1. Pojęcie i geneza praw człowieka

Jednym z najważniejszych problemów współczesnego świata po

1945 roku jest ochrona praw człowieka. Idea ta jest dostrzegana we

wszystkich dziedzinach życia, a urzeczywistniana przede wszystkim

w normach prawa międzynarodowego i państwowego.

Prawa człowieka, w odróżnieniu od innych uprawnień, to prawa na­

leżne każdemu człowiekowi bez względu na rasę, narodowość, pocho­

dzenie, płeć, wiek, zawód itd. Wynikają one z samego faktu bycia czło­

wiekiem. Prawa te są:

- przyrodzone - człowiek nabywa je przez urodzenie się, a niektóre ma

nawet przed urodzeniem;

- powszechne - przysługują bez wyjątku każdej osobie;

- niezbywalne - nie można się ich zrzec;

- nienaruszalne - nie można człowieka pozbawić tych praw.

Pierwsza generacja praw człowieka to trzy najważniejsze prawa - do

życia, wolności i własności. Traktuje się je jako prawa podstawowe, wy­

nikające z natury ludzkiej, przyrodzone jego godności, niezależne od te­

go, jaki stan prawny obowiązuje w danym państwie.

Prawa drugiej generacji obejmują swym zakresem prawa społeczne,

gospodarcze i kulturalne, zapewniające byt materialny oraz rozwój fi­

zyczny i duchowy (np. prawo do pracy i wynagrodzenia, prawo do nauki,

do korzystania z osiągnięć postępu naukowego, prawo do udziału w ży­

ciu kulturalnym, do ubezpieczenia społecznego, do opieki nad rodziną).

2. Katalog podstawowych praw człowieka

Prawo do życia - jest najbardziej fundamentalnym z praw przysługu­

jących jednostce. Zakazuje umyślnego pozbawiania życia z wyjątkiem ka­

ry śmierci. Jednak w wielu krajach karę tę zniesiono. W systemie europej­

skim obowiązuje w myśl Protokołu VI do Europejskiej konwencji praw

człowieka zakaz wykonywania kary śmierci. Także Polska zniosła karę

śmierci. Prawo to nie obejmuje tak zwanej obrony koniecznej. Brak jasno

określonego w konwencjach pojęcia początku i kresu życia człowieka jest

powodem nieustających dyskusji dotyczących aborcji i eutanazji.

Wolność od tortur - także należy do praw fundamentalnych. Obowią­

zuje również w prawie wojennym. Stosowanie tortur jest traktowane ja­

ko zbrodnia wojenna. W Pakcie praw obywatelskich i politycznych prawo

to obejmuje również zakaz eksperymentów naukowych na ludziach bez

ich zgody. Wolność od niewoli, poddaństwa oraz pracy przymusowej lub obo­

wiązkowej - w zakresie zakazu niewolnictwa jest to prawo absolutne

i niepodlegające zawieszeniu. Pierwsze regulacje dotyczące zakazu nie­

wolnictwa zawierała już deklaracja kongresu wiedeńskiego z 1815 roku.

Międzynarodowe dokumenty nie uznają za pracę przymusową pracy wy­

konywanej przez osoby pozbawione wolności i żołnierzy odbywających

służbę wojskową. Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego - obejmuje między

innymi zakaz arbitralnego pozbawienia wolności. Określa również nor­

my traktowania więźniów. Prawo do sprawiedliwego procesu) - obejmuje między in­

nymi: prawo do słusznego i publicznego procesu, do rozpatrzenia sprawy

w rozsądnym czasie, do niezawisłego i bezstronnego sądu. Regulacje doty­

czące tego prawa, zawarte w Europejskiej konwencji praw człowieka, są naj­

częściej rozpoznawane przez Trybunał Praw Człowieka w Sztrasburgu. -

Prawo do prywatności - dotyczy poszanowania życia prywatnego i ro­

dzinnego, domu i korespondencji. W sytuacjach szczególnych (np. stan

wyjątkowy, wojna) może zostać zawieszone.

Wolność myśli, sumienia, religii i przekonań - prawo to jest jedną

z podstawowych gwarancji funkcjonowania społeczeństwa demokratycz­

nego. Związane jest z tolerancją oraz zakazem dyskryminacji w dziedzi­

nie religii i przekonań. W razie zagrożenia bezpieczeństwa lub porządku

publicznego, zdrowia lub moralności albo praw i wolności innych osób

władze publiczne mogą ingerować w korzystanie z tego prawa.

Wolność zrzeszania się - prawo to jest gwarancją niezbędnego dla

demokracji pluralizmu, przejawiającego się również w wielkiej różno­

rodności organizacji społecznych, politycznych i zawodowych. Prawo to

może podlegać ograniczeniom, których przykładem jest zakaz przyna­

leżności sędziów i żołnierzy zawodowych do partii politycznych.

Prawo do własności - jest to jedno z najważniejszych praw gwarantu­

jących funkcjonowanie gospodarki rynkowej. Podlega pewnym ograni­

czeniom, jak na przykład zabezpieczenie części majątku oskarżonego na

poczet ewentualnej grzywny i kosztów postępowania sądowego.

Prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne

Prawo do pracy - obejmuje również uprawnienia do bezpiecznych

i higienicznych warunków pracy oraz do "godziwej płacy rodzinnej", któ­

ra zapewni pracownikowi i jego rodzinie odpowiedni poziom życia.

Prawa rodziny - obejmują między innymi prawo rodziny do ochrony

i pomocy, prawo matki do szczególnej ochrony przed urodzeniem dziec­

ka i po urodzeniu, prawa dzieci i młodzieży (np. ochrona przed wyzy­

skiem gospodarczym, ochrona ich moralności i zdrowia).

Prawo do godnego poziomu życia - obejmuje między innymi prawo

do wyżywienia, ubrania i mieszkania oraz prawo do stałego polepszania

warunków bytowych.

Prawo do zdrowia - obejmuje nie tylko prawo do korzystania z moż­

liwie najlepszego stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, ale także na­

kłada obowiązek dbałości o zdrowie własne i innych.

Prawo do nauki - prawo to ma za zadanie sprzyjać pełnemu rozwo­

jowi osobowości człowieka, nakłada również obowiązek kształcenia na

poziomie podstawowym.

Prawa kulturalne - obejmują prawo do korzystania z dorobku cywi­

lizacyjnego i prawo do wolności prowadzenia badań naukowych. Doty­

czą również ochrony własności intelektualnej oraz dóbr kultury.

3. Podstawowe dokumenty międzynarodowej ochrony

praw człowieka

Dnia 10 grudnia 1948 roku Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjed­

noczonych uchwaliło Powszechnq deklarację praw człowieka. Deklaracja

ta, która jest syntezą praw człowieka, stanowi ich pierwszy kompletny

katalog.

5. Gwarancje ochrony praw człowieka w Polsce

Gwarancje ochrony praw i wolności człowieka w Polsce zapewniają

powołane między innymi w tym celu instytucje państwowe, takie jak: są­

dy powszechne, Naczelny Sąd Administracyjny, Trybunał Konstytucyjny,

Rzecznik Praw Obywatelskich oraz organizacje pozarządowe. Przestrze­

ganie praw człowieka gwarantują ratyfikowane przez Polskę dokumenty

międzynarodowe oraz działające zgodnie z ich literą instytucje: Komitet

Praw Człowieka w Genewie, Europejska Komisja Praw Człowieka i Eu­

ropejski Trybunał Praw Człowieka w Sztrasburgu.

Instytucje państwowe

Sądy powszechne - rozpatrują sprawy z zakresu prawa karnego, cywil­

nego, gospodarczego oraz prawa pracy. Każdy obywatel ma prawo wnieść

wniosek o wszczęcie postępowania sądowego w razie naruszenia jego praw.

Naczelny Sąd Administracyjny - rozpatruje skargi na decyzje admini­

stracyjne. Jest jedną z najważniejszych instytucji gwarantujących przestrze­

ganie praw człowieka. Zapewnia obywatelom ochronę przed potencjalną

samowolą urzędów państwowych i organów samorządu terytorialnego.

Trybunał Konstytucyjny - podstawowym zadaniem Trybunału jest

między innymi badanie i orzekanie w sprawach dotyczących zgodności

z konstytucją ustaw i umów międzynarodowych oraz przepisów prawa

wydawanych przez organy państwowe. Prawo do złożenia skargi konsty­

tucyjnej ma, oprócz przewidzianych w konstytucji instytucji, każdy oby­

watel RP. Aby skarga spełniała wymogi formalne, musi być sporządzona

przez adwokata lub radcę prawnego. Ponadto trzeba za nią uiścić opłatę

skarbową, musi zawierać dokładne dane osoby skarżącej oraz niezbędne

informacje i dokumenty dotyczące sprawy.

Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) - bada działalność organów ad­

ministracji państwowej i samorządowej oraz różnych instytucji i organizacji

pod kątem zgodności z prawami i wolnościami obywatelskimi. Każdy oby­

watel ma prawo skierować skargę do RPO.

Swoistość polskich organizacji pozarządowych polega na tym, że do ro­

ku 1989 były one przeważnie związane z nielegalną lub półlegalną opozy­

cją polityczną. W ich programie problematyka praw człowieka często wy­

stępowała obok haseł politycznych, narodowowyzwoleńczych czy wręcz

nacjonalistycznych. Walka o uznanie niezbywalnych praw człowieka toczy­

ła się w kontekście walki o wprowadzenie systemu demokratycznego

w PRL oraz odzyskanie przez państwo polskie suwerenności. Rozwój pol­

skich organizacji pozarządowych przebiegał w kilku etapach, najczęściej

ściśle związanych z istotnymi wydarzeniami politycznymi.

1. Procesy integracyjne

Integracja to formalny, świadomy proces, mający na celu pogłębienie

wzajemnych powiązań i wymiany między grupą krajów. Oto jego dwie

najczęściej spotykane formy:

- integracja ekonomiczna (gospodarcza), polegająca na usuwaniu ogra­

niczeń w handlu między państwami i zapewnieniu swobody przepływu

towarów, usług, osób oraz kapitału;

- integracja polityczna, polegająca na tworzeniu instytucjonalnych me­

chanizmów i procedur podejmowania decyzji.

Integracja gospodarcza może przybierać kilka form, które reprezen­

tują równocześnie różne stopnie integracji:

- strefa wolriego handlu - kraje wchodzące w skład strefy znoszą między

sobą cła oraz ograniczenia ilościowe, ale każdy z nich utrzymuje wła­

sne cła w stosunku do krajów nieczłonkowskich;

- unia celna - członkowie unii znoszą bariery w przepływie towarów

i ustanawiają wspólną taryfę celną wobec partnerów zewnętrznych;

- wspólny rynek - kraje zapewniają swobodę nie tylko przepływu towa­

rów i usług, ale również kapitału i siły roboczej;

- unia gospodarcza - jej uczestnicy, uwzględniając przedsięwzięcia z po­

przedniego etapu integracji, zmierzają do zharmonizowania swoich

działań w sferze polityki gospodarczej;

- pełna integracja gospodarcza - na tym etapie państwa członkowskie

ujednolicają politykę gospodarczą i powołują organ ponadnarodowy,

którego decyzje obowiązują wszystkich członków,

2. Integracja Polski z Unią Europejską

W roku 1990 jednym z celów strategicznych polskiej polityki zagra­

nicznej stało się włączenie naszego kraju do procesów integracji ekono­

micznej i politycznej zachodzących w Europie Zachodniej. Integracja

w Europie została zapoczątkowana w 1950 roku, kiedy to przyjęto de­

klarację francuskiego ministra spraw zagranicznych Roberta Schumana.

W deklaracji tej Schuman przedstawił propozycję francuskiego polityka

i ekonomisty Jeana Monneta, polegającą na utworzeniu wspólnoty inte­

resów Francji i Niemiec dzięki powierzeniu zarządzania rynkiem węgla

i stali niezależnej instytucji. Integracja europejska ma złożoną genezę
1958 - Traktaty rzymskie z 1957 roku powołują do życia Europejską
Wspólnotę Gospodarczą (EWG) oraz Europejską Wspólnotę
Rada Unii Europejskiej składa się z przedstawicieli państw członkow­
skich na szczeblu ministerialnym. Skład Rady zmienia się w zależności

od problematyki obrad. Ma ona cechy zarówno organizacji ponadnaro­

dowej, jak i międzyrządowej, podejmującej decyzje w pewnych kwe­

stiach większością kwalifikowaną, a w innych jednomyślnie. Radą kieru­

ją kolejno przez pół roku wszystkie państwa członkowskie. Państwa

zgromadzone w Radzie opracowują ustawodawstwo Unii, wyznaczają

cele polityczne, koordynują politykę poszczególnych państw i rozstrzy­

gają spory między nimi, a także z innymi instytucjami. W głosowaniach

obowiązuje system głosów ważonych. Po przystąpieniu do Unii Polska

otrzyma 27 głosów (Wie samo co Hiszpania, a mniej niż Niemcy, Fran­

cja, Włochy i Wielka Brytania - po 29).

Komisja Europejska z siedzibą w Brukseli jest organem wykonaw­

czym. Składa się z 20 komisarzy (w tym przewodniczący), wybieranych

na 5 lat i odpowiedzialnych za poszczególne dziedziny działania Unii.

Komisarze, zachowując całkowitą niezależność od swoich rządów, zobo­

wiązani są działać wyłącznie w interesie Unii. Komisja ma prawo inicja­

tywy w propozycjach legislacyjnych, odpowiada za realizację wspólnych

polityk dotyczących konkretnych spraw, administruje budżetem, repre­

zentuje Wspólnoty na zewnątrz i prowadzi międzynarodowe negocjacje.

Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich jest organem są­

dowym Wspólnot. Spełnia on funkcje sądu międzynarodowego (ponie­

waż rozstrzyga spory między państwami członkowskimi), sądu konstytu­

cyjnego (rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy organami Wspólnot

i dokonuje interpretacji prawa wspólnotowego) oraz sądu administra­

cyjnego (sprawdza legalność aktów prawnych). Składa się z 15 sędziów

(wybieranych na 6 lat) i 8 rzeczników generalnych.

Komitet Regionów został powołany do życia Traktatem o Unii Euro­

pejskiej. W jego skład wchodzi 222 przedstawicieli społeczności lokal­

nych mianowanych przez Radę Unii. Jest zgromadzeniem doradczym

dla Rady i Komisji Europejskiej zwłaszcza w sprawach dotyczących poli­

tyki regionalnej.
Europejskich. W jego skład wchodzi 222 członków rekomendowanych

przez rządy państw członkowskich na okres 4 lat.

Trybunał Obrachunkowy został utworzony w 1975 roku. Składa się

z 15 członków desygnowanych na sześcioletnią kadencję przez państwa

członkowskie. Jego podstawowym zadaniem jest kontrola sposobów za­

rządzania finansami Wspólnot.

Symbole Unii Europejskiej:

- flaga - 12 gwiazd umieszczonych jak godziny na tarczy zegara na lazurowym

tle. Liczba gwiazd jest stała i zupełnie przypadkowo w latach 1986-1995 zga­

dzała się z liczbą krajów członkowskich Wspólnot.

- hymn - finałowa kantata IX symfonii Ludwika van Beethovena do słów Ody do

radości Fryderyka Schillera. Aranżacji muzycznej dokonał Herbert von Karajan.

- obywatelstwo Unii - posiada je każda osoba o narodowości jednego z krajów

członkowskich. Każdy obywatel Unii może się swobodnie poruszać i osiedlać

na terenie jej krajów członkowskich i ma również prawo głosowania i kandydo­

wania w wyborach samorządowych kraju unijnego, w którym rezyduje, nawet

jeśli nie jest jego obywatelem.

- paszport europejski - ma taki sam status prawny jak dokumenty identyfika­

cyjne poszczególnych krajów członkowskich Unii i może być używany podczas

podróży po całym świecie. Ma kolor wina burgundzkiego i zawiera napis

"Wspólnota Europejska" pod nazwą państwa wydającego dokument.

- dzień Europy - 9 maja, na pamiątkę ogłoszenia Deklaracji Schumana.

Droga Polski do Unii Europejskiej

W maju 1990 roku Polska przedstawiła formalny wniosek w sprawie

stowarzyszenia ze Wspólnotami Europejskimi. Negocjacje trwały około ro­

ku i zakończyły się podpisaniem 16 grudnia 1991 roku Układu europejskiego,

ustanawiającego stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską z jednej

strony a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi z dru­

giej strony. Układ wszedł w życie dopiero w 1994 roku ze względu na długo­

trwałe procedury ratyfikacyjne w 12 państwach członkowskich, Parlamencie

Europejskim oraz parlamencie polskim. Aby jednak nie wstrzymywać reali­

zacji znacznej części zawartych w nim postanowień, handlowa część Układu

weszła w życie 1 marca 1992 roku w formie umowy przejściowej.

Układ europejski stanowi podstawę procesu dostosowań legislacyj­

nych i gospodarczych do wymogów stowarzyszenia ze Wspólnotami,

a następnie do pełnej integracji obu organizmów gospodarczych. Doku­

ment ten nie wyrażał zobowiązania krajów Wspólnot Europejskich do

przyjęcia Polski w skład członków ugrupowania, lecz jedynie przyjęcie

do wiadomości dążeń Polski. Dopiero w czerwcu 1993 roku - po dyplo­

matycznych zabiegach rządu polskiego - Rada Europejska na spotkaniu

w Kopenhadze uznała, iż stowarzyszone państwa Europy Środkowej

mogą stać się członkami Wspólnot. Podano wówczas cztery wymagania,

którym powinny sprostać państwa kandydujące: