużych grupach o rozwiniętym podziale ról.

2. podmiot władzy – wyspecjalizowany aparat mający określone środki kompetencji, aparat państwowy.

3. sposób podejmowania decyzji – środowiskiem podejmowania decyzji jest tutaj przede wszystkim państwo.

4. charakter środowiska decyzyjnego

5. charakter norm kompetencyjnych – określone procedury. Działanie zgodne z prawem. Normy prawne - Prawo jednak nie jest w stanie wszystkiego kontrolować. Normy zwyczajowe.

6. skutki podejmowania decyzji – władza polityczna może podejmować o decyzji innych podmiotów (decyzje podatkowe). Oddziałuje na decyzje innych podmiotów (opłaty za studia, szczepionki)

PODMIOTY WŁADZY

Są różne koncepcje na temat kto jest podmiotem władzy, tzn. kto ją sprawuje.

Koncepcja pluralistyczna i egalitarystyczna mogą być wysuwane do tego samego społeczeństwa w tym samym czasie. Społeczeństwo rządzone w sposób pluralistyczny – rządzony jest przez władzę rozproszoną, czyli władza raz może należeć do jednej partii, po czasie do drugiej. Społeczeństwo rządzone elitarystycznie – rządzone jest przez władzę skupioną w jednej grupie – elicie władzy.

Trzecia koncepcja odnosi się do specyficznego sposobu sprawowania władzy, która jest jednak mocno ograniczona. Jest to koncepcja neokorporacjonizmu i odnosi się do sfery gospodarczej. System ten możliwy jest jedynie w niektórych państwach (p. małe, europejskie).

CZYNNIKI STABILIZUJĄCE SYSTEM SPRAWOWANIA WŁADZY

Cechy systemu stabilnego:

- istnienie trwałego reżimu w oparciu o konstytucję.

- trwałość gabinetu koalicyjnego (tzn. skuteczność rządów)

- brak znaczących grup dążących do zmiany systemu (opozycji antysystemowej)

- funkcjonowanie systemu zgodnie z istniejącym prawem

- system stabilny to system zdolny do trwania i rozwoju, pozostający w stanie równowagi.

Stabilność systemu nie oznacza braku zmian, a nawet można sądzić, że jeśli system byłby niezmienny byłby mocno nie stabilny. Musi się on zmieniać, ale zmiany te nie powinny obejmować struktury systemu. Zaistnieć powinna tzw. dynamiczna równowaga tzn elementy się zmieniają ale pozostaje pomiędzy nimi równowaga.

Czynnikiem który ma duży wpływ na stabilność jest również LEGITYMIZACJA władzy.

Legitymizacja – uprawomocnienie władzy (do rozkazywania, rządzenia, decydowania)

Rządzeni wykonują polecenia dlatego, że uznają tytuł rządzącego.

Dlaczego ludzie podporządkowują się władzy. (3 typy władzy - Weber)

1. władza tradycyjna – uzasadniona jest poprzez tradycję, szacunek wobec tradycji, przeszłość.

2. władza charyzmatyczna – posłuszeństwo wynika z uznania cech władzy.

3. władza legalna (biurokratyczna) – odniesienie do prawa. Władza jest uprawomocniona i działa zgodnie z prawem.

Współcześnie aby uznać władzę za legitymowaną (uprawomocnioną do rozkazywania) musi uzyskać pozytywną ocenę w kategoriach moralnych (uznana jako słuszna, sprawiedliwa). Ocena ta powinna być dokonana przez procedury demokratyczne.

Koncepcja ta odnosi się głównie do państw zachodnich i jest bardziej ograniczona niż Weberowska.

Współczesne definicje.

S.M. Lipset – legitymizacja odnosi się do zdolności systemu do wywoływania i utrzymania wiary w to, że istniejące instytucje polityczne są najbardziej właściwe dla społeczeństwa. Grupy uznają system polityczny jako legitymowany w zależności od tego w jakim stopniu jego wartości odpowiadają ich wartościom.

[czyli system musi naprawdę posiadać jakieś dobre cechy żeby ta wiara powstała, poza przypadkami gdzie ta wiara jest manipulowana]

Jurgen Habermas – prawomocność oznacza, że istnieją dobre argumenty przemawiające za roszczeniami porządku politycznego by został on uznany jako słuszny i sprawiedliwy. Prawomocność oznacza że porządek polityczny wart jest uznania.

[z jednej strony dobre argumenty z drugiej uznanie]

[różnica w odniesieniu do Webera – jeśli system jest legalny trzeba mu się podporządkować, a u Habermasa najpierw musi system zostać uznany, nie może być prawa bez prawomocności uznania]

Prawomocność musi być wyrażona przez demokratycznie ustaloną wolę zbiorową w warunkach swobodnego dyskursu o wartościach. [Czyli muszą istnieć prawa i wolności obywatelskie + procedury demokratyczne]

David Easton mówił o legitymizacji na 3 płaszczyznach.

1. wymiar ideologiczny – uznanie zasad systemu.

2. wymiar strukturalny – akceptacja istniejących procedur

3. wymiar personalny – szacunek uznanie dla osób

[są to elementy które się składają na legitymizację, zasady funkcjonowania systemu prawomocnego]

FUNKCJONOWANIE WŁADZY BEZ LEGITYMIZACJI – czy jest możliwe?

Według Webera nie, legitymizacja jest konieczna.

Są jednak inne czynniki które chociaż częściowo zastępują legitymizację.

1. Skuteczność systemu w zaspokajaniu potrzeb [ przede wszystkim materialnych]
   Przykład – czasy PRL-u, władza utraciła stabilność w momencie kryzysu ekonomicznego.

2. Interesowna adoptacja ludzi do systemu – czyli powiązanie interesów jednostkowych z funkcjonowaniem systemu [PRL początkowo przed sierpniem 80 roku ludność była wrogo nastawiona do opozycjonistów bo odpowiadała im stabilność systemu]

3. Przyzwyczajenie

4. Przemoc [jednak tutaj jest to czynnik krótkookresowy] warunkiem powodzenia jest strach, dopóki przemoc go wytwarza jest skuteczna.

5. Fatalistyczne przekonanie że nic się nie da zmienić

6. Elastyczność systemu – zdolność do odejścia od pewnych sytuacji, osób sprawujących władzę

7. System stabilizuje też pewna sztywność – trzymanie się zasad.

2. PARTYCYPACJA POLITYCZNA – TEORIA A PRAKTYKA

CZĘŚĆ TEORETYCZNA

Partycypacja polityczna

Jest to aktywne wsparcie politycznej ciągłości lub zmiany.

Barner-Barry, Rosenwein

To aktywność, której intencją lub efektem jest wpływanie na działania rządu, bezpośrednio -poprzez oddziaływanie na kształtowanie procesu wdrażania decyzji i działań politycznych, albo pośrednio - poprzez wpływ na dobór ludzi realizujących te decyzje i działania.

S. Verba, K. Schbozman, H. Brady

Te działania obywateli, przez które starają się oni wpływać na władzę i politykę, lub chcą wyrazić poparcie dla władz i ich polityki.

L. M. Milbrath, M. L. Goel

To nie tylko, a może nawet nie głównie wybór rządzących, ale mechanizmy systemu, które dostarczają obywatelom w demokracji możliwości do przekazywania informacji przedstawicielom władz o swoich interesach i preferencjach oraz do wywierania nacisku w celu uzyskania reakcji rządzących.

S. Verba

Wszelka nieobowiązkowa aktywność, poprzez którą jednostki bądź grupy chcą wpływać na wybór rządzących i swoich przedstawicieli i/lub na kształtowanie decyzji politycznych oraz ich rezultaty.

G. Meyer

2 ujęcia teoretyczne partycypacji politycznej:

1. System demokratyczny - partycypacja polityczna jest autentyczną formą ustrojową i stałym elementem praktyki politycznej. Formy partycypacji posiadają uregulowania prawne. W demokracji istnieją materialne i formalne gwarancje rzeczywistego wpływu na politykę. Partycypacja wiąże się z zasadami pluralizmu i wolności. Uczestnictwo w życiu politycznym jest dobrowolną formą aktywności politycznej obywateli. Partycypacja umożliwia obywatelom współkształtowanie składu personalnego ośrodków władzy samorządowej i państwowej, przekazywania systemowi informacji poprzez ujawnianie swoich preferencji, a także funkcję kontrolowania władz.

2. System autokratyczny - partycypacja polityczna może być prawnie uregulowana, jednak ograniczona jest do części społeczeństwa, która akceptuje system i go wspiera. Opozycja wewnątrzysytemowa i pozasystemowa pozbawiona jest możliwości realnego uczestnictwa, stosowane są w stosunku do niej represje. Partycypacja polityczna ma niewielki zasięg i zakres. W systemach autorytarnych występuje monizm ideowy i ograniczony zasięg wolności. Partycypacja ma na celu manifestowanie poparcia dla rozstrzygnięć podejmowanych przez władze, a nie na współtworzeniu praktyki politycznej.

3 zmienne aktywności politycznej:

1. Systemy niedemokratyczne: wpływ polityki na życie ludzi jest totalny, a możliwość legalnego udziału w polityce i życiu politycznym jest nikły,

Systemy demokratyczne – aktywność polityczna jest normą, a obywatele uczestniczą w życiu politycznym i polityce.

2. Moment historyczny – w momencie wielkiego kryzysu, bądź przełomu, momentu istotnych zmian systemowych i politycznych wzrasta zainteresowanie polityką, a także uczestnictwo w tych wydarzeniach.

3.Wartości indywidualistyczne sprzyjają większej aktywności politycznej, w przeciwieństwie do wartości tradycyjnych i kolektywistycznych.

Elementy składowe partycypacji politycznej:

- aktywność i działania

- obywatele

- polityka i władza

- wpływ

4 wymiary partycypacji politycznej:

Znaczenia symboliczne vs realny wpływ:

Uczestnictwo wyborach, aktywność polityczna jako rytuał,

Aktywność polityczna widocznie częstsza w społeczeństwach ceniących wartości indywidualistyczne

Konwencjonalność vs niekonwencjonalność:

Aktywność zgodna z porządkiem ustalonym przez konstytucję, działania mieszczące się w ramach instytucji demokratycznych,

Bezpośrednie uczestnictwo w polityce, podejmowanie działań mających na celu wpływ na decyzje rządzących, takie jak manifestacje, okupacja budynków, demonstracje, strajki, obywatelskie nieposłuszeństwo,

3. Intensywność vs nieintensywność:

Przejawia się liczbą sposobów i form uczestnictwa w polityce, ilością zużytej energii i czasu poświęconego politycznej aktywności, oraz długością i okresem zaangażowania.

4. Działania kolektywne

Działania dla dobra jakiejś grupy.

Typologia partycypacji politycznej:

Aktywność konwencjonalna - działanie zgodne z porządkiem konstytucyjnym, mieszcząca się w ramach demokratycznych instytucji.

Aktywność niekonwencjonalna - podejmowanie działań bez pośrednictwa instytucji, w celu wywarcia wpływu na decyzje rządzących.

Przemoc polityczna - fizyczna lub słowna agresja skierowana przeciw uczestnikom procesów politycznych.

Typologia partycypacji politycznej ( A. Marsh):

Typowe formy partycypacji (konwencjonalne zachowania polityczne): głosowanie, lobbing, formalne /(niekonwencjonalne zachowania polityczne), petycje legalne demonstracje

Niekonwencjonalne zachowania polityczne (polityka protestu), działania typu „akcja bezpośrednia”: / (działania nielegalne): nielegalne strajki, nielegalne demonstracje/ (przemoc): okupacja budynków, niszczenie mienia.

Należy pamiętać, iż działania o charakterze terrorystycznym lub przestępczym, takie jak sabotaż, zabójstwo, zamachy czy porwania NIE SĄ UZNAWANE za formy partycypacji politycznej.

Formy partycypacji politycznej (R. L. Lane):

1. głosowanie w wyborach na różnych szczeblach,

2. organizowanie i uczestniczenie w kampanii wyborczej,

3. przekazywanie środków na kampanie wyborcze,

4. działania w ugrupowaniach i organizacjach politycznych,

5. kontaktowanie się z politykami i przedstawicielami władz,

6. pisanie listów do polityków i przedstawicieli władz.

Szersze rozumienie pojęcia partycypacji – 2 typy aktywności:

1. aktywność polityczna – działania, których adresatem jest rząd i/lub elity polityczne,

(głosowanie w wyborach, udział w demonstracji, praca w kampanii wyborczej)

2. aktywność obywatelska – działalność na szczeblu lokalnej społeczności,

(udział w dyskusjach o problemach lokalnych, praca w lokalnym stowarzyszeniu, organizowanie petycji o zasięgu lokalnym)

Wpływ systemu politycznego na zachowanie i aktywność polityczną jednostki:

1, Uleganie - jest to spełnianie wymagań politycznych w celu uniknięcia kary, bądź uzyskania nagrody.

2. Identyfikacja - przekonanie jednostki, iż aktywność polityczna ma sens.

3. Internalizacja - podejmowanie aktywności politycznej będącej zgodnej z wartościami, czy celami jednostki.

PARTYCYPACJA POLITYCZNA W PRAKTYCE

Partycypacja polityczna w krajach demokratycznych ma na celu realizowanie jednej z fundamentalnych zasad - równości. W praktyce jednak okazuje się, iż uczestnictwo polityczne w krajach demokratycznych nie spełnia tej zasady. Dwie główne przyczyny, które wywołują nierówną reprezentację to:

• Częstsze uczestnictwo w wyborach osób lepiej wykształconych i pochodzących z górnych warstw struktury społecznej,

• Niska frekwencja wyborcza wywołująca nierówną reprezentację.

Poziom uczestnictwa w wyborach warunkowany jest przez:

Ważność samego aktu głosowania

Poczucie osobistego wpływu na wydarzenia poprzez udział w wyborach/referendum

Niskie koszty uczestnictwa

Aktywność i bierność polityczna – determinanty zachowań wyborczych:

Bierność:

Absencja wyborcza może wynikać z wydarzeń losowych (wypadek, śmierć bliskiej osoby), bądź z przyczyn nielosowych (trwałe kalectwo, niemożliwość uczestniczenia w życiu publicznym).

Abstynencja wynikająca z braku zainteresowania polityką, niechęci do tej dziedziny życia społecznego, irytacją wynikającą z działań polityków i kierunków realizacji polityki. Brak wiary w możliwość zmian w związku z partycypacją polityczną.

Poziom zaufania do systemu politycznego może mieć negatywny związek z uczestnictwem, gdyż ludzie wierząc w słuszność i skuteczność systemu, nie uczestniczą w życiu politycznym, gdyż nie chcą oni wprowadzać w nim zmian (okrzepła demokracja).

Można wyróżnić 6 kategorii osób niegłosujących: wyalienowani, niedoinformowani, młodzi, nie związani z żadną społecznością lokalną, nerwowi, bardzo zajęci.

Aktywność:

Warunkiem aktywności politycznej jest uznanie polityki za ważną lub wartościową sferę, w której można realizować cele indywidualne, jak i grupowe.

Zaangażowanie w politykę może wynikać z zaspokojenia potrzeby władzy, kontroli nad ludźmi, zdolności wywierania wpływu i zwiększaniem swojej samooceny. Potrzeba afiliacji zaś odnosi się do wierności lub lojalności wobec określonych grup, potrzeba realizacji konkretnych zadań, poczucie wspólnoty wynikające z przebywania z konkretnymi ludźmi. Zaangażowanie w życie polityczne może stać się wartością samą w sobie, wywołać poczucie więzi z systemem politycznym.

Stałą tendencją, zarówno w młodych, jak i dojrzałych demokracjach jest spadek osób uczestniczących w wyborach. Ludzie rzadziej biorą udział w wyborach parlamentarnych, częściej zaś w wyborach prezydenckich, lub w momencie, gdy w wyborach należy wskazać konkretnego kandydata.

Partycypacja polityczna w Polsce:

• Struktura społeczna

W kategorii podziału głosujących, biorąc pod uwagę płeć, w wyborach częściej uczestniczą mężczyźni, niż kobiety i jest to stała tendencja. W wyborach w 2007 roku uczestniczyło 63,8 kobiet i 70,1 mężczyzn (dane: Polskie Generalne Studium Wyborcze)

• W kategorii podziału głosujących, biorąc pod uwagę wiek wynika, iż najwyższy procent głosujących, to ludzie w średnim wieku, niższy procent głosujących dotyczy osób młodych i starszych. W wyborach w 2007 roku osoby w wieku 18-25 lat stanowiły 55,8, w wieku 26-35 62,5, w wieku 36-45 63,5, w wieku 46-55 73,9, w wieku 56-65 76,9, w wieku 65+ 68,4. mężczyzn (dane: Polskie Generalne Studium Wyborcze)

• W kategorii podziału głosujących, biorąc pod uwagę wykształcenie wynika, że wraz ze wzrostem wykształcenia wzrasta partycypacja polityczna. W wyborach w 2007 roku osoby z wyższym wykształceniem stanowiły 90,7 głosujących, z wykształceniem średnim 75,5, z zawodowym 62,1 , a z zawodowym zaś 51,3. mężczyzn (dane: Polskie Generalne Studium Wyborcze)

• W kategorii podziału głosujących, biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania wynika, że w wyborach częściej uczestniczą mieszkańcy miast, niż wsi. W wyborach w 2007 roku osoby mieszkające w miastach stanowiły 72,8 głosujących, osoby ze wsi zaś 56,8. (dane: Polskie Generalne Studium Wyborcze)

Partycypacja polityczna na świecie:

Podpisywanie petycji: Kanada 77%, Stany Zjednoczone 75%, Wielka Brytania 70%, Hiszpania 18%

Udział w demonstracjach/bojkotach/nielegalnych strajkach/okupacjach budynków: Włochy 37%, Francja 36%, Dania 35%, Kanada 32%, Japonia 12%.

Na świecie nie ma kraju z generalnie stałą, wysoką partycypacją. Obywatele różnych krajów w różnym stopniu korzystają z różnych form partycypacji.

Źródła:

Leksykon politologii pod redakcją Andrzeja Antoszewskiego i Ryszarda Herbuta,

Partycypacja wyborcza Polaków, Mikołaj Cześniak (Instytut Spraw Publicznych)

Socjologia polityki, Jakub Potulski,

Demokracja Partycypacyjna, Piotr Uziębło,

1. Formy komunikowania politycznego

Komunikowanie polityczne traktowane jest najczęściej jako fragment szerzej pojętego komunikowania publicznego/społecznego.

Po pierwsze – określa się nim zespół naukowych teorii i traktuje jako dziedzinę badań naukowych.

Po drugie - termin ten stał się nieodłącznym elementem świata polityki. W tym znaczeniu komunikowanie polityczne można uznać za synonim marketingu politycznego i wyborczego, public relations oraz komunikowania instytucji politycznych. Utożsamia się je ze strategiami i sposobami zdobywania oraz utrzymania władzy, kreowania aktorów politycznych i rozwijania ich kariery

Leszek Sobkowiak, w swoim rozumieniu komunikowania politycznego, akcentuje jego rolę jako mechanizmu systemu politycznego. Komunikacja polityczna definiowana jest przez niego jako proces wzajemnych oddziaływań informacyjnych pomiędzy podmiotami polityki połączonymi relacjami walki, władzy i współpracy.

Bardzo minimalistyczną definicję komunikowania politycznego przyjmuje Janina Fras, dla której jest ono po komunikowaniem w obszarze polityki. Deklaratywną intencją komunikowania politycznego ma być jej zdaniem interes publiczny. W wymiarze praktycznym, najczęściej instytucjonalnym, cele komunikacji politycznej należą jej zdaniem do polityki informacyjnej obejmującej rozstrzygnięcia i decyzje dotyczące celów działania (komu i co komunikować), sposobu zarządzania i działania (np. źródła finansowania, charakter przekazów) oraz kryteriów oceny efektów i środków kontroli działania (kto za co i przed kim odpowiada).

Brian McNair stwierdza, iż komunikowanie polityczne jest celowym komunikowaniem dotyczącym polityki obejmującym:

● wszystkie formy komunikowania podejmowane przez polityków i innych aktorów politycznych, po to, aby osiągnąć konkretne cele;

● komunikowanie adresowane do tych aktorów przez nie – polityków, na przykład wyborców czy felietonistów gazet;

● komunikowanie o aktorach politycznych i ich działalności, zawarte w doniesieniach prasowych, artykułach wstępnych i innych formach medialnej dyskusji o polityce.

Zdaniem McNaira, w procesie komunikowania politycznego, możemy wyróżnić trzy zasadnicze elementy takie jak:

● aktorzy polityczni;

● publiczność;

● media.

Do aktorów politycznych zaliczył McNair: partie polityczne, organizacje społeczne, różnego rodzaju grupy nacisku oraz organizacje terrorystyczne. Komunikowanie aktorów politycznych było by jednak pozbawione sensu, gdyby nie istnieli odbiorcy płynących od nich komunikatów, a więc publiczność, która stanowi drugi kluczowy element w procesie komunikowania politycznego. Ostatnim elementem komunikowania politycznego są dla McNaira media, które w systemach demokratycznych funkcjonują zarówno jako przekaźnik komunikacji politycznej powstałej poza ich strukturą oraz jako nadawcy przekazów politycznych tworzonych przez dziennikarzy. W obu przypadkach, rola mediów, zwłaszcza w dobie mediatyzacji polityki jest zasadnicza.

Rodzaje komunikowania politycznego

• Komunikowanie werbalne polityczne – wystąpienia retoryczne, agitacja, spotkania wyborcze,

• Komunikowanie interpersonalne polityczne – listy polityczne, w czasie kampanii wyborczej,

• Komunikowanie masowe polityczne – propaganda medialna, reklama polityczna, public relations.

Formy komunikowania politycznego:

• publicystyka

• propaganda

• agitacja

Publicystyka

• cel: zwrócenie uwagi na sprawy społecznie ważne, zainteresowanie nimi, a tym samym wpływanie na bieg życia społecznego (J. Trznadłowski);

• rolę publicystyki odgrywały wszystkie gatunki piśmiennictwa, które odznaczały się bezpośredniością i masowością oddziaływania. Są to Subiektywne gatunki wypowiedzi w środkach komunikacji społecznej.

• Wypowiedź publicystyczna interpretuje i ocenia fakty z przyjętego przez autora punktu widzenia, celem jej jest zaś wpływ na opinię publiczną;

• publicystyka to inaczej interpretacja rzeczywistości lub też perswazja przekonywująca, nakierowana na rozum polityczny.

Propaganda polityczna

• łac. Propago – rozkrzewiać, rozszerzać;

• wykształciła się w XIX wieku pod wpływem ideologii (rozwój parlamentaryzmu, demokracji, prasy i druku);

• def. propagandy (koncepcja politologiczna) – „każdy (i wszystkie) zbiór symboli wpływający na opinię, poglądy lub działania w sprawach uważanych przez daną społeczność za kontrowersyjne. Symbole te mogą być pisane, drukowane, mówione, obrazowe lub muzyczne”. (R. K. Merton, P. Lazersfeld)

• [z wikipedii] celowe działanie, realizowane przez metody perswazji i manipulacji, zmierzające do ukształtowania określonych poglądów i zachowań zbiorowości lub jednostki. Propaganda polityczna realizuje funkcję informacyjną, czyli przekaz prawdziwych lub spreparowanych informacji o faktach, zjawiskach i procesach politycznych oraz narzucaniu ich odpowiedniej interpretacji.

• Metody stosowane w propagandzie [z wikipedii]

  1. strukturalna organizacja komunikatu - kolejność podawania informacji, formalnego oddzielania informacji od ocen i komentarzy.

  2. indukcja informacyjno-propagandowa - preparowanie sekwencji informacji od pojedynczych prawd do ogólnej prawdy

  3. wersja wyprzedzająca - podawanie nie do końca sprawdzonych informacji

  4. zrównoważona informacja

  5. emocjonalna podpowiedź - oddziaływanie na świadomość i podświadomość poprzez to, że treść komunikatu jest przekazywana w odpowiednim tle, np. muzyka, intonacja, sceneria

  6. świadectwo

  7. fałszywa dokumentacja, głównie w materiałach filmowych

PROPAGANDA	PUBLICYSTYKA
Modeluje postawy	Kształtuje opinie
Oddziałuje na opinię publiczną	Oddziałuje na krąg autorski
Instytucjonalny charakter	Osobowy charakter
Ciągłe działanie	Działanie okazjonalne
Krótkie formy wypowiedzi	Dłuższe formy wypowiedzi
Odwołuje się do emocji	Odwołuje się do rozumu
Relatywizuje moralność (wróg/przyjaciel)	Osłabiony relatywizm

Agitacja

• z łac. Agitare – poganiać, prowadzić, czynić, działać;

• działalność prowadząca do zjednania zwolenników dla jakiejś sprawy, idei, poglądów; propagowanie haseł albo ideologii;

• oddziaływanie doraźne i werbalne, oparte na autorytatywnym i sugestywnym przekonywaniu;

• perswazja pobudzająca, nakierowana na emocje;

• Sposobami prowadzenia agitacji są: reklama, ulotki, słowa, plakaty a najstarszą jej formą są przemówienie wiecowe.

Zagadnienie 6. Umowa społeczna

Jest to teoria prawno-polityczna występująca w doktrynach prawa natury, wg której powstanie społeczeństwa i państwa nastąpiło w wyniku łączenia się jednostek - żyjących poprzednio w "naturalnej" wolności - w drodze porozumienia się (umowy).

Ideę umowy społecznej można sprowadzić do stwierdzenia, że tak moralna wartość jak i normatywna moc wszystkich rozwiązań instytucjonalnych, którym ludzie podlegają, ma swoje źródło w ich zgodzie lub porozumieniu. To przekonanie często utożsamiane jest z myślą liberalną,reprezentowane było przez klasycznych myślicieli takich jak Thomas Hobbes Joh Locke, J.J Rousseau orz Immanuel Kant. Współcześnie nurt ten reprezentują m.in. John Rawls oraz Robert Nozick. Jednak źródeł umowy społecznej należy doszukiwać się już znacznie wcześniej. Pierwsze wzmianki o umowie społecznej odnajdziemy już u sofistów oraz w Starym Testamencie. Od początku zrodzenia sie tej idei miała ona też krytyków, np. Platona, Arystotelesa, później Davida Huma, Hegla, Marksa, współcześnie zaś Komunitarian, np. Charlsa Taylora. Stoją oni na stanowisku, że wszelkie instytucje mają swój początek w tradycji, a nie, że powstają na skutek umawiania się ludzi miedzy sobą.

Analizując tematykę umowy społecznej bierzemy pod uwagę wiele istotnych jej elementów. Punkt wyjścia rozważań na temat umów społecznych powinno stanowić zastanowienie się czy konkretna umowa jest faktem historycznym, to znaczy czy faktycznie takie zdarzenie miało miejsce w toku rozwoju historycznego jakiejś instytucji czy też dana umowa stanowi jedynie filozoficzno-prawna hipotezę.

Również na początku wielu twórców konkretnych koncepcji umów społecznych opisuje stan pierwotny, występujący przed zawarciem umowy, jest on różnie nazywany, np. stan natury lub sytuacja pierwotna. Im bardziej wyrafinowana jest dana teoria umowy, tym bardziej szczegółowo przedstawiona jest kondycja stron przed zawarciem umowy.

W następnej kolejności ważne jest aby przy analizie konkretnego przypadku zastanowić się czy mamy do czynienia z umową społeczną (zawierana jest przez jednostki, które zawiązują w ten sposób społeczeństwo, a następnie powołują państwo), czy też mówimy o umowie o władzę (zawierana jest ona miedzy przyszłym władcą a a jego poddanymi). To rozróżnienie jest ważne, ponieważ rodzi różne późniejsze konsekwencje.

Mówiąc o umowie społecznej należy zwrócić uwagę, kto jest jej stronami. Stronami są najczęściej albo władca i ludność, tak jak przypadku klasycznej, dwustronnej umowy społecznej o władzę, albo jednostki tworzące społeczeństwo powołujące państwo jak ma to miejsce w typowej wielostronnej umowie społecznej.

Bardzo istotny jest przy omawianiu danej koncepcji umowy społecznej aspekt przedmiotu umowy, a więc co jest jej treścią. Najogólniej rzecz ujmując przyjmujemy, że teorie nowożytne za przedmiot umowy wskazywały polityczną legitymację państwa lub też jego konkretnego kształtu ustrojowego, zaś teorie współczesne za przedmiot taki biorą przede wszystkim ewaluacje poszczególnych, najczęściej ekonomicznych, projektów i ich społecznego wymiaru.

Przy okazji mówienia o umowach społecznych, często kładzie się nacisk na pojęcie racjonalności stron tej umowy. Racjonalność oznacza, że jednostki są zdolne do zawarcia umowy i dotrzymania jej warunków oraz że każda ze stron jest zdolna ocenić, co jest dla niej najkorzystniejsze.

Przechodząc juz do omawiania konkretnych umów społecznych postaram się przeanalizować je pod kątem wymienionych powyżej aspektów.

Jak już wcześniej wspominałam elementów umowy społecznej możemy doszukać się już w starożytności. Już w Starym testamencie odnajdziemy koncepcje umowy; kiedy wierzymy, że Bóg zawarł przymierze z narodem wybranym.

Przekonanie, że u podstaw życia społecznego i jego najważniejszych instytucji: państwa i stanowionych praw leży jakaś forma kontraktu, pojawiło się

w starożytnej Grecji wraz z odróżnieniem tego, co naturalne, od tego co konwencjonalne. Pierwszymi kontraktualistami byli sofiści (ci najsłynniejsi pojawiający się w dialogach platońskich to Trazymach i Glaukon); uważali oni, że wszystko jest kwestią umowy. Postrzegali prawa rządzące ludzkimi społecznościami jako rzecz całkowicie konwencjonalną. Wobec takiego poglądu sprzeciwiał się między innymi Platon, o czym możemy się przekonać czytając dialogi platońskie opisujące spory Sokratesa z sofistami o naturę sprawiedliwości.

Najwyraźniej w historii nauk politycznych zapisali się jednak klasyczni reprezentanci teorii umowy społecznej tacy jak Thomas Hobbes, John Locke, J. J Rousseau oraz Immanuel Kant.

Thomas Hobbes (1588-1679), był wybitnym filozofem i teoretykiem państwa, żył i tworzył w czasie rewolucji angielskiej. Podstawą jego przemyśleń dotyczących państwa i umowy społecznej był pesymizm antropologiczny, czyli przekonanie o złej naturze ludzkiej, o człowieku jako istocie powodowanej namiętnościami i egoizmem. Według niego każdy człowiek chce mieć więcej dóbr, władzy i szacunku. Punktem wyjścia dla konstrukcji przez Hobbsa teorii umowy społecznej była hipotetyczna sytuacja stanu natury-stanu przedpaństwowego, który jest ,,wojną każdego z każdym” i w którym brak instrumentów przymusu i kontroli powoduje, że każdy człowiek sam staje się sędzią w swojej sprawie a subiektywna wolność naturalna, w imię samozachowania dawała człowiekowi prawo do każdej rzeczy nawet do ciała drugiego człowieka. Hobbes charakteryzuje życie ludzkie w tym stanie jako samotne, biedne, zwierzęce i krótkie. Cały czas występuje możliwość konfliktu. Człowiek jednak jako istota racjonalna, kieruje się instynktem samozachowawczym, stara się przełamać ten stan, dążąc do pokoju. Jednostki żyjące w stanie natury przełamały swoje słabości przez czynny akt woli, czyli przez zawarcie umowy społecznej. Była to umowa każdego z każdym, ludzie umówili się co do przekazania prawa rządzenia sobą pewnej jednostce lub ciału zbiorowemu pod warunkiem, że wszyscy postąpią tak samo. W ten sposób umowa społeczna doprowadziła do ulegitymizowania państwa, które u Hobbesa opisane jest jako Lewiatan-absolutny władca jednostek . Warz z powstaniem państwa, bierze początek własność i prawa. Ważne jest przy tej okazji dokładne zrozumienia istoty umowy społecznej w rozumieniu Hobbesa, a w szczególności kto jest jej stronami-umowa zatem co należy podkreślić jest porozumieniem jednostek, suweren nie był jej stroną, z nikim się o nic nie umawiał, otrzymał pełnie władzy jakby w darze od ludzi, co rodzi poważne konsekwencje. Skoro suweren nie jest stroną umowy, nikt nie może być zwolniony od poddaństwa pod pretekstem, że suweren nie dochował umowy. Jak widzimy umowa hobbosowska nie jest typową umową społeczną, ponieważ przed zawarciem umowy nie istniało społeczeństwo, istniały jedynie poszczególne jednostki. Umowa stworzyła od razu władzę, wskutek czego społeczeństwo jest identyczne z państwem.

Kolejna teoria umowy społecznej to teoria autorstwa Johna Locke'a (1632-1704); był filozofem, jednym z ojców liberalizmu, teoretykiem utylitaryzmu, autorem dziełą ,,Dwa traktaty o rządzie”. Również rozpoczyna on swe rozważania od problemu opisu stanu przedpaństwowego, stanu natury. W odróżnieniu od Hobbsa, Locke prezentował stan natury bardziej optymistycznie. Według niego w stanie natury ludzie żyli w wolności i równosci, chętnie podporządkowali się prawu naturalnemu, które było niejako wpisane w ich naturę i przyrodzone. Jednak w stanie natury istniały pewne niedogodności, związane z brakiem bezstronnego sędziego, który miałby prawo naturalne stosować. Człowiek był sam sędzią w swojej własnej sprawie. Był to najważniejszy powód dla którego ludzie postanowili powołać rząd. Państwo powstało na skutek umowy społecznej ludzi, a raczej społeczeństwa z władzą. Umowa społeczna w koncepcji Locka tym różni się bowiem od umowy hobbsowskiej, że ma ona charakter dwuetapowy. Najpierw poszczególne jednostki umawiają się ze sobą (tak powstaje społeczeństwo), natomiast później to społeczeństwo umawia się z władzą, tworząc państwo. Bardzo ważną konsekwencją tego jest fakt, że potencjalne zerwanie umowy z władcą, nie niszczy społeczeństwa, ponieważ jest ono pierwotne wobec państwa. Umowa została zawarta, aby powstałe państwo jak najlepiej chroniło indywidualne prawa, wolności i tak ważną u Locka własność prywatną jednostki. Jednostki te zawarły więc umowę z powodów utylitarystycznych. Państwo powstałe na skutek umowy, ma charakter liberalny.

Kolejną ważną postacią związaną z teorią umów społecznych jest Jean Jacques Rousseau (1712-1778). Nazywany ideologiem nowożytnej demokracji, był filozofem, jednym z najwybitniejszych i zarazem najbardziej kontrowersyjnych pisarzy politycznych. Napisał dzieła takie jak m. in.,,Umowa społeczna”, ,,Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do odnowienia obyczajów?” Rousseau w tej znanej pracy uznał cywilizację stworzoną przez ludzi za główną przyczynę moralnej degradacji człowieka, dobrego z natury.

W swoich dziełach opisywał faktyczny stan natury-stan przed powstaniem państwa, instytucji przymusu i podziałów. Według niego był to stan powszechnej szczęśliwości ludzi, którzy nie byli zniewoleni przez ówczesną cywilizację i wszystkie jej negatywne następstwa. Jednak pewne czynniki takie jak np. klęski żywiołowe, na których występowanie człowiek nie ma żadnego wpływu, zmusiły wolne jednostki do łączenia się w większe grupy, dla skuteczniejszej ochrony. Doprowadziło to do wytworzenia własności prywatnej, związanej z nią podziałów, uzależnienia jednych ludzi od drugich, aż w końcu powstało państwo, które zdaniem Rousseau było rezultatem paktu poddania zawartego z inicjatywy bogatych oraz powołania władzy wykonawczej, utrwalającej nierówności pomiędzy ludźmi.

Tej rzeczywistej sytuacji przeciwstawia Rousseau własną hipotetyczną konstrukcję, którą nazywa umową społeczną. Według tego autora, aby uniknąć wszystkich negatywnych skutków jakie niesie za sobą cywilizacja, jednostki powinny były zawrzeć umowę społeczną, będącą podstawą prawidłowo zorganizowanego społeczeństwa i państwa.

Treścią umowy społecznej, którą jednostki miałyby zawrzeć między sobą jest ,,zupełne oddanie się człowieka ze wszystkimi jego uprawnieniami całej społeczności; kiedy bowiem każdy oddaje się całkowicie, to wszyscy mają równą sytuację, a kiedy sytuacja jest równa nikt nie ma interesu, aby uczynić ja uciążliwą dla innych. Jak widzimy więc istotą umowy według Rousseau jest wolność wszystkich ludzi jako podstawa wszelkiej wolności. Na skutek zawarcia umowy przez jednostki miedzy sobą, powstaje społeczeństwo -ciało zbiorowe, osoba publiczna, która zobowiązuje się do przestrzegania wspólnie wykreowanych zasad. Państwo powstałe w ten sposób miałoby charakter państwa demokratycznego, w którym suwerenem jest cały lud. Suwerenność i władza ludu jest dla Rousseau niepodzielana. Suwereny lud miałby wyłączność stanowienia prawa, które byłoby tworzone przez wolę powszechną, a więc interes powszechny ludu. Demokracja nie oznaczała u Rousseau konieczności wykonywania władzy przez cały lud,co jest z resztą niedorzecznością w przypadku dużych państw. Dla Rousseau nie jest istotne kto będzie wykonywał wolę suwerena, ważne jest aby on to rzeczywiście czynił. Rousseau podkreśla, że każda władza (czy monarchiczna czy też republikańska) jest jedynie urzędnikiem ludu i przez ten lud może być w każdej chwili odwołana, ponieważ ustanowienie rządu nie jest rezultatem umowy, która obowiązywałaby lud na stałe. Tak rozumiane państwo i władza ludu wiąże się z pojęciem demokracji deliberatywnej, czyli takiej której podstawą jest publiczna deliberacja (rodzaj dyskursu publicznego). Współcześni teoretycy demokracji deliberatywnej zgadzają się z Rousseau, że ludzie powinni wspólnie odkrywać i brać odpowiedzialność za dobro wspólne.

Kolejną teorię, którą chciałabym pokrótce przedstawić jest teoria umowy społecznej Immanuela Kanta (1724-18040), niemieckiego filozofa oświeceniowego i kontynuatora koncepcji umów społecznych klasycznych myślicieli politycznych takich jak Hobbes i Locke. Wiele elementów z tamtych koncepcji klasycznych, Kant wykorzystuje tworząc własną teorię umowy społecznej. Kant wykłada swoją teorię umowy społecznej w traktacie ,,O porzekadle”, w rozdziale pod tytułem ,,Przeciwko Hobbesowi”. Kant twierdził, że do zawarcia umowy społecznej konieczne są wolność, równość i poczytalność podmiotów. Dla Kanta wolność jest naczelną ideą regulatywną-mającą wyłącznie realność praktyczną. Stan natury nazywa Kant ,,stanem nieprawnym” oraz stanem ,,prowizorycznego” funkcjonowania instytucji moralnych i prawnych. Taka prowizoryczność powoduje, że normy te są niepewne, tymczasowe, ostatecznie nieustalone i niezabezpieczone. Np. przymus, który wiąże się z prawem, w stanie natury jest stosowany arbitralnie, rządzi tzw. prawo silniejszego. W stanie natury nie istnieje prawo publiczne, lecz jedynie prywatne, a w przekonaniu Kanta prawo publiczne powinno stanowić przede wszystkim narzędzie egzekwowania norm prywatnoprawnych. Kant zwraca również uwagę na to, że w stanie natury brakuje trybunału sprawiedliwości, który stanowiłby instancję rozstrzygającą wszelkie spory prawne (brak sprawiedliwości rozjemczej). Wedle Kanta ta właśnie prowizoryczność i niedoskonałość obowiązywania norm prawnych stanowi źródło obowiązku, jakim jest wyjście z tego stanu i przejście do stanu prawnego. Jak już można się zorientować dla Kanta to właśnie prawo jest przedmiotem umowy społecznej. Umowa społeczna jawi się tu przede wszystkim jako umowa o podporządkowanie sie prawu (kontraktualizm prawny). W koncepcji Kanta umowa społeczna jest zawierana w sferze jurydycznej (publicznoprawnej). Ma ona charakter zewnętrzny, bo dotyczy prawa zewnętrznego i sprawia, że obowiązujące przed jej zawarciem prowizoryczne prawo zaczyna obowiązywać jako prawo peremptoryjne, czyli pewne. Jej celem jest zagwarantowanie skuteczności egzekwowania prawa (pewność prawa). Kantowska umowa społeczna wiąże wszystkich członków społeczeństwa oprócz głowy państwa. Podobnie jak Hobbes Kant uważa, że związanie głowy państwa umową zagrażałoby skuteczności w wykonywaniu prawa, odrzuca także idąc za Hobbsem prawo oporu. Jak widać mimo, iż Kant polemizuje w pewnych aspektach z Hobbsem, to w rzeczywistości pozostaje jego wiernym uczniem.

W czasach współczesnych do najważniejszych teoretyków umów społecznych należy zaliczyć Johna Rawlsa oraz Roberta Nozicka.

Jonh Rawls (1921-2002) jest jednym z najbardziej cenionych współczesnych filozofów polityki, jego najgłośniejsze dzieło nosi tytuł ,,Teoria sprawiedliwości”. Rousseau pokazuje w nim jego własną koncepcje sprawiedliwości. W tym dziele Rawls bardzo wyraźnie odwołuje się do teorii umowy społecznej. Rawls tworzy pewną hipotetyczną konstrukcję, w której ludzie dokonują wyboru zasad sprawiedliwości, działając pod tzw. zasłoną niewiedzy (nie wiedzą jaka jest ich pozycja społeczna, nie wiedzą także nic o swoich poglądach, itd., natomiast posiadają ogólną wiedzę dotyczącą podstawowych faktów o ludzkiej społeczności. Ta znajomość pozwoli im bez uprzedzeń dokonać wyboru sprawiedliwych zasad organizacji społeczeństwa w imię wszystkich ludzi. Jednostki postępując wedle reguł tak ujętego wyboru zasad sprawiedliwości dążą do zdobycia społecznych dóbr pierwotnych; według Rawlsa są nimi podstawowe prawa i wolności, prawa do dochodu i urzędów. Teorie sprawiedliwości Rawlsa nazywamy teorię bezstronności. Jej dwie zasady to :

1. Każda osoba powinna mieć równe prawo do jak najszerszego całościowego systemu równych podstawowych wolności, dającego się pogodzić z podobnym systemem dla wszystkich.

2. Nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone,

a) aby były z jak największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych, pozostając w zgodzie z zasadą sprawiedliwego oszczędzania i jednocześnie

b) aby były związane z dostępnością urzędów i stanowisk dla wszystkich, w warunkach autentycznej równości szans.

Ostatnim etapem jest związanie tymi zasadami sprawiedliwości państwa. Rawls argumentuje, że teoria sprawiedliwości jako bezstronności jest zgodna z ludzką naturą oraz gwarantuje ona powstanie ustroju stabilnego, demokratycznego i powszechnie akceptowanego przez obywateli.

Również w filozofii politycznej Roberta Nozicka zawartych jest, choć nie wprost, wiele elementów myślenia kontraktualistycznego, a konkretnie w jego najbardziej znanej książce ,,Anarchia, państwo, utopia”. Książka ta jest polemiczna względem teorii sprawiedliwości Rawlsa. Nozick jest liberałem, charakteryzuje go skrajnie indywidualistyczne myślenie; według niego stosunki społeczne charakteryzuje atomizm społeczny-liczy się przede wszystkim jednostka i jej prawa. Najważniejsze dla Nozicka jest prawo do posiadania i swobodnego rozdysponowywania własnością prywatną, która nie powinna podlegać żadnym ograniczeniom. Często mówi się o Noziku jakoby był kontynuatorem filozofii politycznej wyznawanej przez Johna Locka.

Podobnie jak jego poprzednicy, Nozick rozpoczyna swoje rozważania od przedstawienia stanu natury. Jest to stan, podobnie jak u Locka, w którym zasadniczo ludzie przestrzegają prawa naturalnego, lecz niedogodności związane z jego skuteczną egzekucja powodują, że ludzie zaczynają łączyć się w większe grupy, tzw. stowarzyszenia ochrony, tworząc w ten sposób społeczeństwo obywatelskie. Stowarzyszenia w toku ich rozwoju, przeistaczają się stopniowo w agencje konkurujące na rynku ochrony podstawowych praw obywateli. Spośród tych agencji wyłania się w końcu agencja dominująca, z czasem przekształca się ona w państwo ultraminimalne, a w następnej kolejności w państwo minimalne. Państwo minimalne ma za zadanie w koncepcji Nozicka, koncentrować się wyłącznie na ochronie uprawnień jednostki. Jest to najbardziej rozbudowane państwo, jakie można usprawiedliwić. Każde bardziej rozbudowane państwo narusza ludzkie prawa.

Spośród innych współczesnych koncepcji umów społecznych, należy wymienić jeszcze teorię Jamesa J. Buchanana oraz Gordona Tullocka.. Był to jeden z twórców teorii wyboru publicznego, zastanawiał się on nad kwestią jak można uzasadnić państwo biorąc za punkt wyjścia Hobbesowską koncepcję człowieka dążącego do własnej korzyści. Buchanan odpowiada na to pytanie za pośrednictwem teorii ekonomicznych, mówiących, że człowiek działa głównie, aby zmaksymalizować swoje korzyści, ponieważ stworzone przez ludzi państwo zapewnia jednostce bezpieczeństwo i otwiera dostęp do rozmaitych dóbr. Buchanan nawiązuje do koncepcji ekonomicznej wymiany, współpracy, która jest korzystna dla obu stron.

Inne koncepcje:umowa społeczna jako ideologia Davida Gauthiera kontraktualizm moralny.

Umowa społeczna w naturalistycznej teorii sprawiedliwości Kena Binmore'a.

Bibliografia:

Umowa społeczna i jej krytycy w myśli politycznej i prawnej, pod redakcja Zbigniewa Rau i Macieja Chmielinskiego.

Zagadnienie 7. Demokracja w kontekście wybranych form rządów

1. Pojęcie demokracji (definicja politologiczna, wg R. Herbuta i A. Antoszewskiego)

Demokracja według Antoszewskiego i Herbuta posiada 5 cech:

• wybory pełnią rolę mechanizmu umożliwiającego dostęp do władzy oraz egzekwowania politycznej odpowiedzialności rządzących

• wybory są rywalizacyjne, cykliczne i zapewniają równe traktowanie wszystkich podmiotów startujących w wyborach

• nie są podejmowane przez rządzących żadne działania, które mogłyby uniemożliwić alternację

• zagwarantowana jest swoboda zrzeszania się oraz ogłoszenia poglądów politycznych i ewentualnej krytyki rządzących

• zagwarantowane jest powszechnie czynne i bierne prawo wyborcze

Jednym z wymiarów stabilnego systemu jest uznanie demokratyczny instytucji i procedur. Aby ustalić na ile wymiar ten jest realizowany trzeba odpowiedzieć na 4 pytania:

- czy istnieją wolne wybory? Jakie są prawa wyborcze?

- czy istnieje odpowiedzialność władzy wykonawczej przed ustawodawczą (rządu przed parlamentem)?

- czy istnieje niezależność mediów od ośrodków decyzyjnych?

- czy nie mam do czynienia z marginalizacją alternacji antysystemowej (opozycji)?

Zasady ustrojowe, uniwersalne dla państw demokratycznych

1. Zasada suwerenności narodu

2. Republikańska forma rządów

3. Demokratyczne państwo prawa

4. Konfiguracja parlamentu (układ) – pozycja władzy ustawodawczej

5. Zasada pluralizmu politycznego

6. Kwestia relacji państwo-Kościół

7. Zasada decentralizacji władzy publicznej i samorządu terytorialnego

8. Zasada praw człowieka i obywatela (status jednostki w państwie) Zasada określonej formy rządów (5)

- forma parlamentarno-gabinetowa

- forma parlamentarno-komitetowa

- system prezydencki

- forma semi-prezydencka

- forma kanclerska

Formy rządów – sposoby i metody sprawowania władzy

1. Forma parlamentarno-gabinetowa

- istnieje parlament jako ciało ustawodawcze, parlament wybierany w drodze wyborów powszechnych

- głową państwa jest prezydent, ma on słabą pozycję konstytucyjną oraz ograniczone kompetencje

- struktura parlamentu, układ sił ma decydujący wpływ na proces decyzyjny

- premier ma poparcie takiej większości, która umożliwia mu sprawowanie władzy

- głowa państwa (prezydent) i członkowie rządu ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną

- prezydentowi przysługuje prawo rozwiązania parlamentu przed upływem jego kadencji

(zjawisko skróconej kadencji parlamentu)

- nie występuje klasyczna zasada separacji władzy, złamanie incompatibilitas, zasady niepołączalności

Forma parlamentarno-gabinetowa realizowana jest w krajach: Wielka Brytania, Hiszpania, Szwecja, Polska, Włochy.

1. Forma parlamentarno-komitetowa (system zgromadzeń) – realizowana jest tylko w Szwajcarii (państwo federacyjne)

- specyfika parlamentu – zgromadzenie

- rozmyty podział władzy, rząd występuje w formie komitetu wykonawczego, jest wcielony do parlamentu

- nie ma rozróżnienia między parlamentem a rządem, w parlamencie mieści się władza wykonawcza

- prezydent nie ma prawa rozwiązać parlament przed upływem kadencji, ze względu na występującą wysoką kulturę polityczną społeczeństwa; dojrzałość społeczeństwa spowodowała, że rozwiązanie parlamentu jest niepotrzebne

- forma demokracji bezpośredniej – referendum (wszelkie sprawy, decyzje przechodzą przez referenda)

- parlament jest najwyższym organem

1. System prezydencki – realizowany w Stanach Zjednoczonych

- prezydent pełni jednocześnie funkcje głowy państwa i premiera

- prezydent i parlament (Kongres) wybieranie są w drodze wyborów powszechnych

- prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed Kongresem

- prezydent ponosi odpowiedzialność polityczną za dopuszczenie się złamania konstytucji (procedura impeachment- postawienie prezydenta w stan oskarżenia)

- zakaz łączenia funkcji deputowanego i członka parlamentu (zasada incompatibilitas)

1. Forma semi-prezydencka (arbitrażu prezydenckiego)

- dualizm egzekutywy (prezydent i premier wraz z rządem)

- bezpośredni sposób powoływania prezydenta przez naród

- prezydent posiada odpowiedzialność konstytucyjną, lecz nie posiada odpowiedzialności politycznej

- prezydent powołuje premiera i na wniosek premiera ministrów

- zasada niepołączalności funkcji

- możliwość przedterminowego skrócenia kadencji parlamentu

Forma semi-prezydencka realizowana jest we Francji, Finlandii, Islandii, Portugalii, Rosji.

1. Forma kanclerska – Niemcy, Austria

- silna pozycja premiera – kanclerza

- premier pochodzi z najliczniejszego ugrupowania

- prezydent pełni funkcję reprezentacyjną (decorum)

Klasyfikacja ustrojów demokratycznych dokonuje się na podstawie stosunków zależności między organami władzy ustawodawczej a organami władzy wykonawczej.

Współczesne demokracje w sensie ustrojowym wg Marka Bankowicza można podzielić na trzy demokracje:

- parlamentarno-gabinetowe (parlamentaryzm): szef rządu ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem; premierzy muszą uzyskać poparcie parlamentu; prawo głowy państwa do rozwiązywania parlamentu

- prezydenckie (prezydencjalizm): szef władzy wykonawczej nie ponosi odpowiedzialności politycznej, prezydent pochodzi z wyborów bezpośrednich

- parlamentarno-prezydenckie (półprezydenckie): dualizm egzekutywy, odpowiedzialność polityczna rządu, możliwość rozwiązania parlamentu przez głowę państwa

Giovanni Sartori wyróżnia trzy rodzaje systemu parlamentarnego:

- parlamentaryzm premierowski – rządy jednej partii, mocna pozycja premiera (Wielka Brytania)

- parlamentaryzm kanclerski – siła polityczna parlamentu jest mniejsza, bo nie działa on warunkach jednopartyjnego rządu (Niemcy)

- parlamentaryzm klasyczny – premier i rząd mają słabą pozycję, ponieważ koalicje są wielopartyjne i niestabilne (Francja III, IV Republika).

Demokracja parlamentarno-gabinetowa i jej ograniczenia

- głowa państwa nie posiada znaczącej władzy politycznej, jego rola ogranicza się do reprezentowania państwa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych

- suweren, czyli naród nie ma wpływu na kształt polityki rządu

- w praktyce rząd staje się głównym legislatorem

Demokracja prezydencka i niebezpieczeństwo politycznego arbitrażu

- separacja władzy (ustawodawcza i wykonawcza całkowicie oddzielone)

- monokratyczna egzekutywa

- prezydent nie może rozwiązać parlamentu

- brak politycznej odpowiedzialności politycznej prezydenta przez parlamentu

- system hamulców i równowagi (checks and balances) – czyli wzajemnego powściągania się władzy ustawodawczej, sądowniczej i wykonawczej

- koncentracja władzy wykonawczej w rękach jednostki – prezydenta

- prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej za swe działania

- niedoskonały system wyłaniania prezydenta (wybory powszechne + głosowanie elektorów prezydenckich, którzy ostatecznie wybierają głowę państwa)

Demokracja parlamentarno-prezydencka, czyli lekceważenie parlamentu

- relacje pomiędzy prezydentem i premierem wynikają z układu politycznego, a nie regulacji konstytucji – prezydent rządzi państwem z tego powodu, że jest liderem większości parlamentarnej

- funkcjonowania demokracji pół-prezydenckiej zależy od stosunków zachodzących pomiędzy prezydentem a partią większościową

- brak odpowiedzialności politycznej prezydenta

- mało klarowny podział władzy w obrębie egzekutywy pomiędzy prezydenta i rząd kierowany przez premiera

- lekceważenie parlamentu

* może funkcjonować jedynie w czasie ściśle wyznaczonych sesji przez konstytucję

* ma osłabione kompetencje – może stanowić ustawy wyliczone przez konstytucje

Podmiot prawotwórczy – rząd.

System rządów zgromadzenia (nietypowa demokracja szwajcarska)

- jednolitość władzy państwowej – parlament (brak podziału władzy)

- rząd powoływany przez parlament

- demokracja bezpośrednia

- nie istnieje procedura wotum nieufności

- rząd podejmuje decyzje kolegialnie

- nie ma szefa rządu! Posiedzeniom przewodniczy prezydent

- głową państwa jest siedmioosobowy rząd (Rada Federalna) a nie prezydent

- brak odpowiedzialności politycznej rządu

- niebezpieczeństwo dyktatury parlamentu

- częste korzystanie z referendum przy niskiej frekwencji przy głosowaniu

8. GŁÓWNE NURTY WSPÓŁCZESNEJ FILOZOFII POLITYKI

Czym jest filozofia polityki?

Filozofia polityki jest to namysł, refleksja ogólna dotycząca polityki i państwa. Ma ona rozmaity charakter i dotyczy wielu dziedzin. Odnosi się przede wszystkim do kwestii metafizycznych i etycznych.

Koncepcje filozofii polityki

Filozofię polityki możemy podzielić na trzy okresy, w której kluczową rolę odgrywali:

1. Klasyczna: Platon, Arystoteles, św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu;

2. Nowożytna: N. Machiavelli, Th. Hobbes, J. Locke, Monteskiusz, B. Constant, J. S. Mill, J. J. Rousseau, I. Kant, E. Burke, J. de Maistre, A. de Tocqueville, G. W. F. Hegel, K. Marks, F. Nietzsche;

3. Współczesna:

1. T. W. Adorno, M. Horkheimer, H. Marcuse, E. Fromm, W. Benjamin, J. Habermas,

2. K. R. Popper, F. von Hayek, J. Rawls, I. Berlin, J. Gray, R. Rorty,

3. J. A. Nock, M. Rothbard, J. Neverson, A. Rand, R. Nozick, H.

4. Ch. Taylor, M. Sandel, M. Walzer, A. MacIntyre, A. Etzioni, R. Nisbet, R. Bellah

5. H. Arendt,

6. S. De Beauvoir, K. Millett, A. Dworkin, S. Okin, J. B. Elshtain, C. Gilligan, A. Jaggar, N. Chodorow, B. Friedan, L. Irigaray, J. Kirsteva

7. M. de Foucault,

8. C. Schmitt, L. Strauss, E. Voegelin, A. Bloom, M. Oakeshott,

9. J. Maritain, E. Mounier

10. Ch. Taylor, W. Kymlicka

11. Fukuyama, Huntington.

Filozofia polityki współcześnie

Współczesne ujęcia filozofii polityki z jednej strony starają się pokonać „nowożytną politykę interesów indywidualnych lub państwowych”¹, a z drugiej dążą do przekroczenia rozumienia polityki („jako zorganizowanego współdziałania w państwie, opartego na podzielanych wartościach i normach etycznych”) wywodzącego się jeszcze ze starożytności. Podejmuje i analizuje ona nowe problemy, m.in. ustalenie normatywnych ograniczeń użycia władzy politycznej, podanie normatywnych podstaw krytyki władzy, określenie specyficznej politycznej racjonalności i moralności i wiele innych.

Współczesne nurty filozofii polityki

1. Szkoła frankfurcka (Krytyczna teoria społeczeństwa szkoły frankfurckiej)

a) Pierwsze pokolenie frankfurtczyków

Mianem szkoły frankfurckiej określa się grupę uczonych (filozofów i socjologów) skupionych w powstałym w latach 20-tych XX wieku Instytucie Badań Społecznych we Frankfurcie nad Menem. Jej przedstawicielami są: Teodor W. Adorno, Max Horkheimer, Herbert Marcuse, Erich Fromm i Walter Benjamin. Stworzyli on teorię zwaną „krytyczną teorią społeczeństwa”. W przeciwieństwie do nurtu klasycznego, nie stroniła ona od zaangażowania politycznego. Za swoje naczelne zadanie uznawała społeczne wyzwolenie. Uznawali oni, że nie da się utrzymać postawy pozostania ponad społecznymi podziałami, a ich celem była „zmiana społecznej całości” w taki sposób, aby zrealizować wszelkie postępowe ideały, które powstały w myśli europejskiej od starożytności do początku XX wieku. Nowe społeczeństwo, do powstania którego dążyli frankfurtczycy miało być społeczeństwem sprawiedliwym, wolnym, równym żyjącym w harmonii, wzajemnym szacunku i braterstwie.

b) Drugie pokolenie frankfurtczyków

Jednym z niewielu znaczących „uczniów” pierwszego pokolenia Szkoły Frankfurckiej był Jürgen Habermas, który wystąpił przeciw pesymizmowi starej teorii krytycznej oraz przeciwko zbytniemu obciążaniem za całe zło instrumentalnego rozumu. Był on twórcą własnej teorii zwanej „teorią działań komunikacyjnych”.

1. Liberalizm współczesny (neoliberalizm)

a) Społeczeństwo otwarte przeciwko wspólnocie organicznej (Karl Popper)

K. Popper w swym dziele Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie zawarł krytykę Platona, Hegla oraz Marksa. Jego rozważania dotyczą głównie organizacji społeczeństwa. Popper jest przeciwny państwu jako strażnikowi konkretnej doktryny moralnej, którą władze starają się wcielić w życie. Uznaje to za upolitycznienie moralności. Twierdzi on natomiast, że każdy człowiek powinien mieć prawo kształtować swoje życie, jednakże nie naruszając wolności życia innych osób. Polityka zaś wg Poppera powinna opierać się na zasadach egalitaryzmu i indywidualizmu. Ludzie powinni sobie nawzajem pomagać w nieszczęściu i niesprawiedliwości. Ideałem Poppera jest społeczeństwo indywidualistyczne, w którym prawa i wolności jednostek są kwestią fundamentalną, istnieje tu egalitaryzm, umiłowanie wolności, wiara w rozum. Jest to społeczeństwo, w którym są możliwe reformy i zmiany społeczne. Opowiada się on za „cząstkową inżynierią społeczną”, która polega na konieczności eliminowania konkretnego zła społecznego, ale jest przeciwny realizacji „całościowego dobra”. Popper mówi również o tzw. „planowaniu dla wolności”, które miałoby polegać na planowaniu instytucji zabezpieczających wolność od wyzysku i niesprawiedliwości.

b) Wiara w spontanicznie powstający ład (Friedrich von Hayek)

Friedrich August von Hayek (Droga do zniewolenia) twierdził, że podstawą społecznego i ekonomicznego porządku powinna być suwerenna, wolna i niepodlegająca żadnym przymusom jednostka, która w celu zaspokojenia swoich potrzeb wchodzi w kontakty z innymi ludźmi. Jedynym rzeczywistym elementem bytu społecznego jest jednostka, dlatego też wszelkie działania powinni wychodzić od niej (indywidualizm). System polityczno-ekonomiczny jaki propaguje Hayek jest kapitalizm, który sprzyja jego społecznej wizji świata. Uważa on, że istotne jest, aby ludzie kierowali się w swych działaniach swobodą w wybieraniu celów. Uznaje on również za ważną wartość różnorodności. Jest on zwolennikiem ograniczenia wszelkiej władzy, przede wszystkim państwowej.

c) Poszukiwanie sprawiedliwości (John Rawls)

John Rawls uważał, że liberalizm należy ściśle powiązać z daną teorią sprawiedliwości, aby nie utracił on swojej tożsamości. Zaproponował więc on teorię sprawiedliwości jako bezstronności. Wyznacza ona obszar tego, co słuszne, ale znajduje się ponad określeniem tego, co dobre. W tej sprawiedliwości każdy powinien mieć prawo do realizacji swojego własnego planu na życie, o ile nie naruszają one zasad sprawiedliwości (powstałych w wyniku swobodnej umowy), które uznają zakres tego, co jest powszechnie słuszne. Sprawiedliwe społeczeństwo zapewnia każdemu swobody osobiste oraz dopuszcza nierówności społeczne, jeżeli służą one ekonomicznie najsłabszym.

d) Filozofia pluralizmu i wolności (Isaiah Berlin)

Główne tezy liberalizmu wg Isaiaha Berlina dotyczą kwestii pluralizmu. Tworzy on ideę obiektywnego pluralizmu, w której stwierdza, że cechą ludzkiego odnoszenia się do świata jest wielorakość zadawanych sobie pytań o charakterze poznawczym, światopoglądowym i aksjologicznym oraz wielość udzielanych na nie odpowiedzi. Ta wielość wynika z odmienności epok historycznych oraz kultur. Stąd też pluralizm jest obiektywnie istniejącym faktem historycznym. Jednostka jest skazana na dramatyczny wybór celów życia, ponieważ wybierając jedną opcję, porzuca inną, co wiąże człowieka z pewną stratą. Berlin dokonuje również podziału wolności na negatywną oraz pozytywną. Ta pierwsza to „wolność od” ingerencji w działanie człowieka, narzucania mu ograniczeń, zmuszania człowieka do podjęcia jakichś działań. Druga natomiast jest „wolnością do” prowadzącą do realizacji jakiegoś ideału politycznego, samorealizacji, autentyczności itp. Wolność negatywna ma zapewnić jednostce minimum swobód politycznych i prywatnych, natomiast pozytywna jest niebezpieczną pokusą nakłaniania ludzi aby szli daną ścieżką polityczną czy światopoglądową. Kreuje on również pojęcie paternalizmu (traktowanie ludzi jako osoby niezdolnego do samodzielnej oceny i samodzielnego wyboru swoich celów życiowych), wywodzące się od „wolności do”.

e) Agonizm (John Gray)

John Gray (uczeń Isaiaha Berlina) uznał fakt istnienia niewspółmiernych wartości i systemów aksjologicznych oraz wskazał na konieczność pogodzenia się z pluralizmem form życia (postulował zapewnienie grupom odmiennych form życia możliwości pokojowego współistnienia w ramach wspólnych instytucji politycznych). Uważał on, że liberalizm nie ma prawa rościć sobie nadrzędnego statusu wobec innych koncepcji politycznych. Optuje on za tzw. liberalizmem agonistycznym, który jest świadom nieuniknionej konfliktowości wartości i celów życiowych, sprzeczności porządków aksjologicznych całych form życia kształtowanych przez inne kultury. Liberalizm powinien wypracować sposób koegzystencji odmiennych sposobów życia.

f) Pragmatyzm (Richard Rorty)

Richard Rorty stara się odchodzić od „metafizycznych podpórek liberalizmu”. W przypadku sporów politycznych postuluje on pozostawienie argumentów filozoficznych czy religijnych. Stąd też stawia tezę o „pierwszeństwie demokracji wobec filozofii”. Propaguje on postawę „postmodernistycznego liberalizmu mieszczańskiego”, który łączy w sobie ironistę oraz liberała. W dziele Przygodność, ironia i solidarność stwierdza on, że na instytucje polityczne należy patrzeć jak na wyniki udanych, upowszechnionych eksperymentów, a nie jak na rezultaty uniwersalnego porządku. Twierdzi on, że tak ja demokracja ma pierwszeństwo przed filozofią, tak wolność polityczna ma pierwszeństwo wobec prawdy.

1. Libertarianizm

Libertarianizm propaguje skrajną formę indywidualizmu. Według tego nurtu liczy się tylko jednostka i jej interesy oraz prawa, a wszystko, co przeszkadza w jej życia (z państwem na czele) należy potępić i ograniczyć. Przedstawicielami tego nurtu są: Jay Albert Nock, Murray Rothbard, Jan Neverson, Ayn Rand, Robert Nozick. Libertarianie w swych poglądach co do państwa są zbliżeniu do anarchistów, jednakże w przeciwieństwie do nich, libertarianie są zagorzałymi zwolennikami rynku kapitalistycznego. Są oni zwolennikami prywatyzacji wszystkich służb i zadań wykonywanych tradycyjnie przez państwo (służba zdrowia, armia, poczta itp.). Uważają, że należy rozbić wszelkie monopole państwa. Jednostka ma absolutne i niepodważalne prawo do szczęścia, które rozumiane jest jako kierowanie się własnym egoizmem.

1. Komunitaryzm

Głównymi przedstawicielami ruchu komunitarystycznego są: Charles Taylor, Michael Sandel, Michael Walzer, Alasdair MacIntyre, Amitai Etzoni, Robert Nisbet, Robert Bellah. Wszystkich tych twórców łączy niezgoda wobec nadrzędności jednostki w stosunku do wspólnoty. Uważają, że społeczeństwo, jako coś znacznie większego niż tylko zbiór jednostek, powinno odgrywać nadrzędną rolę. Uznają oni jednak, że nie istnieje możliwość oddzielenia jednostki od jej przekonań, jednakże to wspólnota wyposaża jednostkę w jakiekolwiek przekonania. Wszelkie postawy komunitarystów mają na celu przywrócić wspólnotowy, oparty na poczuciu solidarności, wymiar społeczeństwa.

1. Neorepublikanizm (?)

Filozofia Hanny Arendt propaguje próbę rewitalizacji starożytnego modeli polityki pojmowanej jako udział w życiu publicznych, w którym rozstrzyga się sprawy dla dobra wspólnego, używając środków perswazji (przede wszystkim słowa). Arendt propaguje przekonanie, że wolność obywatela jest powiązana z wolnością wspólnoty politycznej, a życie cnotliwe jest możliwe tylko w przestrzeni publicznej, w trosce o dobro wspólne. Hanna Arendt jest niechętna do liberalnego indywidualizmu, który skazuje jednostkę na samotność i na oddziaływanie sił politycznych, nad którymi ta jednostka nie jest w stanie zapanować.

1. Feminizm

Filozofia feministyczna wychodzi od założenia, że należy rozróżnić płeć rozumianą w kategoriach biologicznych (sex) od płci rozumianej w kategoriach kulturowych (gender). Uważają one, że kobieta staje się kobietą w wyniku procesu socjalizacji zgodnego z oczekiwaniami świata mężczyzn oraz otoczenia. Przekonanie o kobiecości jako konstrukcie społecznym prowadzi do stwierdzenia, iż dzięki dokonaniu dekonstrukcji wyobrażenie to może ulec zmianie. Można wyróżnić dwie odmiany femiznimu: a) liberalny, który domagał się równych praw politycznych i ekonomicznych oraz dostrzeganie w każdym człowieku pierwiastków i męskich i żeńskich oraz b) radykalny, który przeprowadził atak na wszelkie formy męskiej dyskryminacji w stosunku do kobiet (tzw. seksizm). Za istotnych twórców tego nurtu uznaje się: Simone de Beauviour, Kate Millett, Andreę Dworkin, Susan Okin, Jean B. Elsgtain, Carol Gilligan, Alison Jaggar, Nancy Chodorow, Betty Friedan, Luce Irigaray, Julię Kristevę.

1. Pandominacjonizm

Twórcą pandominacjonizmu jest Michael Foucault, który stworzył teorię władzy kapilarnej, czyli takiej, która nie posiada swojego centrum, ale jest ona wszędzie i nigdzie, ponieważ nie jest skoncentrowana, a każdy jest jednocześnie jej poddany i zarazem stanowi jej węzeł w sieci władzy. Wg Foucault, władzy nie należy pojmować wyłącznie w kategoriach negatywnych, jako źródło opresji czy ograniczenia, ale również jako moc twórczą. Splata on również w swych twierdzeniach władzę z wiedzą uznając, iż to władza powołuje do życia wiedzę, generując stosowne dyskursy, które odpowiadają na jej zapotrzebowanie. Foucalut wyróżnia dwie technologie władzy: dyscyplinarną (nakierowaną na uczynienie z jednostki elementu społeczeństwa dyscyplinarnego poprzez tresurę ciała) oraz biopolitykę (zmierzającą do poddania kontroli całej populacji po to, aby mogła ona wypełniać zadania postawione jej przez władzę).

1. Konserwatyzm współczesny (neokonserwatyzm)

a) Polityka jako identyfikowanie wroga (Carl Schmitt)

Punktem wyjścia filozofii Carla Schmitta jest uznanie suweren w danym państwie, czyli tego, kto decyduje o stanie wyjątkowym. Jest on więc związany z możliwością dokonywania działań oraz z wydawaniem decyzji. Uważa on, że u podstaw polityki leży chęć narzucenia swojej woli innym ludziom. Państwo staje się bytem o charakterze nadrzędnym. Schmitt krytykuje parlamentaryzm za jego przekształcenie się w „teatr publiczny” z udziałem partii politycznych, które dążą wyłącznie do obrony własnych pozycji. Uznaje on, że dyktatura może być realizatorem demokracji, mimo iż likwiduje parlamentaryzm. Jest on przeciwnikiem liberalnego rozumienia demokracji oraz indywidualizmu (jako idei propagującej egoizm). Schmitt stworzył również pojęcie polityczności, którą określa jako rozróżnianie ludzi na przyjaciół oraz wrogów. Polityka jest więc polem walki, stykaniem się sprzecznych interesów.

b) Klasyczna filozofia polityki (Leo Strauss, Eric Voegelin, Allan Bloom)

Leo Strauss próbował ukazać aktualność klasycznej filozofii polityki. Był on przekonany (tak jak m.in. Platon), że filozofia jest narzędziem odkrywania Prawdy o naturze człowieka i świata. Strauss uważa za nieszczęście jemu współczesnej myśli zachodniej przekonanie, że człowiek jest swoim własnym prawodawcą. Ostateczną konsekwencją odrzucenia prawa natury jest nihilizm, który pojmowany jest jako utrata wiary w jakikolwiek nadrzędny system wartości, który nie jest sprawą ludzkiego wyboru.

Eric Voegelin krytykował nowożytną koncepcję filozofii polityki, która starała się odnaleźć miary tego co słuszne i niesłuszne nie w naturze rzeczywistości, nie w wiecznej prawdzie, ale w działaniu nakierowanym na realizację utopijnych celów politycznych. Taką postawę odwrócenia się od rzeczywistości, totalną jej negację oraz chęć dokonania radykalnej przemiany rzeczywistości społecznej w imię rzekomego posiadania wiedzy na temat historii określał mianem gnostycyzmu (gnozy). Źródłem błędu społecznego jest odejście od wiary w istnienie ponadludzkiego porządku, któremu człowiek powinien być posłuszny.

Allan Bloom w Umyśle zamkniętym wyraża ubolewanie z powodu przemian prowadzących do zastąpienia tradycyjnego wyobrażenia dobrego życia i społeczeństwa (wspartych na wierze w istnienie natury ludzkiej, praw naturalnych, wiecznego porządku) podejściem relatywistycznym, akcentującym historyczną i kulturową zmienność sposobów myślenia i wartościowania. Uważał on również, że indywidualizm liberalny prowadzi do zatracenia wspólnotowego wymiaru życia człowieka. Jest on przekonany o istnienie hierarchii wartości i dóbr, z których tylko te najwyższe są godne aprobaty.

c) Klasyczny konserwatyzm (Michael Oakeshott)

Micahel Oakeshott, bazując na klasykach konserwatyzmu, takich jak Edmund Burke, przeciwstawia rozum teoretyczny rozumowi praktycznemu. Walczy on z racjonalizmem w polityce, ponieważ zafałszowuje on właściwy obraz polityki i naraża społeczeństwo na niebezpieczeństwo. Uważa, że filozofię polityki należy traktować jako konwersację ludzkości, a nie jako zbiór zaleceń technicznych. Polityka dla Oakeshotta jest przede wszystkim działalnością praktyczną, z której dopiero mogą wynikać wskazówki o charakterze teoretycznym.

1. Personalistyczna wizja polityki

Personalizm jest określeniem kierunku w filozofii chrześcijańskiej, powstał on za sprawą Jaquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera.

a) Jaques Maritain

Maritain stworzył koncepcję o charakterze społecznym i politycznym, której głównym założeniem było odróżnienie jednostki (bytu materialnego) i osoby (bytu wykraczającego poza materialność, w stronę transcendencji). Człowiek jako jednostka powinien podporządkować się większej całości, o tyle człowiek jako osoba wykracza poza wszelki ziemski porządek. W związku z tym twierdzeniem, katolik powinien mieć prawo do wyboru różnych opcji politycznych, niepozostających w wyraźnej sprzeczności z naukami Kościoła. Na tej podstawie Maritain proponuje państwo pluralistyczne, czyli takie, które toleruje odmienność różnych wizji dobrego życia. Uważa, że należy traktować państwo jako dobro wspólne, które wspiera się na pewnej jedności minimalnej, która nie powinna wynikać z uznania jakiejś jednej doktryny filozoficznej jako słusznej, ale raczej z dobrej woli osób składających się na wspólnotę. Podstawą personalistycznego ustroju powinna być przyjaźń braterska i poczucie solidarności wynikające ze wzajemnego uznania siebie jako osób oraz troski o dobro wspólne.

b) Emmanuel Mounier

Personalizm Emmanuela Mouniera jest podobny w założeniach do tych Maritaina. Jednakże jego cechą charakterystyczną jest znacznie wyraźniejsze opowiedzenie się za koniecznością dokonania zmiany kapitalistycznych stosunków społecznych jako niesprawiedliwych i powodujących upadek duchowy człowieka. Miałby to być jednak socjalizm demokratyczny, w którym uszanowane byłyby niezbywalne prawa osoby ludzkiej, z prawem rozwoju moralnego na czele. Państwo miałoby zapewnić ludziom minimum życiowe, a własność miałaby charakter rozproszony.

1. Ideologia wielokulturowości i politycznej poprawności

a) Ideologia wielokulturowości

Coraz większa wielokulturowość państw sprawia, że kwestią tą zainteresowali się również filozofowie polityki. Wśród tych, zajmujących się tą stosunkowo nową dziedziną jest Charles Taylor oraz Will Kymlicka. Taylor zwraca uwagę na wymuszenie niejako uznania i szacunku dla wszystkich kultur czy wspólnot, dlatego tylko, że istnieją i pozwalają jednostkom na uzyskanie ich własnej tożsamości. Proponuje on dialog hermeneutyczny, który ma pozwolić na zbliżenie różnych kultur i ich wzajemne zrozumienie bez konieczności wyrzekania się własnych wartości. Natomiast Will Kymlicka mówi o polityce różnicy jako o lekarstwie na trend ujednolicania i zmuszania do asymilacji przedstawicieli obcych kultur. Uważa ona, że nie można nikogo zmuszać, aby opuścił swoją wspólnotę kulturową ponieważ jest to sprzeczne z prawami jednostki oraz liberalnymi podstawami kultury zachodniej.

b) Ideologia politycznej poprawności

Z ideologią wielokulturowości związana jest idea politycznej poprawności, która pochodzi od przekonania niektórych grup społeczeństwa amerykańskiego, że język publiczny jest niesprawiedliwy i nietolerancyjny. Ideologia ta sprowadza się do przekonania, że dominacja i podporządkowanie są nie tylko fenomenami ze sfery polityki, ale także codziennym zjawiskiem występującym w społeczeństwach Zachodu. Poprzez tę ideologię postuluje się wprowadzenie w życie kodeksu postępowania i mówienia, który wyeliminowałby z życia społecznego wszelkie formy nierówności i uprzedzeń, zakazały mowy nienawiści.

1. Koniec historii czy początek nowych konfliktów

a) Francis Fukuyama

Pewnym nowum w filozofii polityki stał się Francis Fukuyama, który w 1989 roku napisał artykuł Koniec historii? (następnie go rozszerzył i na tej podstawie stworzył książkę) nawiązującą do Heglowskiego przekonania o końcu historii, starając się wykazać jego aktualność. Uznał on (tak jak Hegel zresztą), że historia to pewien proces teleologiczny ideologii wolnościowych, która osiąga swój kres w momencie pozostania jednej doktryny, w stosunku do której nie istnieje żadna inna alternatywa. Stwierdził on, że Hegel jedynie pomylił się co do czasu (twierdzenie to miało dotyczyć wieku XIX), ponieważ ten kres historii właśnie następuje, ponieważ po krwawych latach faszyzmu, komunizmu itp. jedyną, właściwą ideologią pozostaje liberalizm.

b) Samuel P. Huntington

W stosunku do twierdzenia Fukuyamy powstało wiele innych polemik. Wśród nich, wyróżnić należy odezwę Samuela P. Huntingtona, który stwierdził, że opieranie planów na końcu historii może doprowadzić do katastrofy. Napisał on w 1993 roku artykuł Zderzenie cywilizacji (następnie wydał takową książkę), w którym uznał, że to kultura ludzkości doprowadziła po okresie zimnej wojny do spójności lub dezintegracji w świecie. Uznał, że większą rolę od państw odgrywają grupy poszczególnych cywilizacji, a przynależy się do niej ze względu właśnie na tożsamość kulturową a nie rasę czy język. Między poszczególnymi cywilizacjami istnieje obcość, która prowadzi do wrogości między nimi. Stąd też stwierdza, że istnieje duże prawdopodobieństwo wystąpienia wojen między danymi cywilizacjami (choć nie jest ona nieunikniona).

Na podstawie: Andrzej Sahaj „Filozofia polityki”

10. Państwo prawa: istota i implementacje

I. ISTOTA

Państwo prawa to zasada wynikająca z przekonania, że prawo (akty normatywne) powinno stanowić wartość nadrzędną w stosunku do państwa i jego struktury. Słownik Języka Polskiego PWN podaje, że jest to „państwo, w którym przestrzegane są prawa”. Zasada „państwo prawa” (zwana również niekiedy „rządami prawa”) mówi, że prawo powinno ustanawiać ramy, do których dostosowuje się ogół (również władze). Obrazuje to wykres:

Genezy tej koncepcji należy poszukiwać w czasach oświecenia, kiedy to dążono do ograniczenia wszechwładzy monarchy, który ustanawiając prawo był zarazem ponad nim. Stąd też zakłada ona, że zadaniem prawa jest ochrona obywateli przed arbitralnym działaniem państwa.

Aby móc dany kraj określać mianem „państwa prawa” musi on spełniać pewne wymogi. Są to: 1) związanie organów państwowych ustawami (zasada legalności), 2) zagwarantowanie prawa obywateli do sądu, 3) rozgraniczenie kompetencji poszczególnych władz (zasada trójpodziału władzy). Cechuje się on ponadto: a) zabezpieczeniem wolności (ograniczenie wolności poprzez państwowe unormowanie – prawa człowieka granicą działania państwa); b) równością wobec prawa (zniesienie podziałów stanowych); c) pewnością prawa (nadrzędność ustaw, postępowanie zgodne z przepisami prawa, sądowa ochrona prawna, zakaz stanowienia ustaw działających wstecz); d) brakiem hegemonii władzy.

Podstawą państwa prawnego jest system norm prawnych, który jest ustalony według pewnej hierarchii (na jego szczycie stoi konstytucja) i musi być spójny wewnętrznie (wszystkie będące poniżej ustawy zasadniczej prawa nie mogą być z nią sprzeczne). Ponadto, prawo musi być tworzone przez wyznaczone do tego organy państwa, a poszczególne władze państwa nie stoją ponad prawem, muszą działać w ramach istniejących norm prawnych.

II. IMPLEMENTACJA

Zasada państwa prawa powinna być stosowana przez wszystkie demokratyczne kraje. W przypadku Polski kwestia ta jest unormowana w Konstytucji w dwóch artykułach: w art. 2 („Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”) oraz art. 7 („Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa”).

Na podstawie „Komentarza do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku” Wiesława Skrzydły możemy rozumieć kwestię państwa prawa zawartą w art. 2 następująco:

• koncepcja ta wytycza kierunki rozwoju ustroju państwa,

• stanowi nakaz dla parlamentu, ale i całego aparatu państwowego, by jego działalność służyła realizacji tej zasady

• została w niej wyrażona wola, aby państwo było rządzone prawem, by prawo stało ponad państwem, było wytyczną działania dla niego i dla społeczeństwa

• najwyższa ranga Konstytucji w systemie źródeł prawa

• byt organu państwowego opiera się na prawie, które określa zarazem kompetencje tego organu i wyznacza granice jego działalności

• państwo prawne ma zabezpieczać wpływ obywateli na władzę państwową i ich udział w podejmowaniu decyzji państwowych

• w demokratycznym państwie prawnym mają być zabezpieczone nie tylko prawa większości, ale także winien być uznawany głos i wola mniejszości społeczeństwa

Natomiast co do art. 7, w którym mowa jest o działaniu w granicach i na podstawie prawa, Wiesław Skrzydło stwierdza:

• jest to istotna kwestia, dotycząca m.in. gwarancji swobód obywatelskich, ochrony jednostki przed omnipotencją państwa i jego aparatu,

• organy władzy publicznej mogą powstać tylko na podstawie prawnej, a normy prawne muszą określać ich kompetencje, zadania i tryb postępowania, wyznaczając tym samym granice ich aktywności,

• o ile jednostka ma swobodę działania zgodnie z zasadą, że co nie jest wyraźnie zabronione przez prawo, jest dozwolone, to organy władzy publicznej mogą działać tylko tam i o tyle, o ile prawo je do tego upoważnia,

• obywatel może zawsze domagać się podania podstawy prawnej, na jakiej organ podjął konkretną działalność,

• kontrolę przestrzegania tych zasad sprawują organy działające w trybie nadzoru, sądy, a także Trybunał Konstytucyjny.

---

1. T. Buksiński, Współczesne filozofie polityki, Wydawnictwo Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2006.↩