Pojęcie, teorie i etapy integracji międzynarodowej

Pojęcie integracji międzynarodowej.

Definicja integracji Karla Deustcha - integracja międzynarodowa to „osiągnięcie w danym regionie geograficznym <poczucia wspólnoty> oraz stworzenie instytucji i praktyk wyposażonych w mocne prerogatywy, zdolnych zapewnić w długim okresie pożądane i oczekiwane zmiany, w sposób pokojowy, w poglądach i postawach ludzi”.

1. Funkcjonalizm

Teoria rozwinięta w okresie międzywojennym przez Davida Mitrany’ego. Istotą tej teorii jest twierdzenie, że „rozszerzająca się sieć międzynarodowych porozumień o współpracy w dziedzinach o niepolitycznym znaczeniu (techniczno-ekonomicznych) sprzyja pokojowi i zarazem stabilności międzynarodowej, gdyż prowadzi nieuchronnie do osłabienia roli państw”.

2. Federalizm

Teoria ta, w przeciwieństwie do teorii funkcjonalnej, podstawowe znaczenie przypisuje czynnikowi politycznemu. Jej rozwój przypada na lata tuż po II wojnie światowej. Jej podstawowe założenia to:

- założenie, że najlepsza metodą integracji między suwerennymi dotąd państwami jest integracja na bazie wspólnej konstytucji wzorowanej na konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki;

- taki kształt integracji wyeliminować miałby rywalizację między państwami, będącą źródłem wszelkich konfliktów i wojen;

- Europa zorganizowana na zasadach federalnych spełniałaby kryteria efektywności poprzez nadanie szerokich uprawnień rządowi federalnemu oraz spełniałaby kryterium demokratyczności, a to dzięki delegowaniu wielu uprawnień na niższe szczeble, które miałyby w tych dziedzinach autonomię;

3. Teoria komunikacji

Twórcą tej teorii jest Karl Deustch, zaś najważniejsze jej założenia to:

- istotą polityki nie jest siła, jak uważają autorzy tzw. realistycznego podejścia, ale skoordynowane i zależne działania ludzi oraz związane z nimi oczekiwania społeczne;

- kształtowanie się wspólnot międzynarodowych jest analogiczne do kształtowania się wcześniej wspólnot narodowych będących podstawą państw;

- istotną rolę odgrywają mechanizmy adaptacji i odpowiedzialności nie tylko za swoje państwo. Pozwala to akceptować wzajemne żądania, rozwiązywać spory, uznawać racje innych i budować wspólny system wartości, a w konsekwencji – psychologiczną wspólnotę.

Etapy procesu integracji międzynarodowej.

a/ strefa wolnego handlu - zniesione cła na integrującym się obszarze, wolny handel;

b/ unia celna - wspólne cła zewnętrzne, wspólna polityka handlowa (plus poprzednie);

c/ wspólny rynek - swoboda przepływu czynników produkcji (plus poprzednie);

d/ unia ekonomiczna - wspólna polityka monetarna i fiskalna (plus poprzednie);

e/ unia polityczna - wspólny rząd (plus poprzednie).

Idee jednoczenia Europy w starożytności.

1. Grecja stworzyła podstawy cywilizacji Europejskiej. Próby jej dążeń jednoczeniowych to:

a/ związki państw-miast (anfiktionie) – zalążki federacji; największe znaczenie osiągnęła amfiktionia w Delfach

b/ Ateński Związek Morski – powstał przede wszystkim z państw-miast basenu Morza Egejskiego; początkowo wszyscy członkowie (ok. 200) mieli równe prawa. Związkiem kierowała Rada Związkowa, jednak z czasem Ateny stały się hegemonem w związku przekształcając go w „imperium ateńskie”, w którym hegemon, tzn. Ateny, surowo karały, tych, którzy próbowali prowadzić własną politykę.

2. Starożytny Rzym.

Rzym podbił cały basen Morza Śródziemnego i północno-zachodnią część Europy. Imperium Rzymskie stało się podstawą dalszego rozwoju Europy. Jego zasługi dla jej jednoczenia to:

a/ jedność cywilizacyjna - stworzył silne scentralizowane imperium, wspólnotę cywilizacyjną poprzez twórczość literacką opartą o łacinę (Horacy, Wergiliusz, Owidiusz, Cyceron), wspólne prawo na całym obszarze imperium, silną armię będącą szkołą wychowania obywatelskiego;

b/ infrastruktura – zbudował sieć dróg na obszarze imperium („wszystkie drogi prowadzą do Rzymu”), sieć wodociągów, stadiony, amfiteatry, świątynie.

II. Idee jednoczenia Europy – średniowiecze.

Średniowiecze miało decydujący wpływ na dla jednoczenia Europy. Czynniki wpływające na ten proces to:

1.Chrześcijaństwo.

a/ proces chrystianizacji

W 313 roku cesarz rzymski, Konstantyn Wielki, zezwolił na publiczne wyznawanie religii chrześcijańskiej, zaś cesarz Teodozjusz Wielki w 380 roku ogłosił chrześcijaństwo religią panującą w Imperium Rzymskim.

Na całym obszarze Christianitas szkoły parafialne uczyły według tego samego programu, tej samej łacińskiej gramatyki. Uniwersytety uczyły w języku łacińskim, według pokrewnych programów, tych samych dziedzin: teologii, prawa, medycyny, filozofii.

b/ rola papieży

W okresie średniowiecza, szczególnie od V do XIII wieku papieże uważani byli za zwierzchników władzy świeckiej, stawali się najważniejszymi rozjemcami w sprawach Europy. To oni inspirowali wyprawy rycerstwa europejskiego przeciwko niewiernym, w ten sposób tworząc „jedyną, prawdziwie europejską armię, jaka kiedykolwiek istniała

c/ ideolodzy jednoczenia świata chrześcijańskiego

W średniowieczu wśród ideologów jednoczenia świata chrześcijańskiego wyróżnić możemy dwa prądy: zwolenników uniwersalizmu teokratycznego oraz jego krytyków.

Zwolennicy uniwersalizmu teokratycznego to:

- św. Augustyn (354-430) – w dziele O państwie bożym proponował po raz pierwszy w historii utworzenie chrześcijańskiego imperium pokojowego, na czele którego stałby papież. Argumentował to tym, iż państwa ziemskie przemijają, a jedynie państwo boże jest wieczne. Uzasadniał on wyższość władzy kościelnej nad ziemską, dowodząc przy tym zasadności prześladowań religijnych wobec „heretyków”;

- św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) w dziele O władzy monarchów udowadniał wyższość władzy papieskiej nad władzą świecką, dokonując przy tym syntezy myśli grecko-rzymskiej z dogmatami wiary

II. Walka z naporem islamu.

1. Islam – w języku arabskim oznacza poddanie się Bogu;

Mahomet (po arabsku Muhammad) - twórca i ostatni prorok islamu. Żył w latach 570-632. Wyznawcy islamu uważają, że islam jest trzecią – po judaizmie i chrześcijaństwie – ostateczną religią objawioną, zaś Koran za ostatnią objawioną księgę. Islam ma wspólne korzenie z judaizmem i chrześcijaństwem. Mahomet twierdzi, iż objawienie przekazane Żydom i chrześcijanom przez Abrahama, Mojżesza i Jezusa winno zostać ponowione i uzupełnione, co zostało dokonane poprzez Koran. Rok 622 ery chrześcijańskiej (ucieczka Mohameta przed swymi przeciwnikami z Mekki do Medyny) uważany jest za pierwszy rok kalendarza muzułmańskiego; liczba wyznawców ok.1,1 mld (chrześcijanie ok. 2mld);

Napoleon I Bonaparte (1769-1821) – cesarz Francuzów.

Wywarł największy wpływ w XIX wieku na jednoczenie się Europy, lecz drogą podboju.

Najistotniejsze cechy tego wpływu to:

a/ idee rewolucji francuskiej podporządkował francuskiej ekspansji w Europie;

b/ Europa jednoczona była wokół Paryża;

c/ zmusił do zrzeczenia się przez cesarza Austrii Franciszka I cesarza rzymskiego (1806 r.), który uważany był za duchowego seniora wszystkich monarchów, co zburzyło całkowicie istniejącą w teorii jedność państw europejskich symbolizowaną przez „święte imperium rzymskie”;

d/ pod jego władzą zjednoczona została prawie cała Europa od Portugalii, aż do granic Rosji;

e/ tworzył konfederację państw kontynentalnej Europy, której centrum była Francja, zaś reszta państw była zwasalizowana lub zależna, gdyż na ich czele stali członkowie jego rodziny lub jego wierni pretorianie (nie dopuszczał tylko Anglii do tej konfederacji);

f/ tworzył nowe rozwiązania organizacyjno-prawne w Europie, nowy system władzy, regulowany przez kodeks cywilny, zwany Kodeksem Napoleona, wprowadzał nowe konstytucje wzorowane na konstytucji francuskiej, wprowadzał nowy model państwa zcentralizowanego gwarantującego równość obywateli wobec prawa, znoszącego przywileje feudalne i ułatwiającego awans rodzącej się burżuazji;

g/ po abdykacji zajął się teoretycznym ujmowaniem swych celów politycznych, do których zaliczał łączeniem państw kontynentu europejskiego w jedna w jedną „rodzinę narodów”. Połączona miała być ona nową strukturą organizacyjną, ze wspólną walutą, wspólnym systemem prawnym i ujednoliconym systemem miar. Pisał on: „chciałem z wszystkich tych narodów stworzyć jeden organizm państwowy (…) w takim stanie rzeczy byłoby więcej możliwości, aby wprowadzić wszędzie ujednolicone kodeksy, zasady, opinie,, uczucia, poglądy oraz interesy. Wówczas, być może, dzięki temu powszechnemu oświeceniu, stałyby się realne marzenia o przyjęciu przez wielką rodzinę europejską zasad kongresu amerykańskiego lub amfiktionii greckiej”.

Projekty integracyjne 1919-1939

1. Idee komunistów jednoczenia Europy.

1. Klasyczna komunistyczna teoria rewolucji światowej – miałaby ona rozpocząć się, według Marksa i Engelsa, w najbardziej rozwiniętych krajach, szczególnie znaczenie w tym procesie przypadać miało Europie, a w niej Niemcom. Następnie po Niemczech ogarnąć resztę Europy, znosząc istniejące państwa kapitalistyczne i tworząc nieokreślony dokładnie twór polityczny wyzwolonego proletariatu („Europa czerwona”). Z czasem stan ten miał przejść w ostatni etap, tzn. komunizm, czyli w społeczny twór całkowicie pozbawiony elementów politycznych, państwowych;

2. Włodzimierza Lenina modyfikacja teorii światowej rewolucji – uważał on, iż pierwszym ogniwem rewolucji światowej a jednocześnie najsłabszym ogniwem systemu kapitalistycznego może być kraj słabo rozwinięty i posiadający osłabioną w wyniku wojny władzę państwową. Oczywiście, chodziło mu o Rosję.

3. Po obaleniu przez bolszewików legalnego Rządu Tymczasowego i ustanowieniu własnej władzy posługującej się terrorystycznymi metodami, istniały jeszcze dwa kierunku dalszego rozwoju rewolucji w wymiarze międzynarodowym:

- pierwszy, Lenina, wskazywał na konieczność umacniania Rosji Sowieckiej i dopiero po uzyskaniu odpowiedniej siły dalej rozprzestrzeniać wpływy komunizmu w Europie i dalej w całym świecie;

- drugi, Lwa Trockiego, dalszy rozwój rewolucji widział w „pójściu za ciosem” i poprzez agresję zbrojną na Zachód („eksport rewolucji”) natychmiastowe rozszerzanie strefy komunizmu; agresja miała być tylko sygnałem do powstania zbrojnego proletariatu krajów kapitalistycznych przeciw własnym rządom (zasada „proletariusze wszystkich krajów łączcie się”);

1. Liga Narodów.

Była pierwszą próbą realnie tworzonej wspólnoty międzynarodowej przez państwa

systemu wersalskiego, które określały wspólne cele i sposoby ich osiągania, a także sankcje za nieprzestrzeganie ustanowionych reguł postępowania.

1. Powstała z inicjatywy prez. USA Woodrowa Wilsona, zaś jej statut przyjęty został przez konferencję pokojową w Wersalu w 19919 roku; wszedł w życie w 1920 r.; funkcjonowała do 1946 roku; siedzibą była Genewa; ogólnie liczyła 63 członków (liczba ta zmieniała się, gdyż część z nich rezygnowała lub była relegowana);

2. Zasadą, którą winni kierować się członkowie Ligi według jej statutu, było „załatwianie i rozstrzyganie sporów i konfliktów (bez względu na ich naturę i pochodzenie), które mogłyby powstać między nimi, powinno być osiągane zawsze za pomocą środków pokojowych” (art. 2); w tym duchu przyjęty został pakt Brianda-Kelloga w 1928 roku, zawierający bezwzględny zakaz wojny agresywnej między stronami umowy (62 państwa) i obowiązujący do chwili obecnej;

3. Słabości Ligi Narodów:

- spośród siedmiu państw decydujących w tym czasie o stanie stosunków międzynarodowych (USA, Francja, W. Brytania, Niemcy, Włochy, Japonia, ZSRR), tylko Francja i W. Brytania byłyby przez cały czas członkami Ligi. Japonia, Niemcy, Włochy i ZSRR były tylko przez pewien okres jej członkami, zaś Stany Zjednoczone tworzyły ją, lecz w skutek odrzucenia Traktatu Wersalskiego przez Kongres wycofały się z jej prac;

- nadmierny pacyfizm i niechęć do podejmowania zdecydowanych kroków w sytuacjach kryzysowych i wymagających gaszenia ognisk konfliktów granicznych i narodowościowych;

- rywalizacja francusko-brytyjska w polityce wobec Niemiec; pierwsi dążyli do ich osłabienia, zaś drudzy odwrotnie;

- silne sprzeczności polityczno-ideologiczne (przede wszystkim III Rzesza i ZSRR) wynikłe z działalności ruchu komunistycznego, faszystowskiego i socjalistycznego.

Projekty jednoczenia Europy w czasie II wojny światowej

1. Projekt ruchu paneuropejskiego w Nowym Jorku (tam w czasie wojny, na

uniwersytecie nowojorskim, mieściła się siedziba ruchu paneuropejskiego), ogłoszony 10.04.1944 roku i zatytułowany „Projekt konstytucji Stanów Zjednoczonych Europy”.

Przewidywał on utworzenie trzech wspólnych organów ponadpaństwowych:

- jako ciało ustawodawcze dwuizbowy Kongres: Izba Reprezentantów i Izba Państw. W pierwszym zasiadaliby delegaci państw zależnie od liczby mieszkańców, w drugim państwa powyżej 2,5 mln posiadały po 2 delegatów, zaś poniżej 2.5 mln po jednym delegacie.

- jako organ wykonawczy Rada Unii Europejskiej – złożona z siedmiu członków wybieranych co cztery lata i zaproponowanych przez państwa członkowskie;

- jako organ sądowniczy – Sąd Najwyższy.

Ponadto proponowano utworzenie w Europie strefy wolnego handlu i Unii celnej.

1. Unia celna Beneluksu

Emigracyjni politycy Belgii, Holandii i Luksemburga już pod koniec 1941 roku rozpoczęli starania o powołanie unii celnej. Unia taka pomiędzy Belgią i Luksemburgiem istniała już od 1921 roku. Starania te doprowadziły w 1943 roku do zawarcia tymczasowego układu walutowego, a w 1944 roku do układu tworzącego unię celną. Realizacja tego projektu odłożona została do czasu zakończenia okupacji niemieckiej.

1. Polskie plany integracji środkowoeuropejskiej.

Polscy działacze polityczni na uchodźstwie w Londynie nawiązywali w wizjach budowy porządku powojennego do koncepcji jagiellońskiej. Jej podstawową idea było tworzenie federacji Państw środkowej Europy pomiędzy Bałtykiem, Morzem Czarnym i Adriatykiem, co stanowiłoby barierę przeciw naporowi niemieckiemu na wschód i rozdzielałoby Niemcy od Rosji. Pierwszym krokiem na drodze realizacji powyższej koncepcji była deklaracja w sprawie rozwijania konfederacji polsko-czechosłowackiej z listopada 1940 roku, w wyniku której powstał Komitet Koordynacyjny i komitety mieszane. W rezultacie ich działań 23 stycznia 1942 roku zawarto polsko-czechosłowacki układ w sprawie przyszłej konfederacji obu krajów, z możliwością rozszerzenia jej na inne państwa Europy Środkowej i Wschodniej. Układ przewidywał:

- prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej, gospodarczej i wojskowej;

- utworzenie Unii celnej i walutowej;

- powołanie Zgromadzenia Związkowego (organ ustawodawczy), Naczelnej Rady Związku (organ wykonawczy) i Trybunału Związkowego (organ sądowniczy).

1. Stanowiska „wielkiej trójki” w sprawie integracji Europejskiej

a/ USA

– prezydent Roosevelt nastawiony był niechętnie do idei integracji europejskiej;

- priorytetem były dla niego wymogi strategii wojennej, szczególnie na Pacyfiku. Dlatego też nie popierał dążeń, do których wrogo nastawiony byłby ZSRR. Dobrą współpracę z Rosją wyżej cenił, niż budowę jedności europejskiej, co do której Rosja była wrogo nastawiona;

- Roosevelt naiwnie wierzył, że sprawy europejskie wspólnie rozstrzygać będą W. Brytania i ZSRR;

- szczególna niechęć USA przejawiały wobec planów integracyjnych federalistów;

b/ ZSRR

- przeciwny europejskim projektom federacyjnym ogólnoeuropejskim, jak też regionalnym, które uważał za „reakcyjne” i antysowieckie;

- obłudnie głosił, iż decyzje w sprawach europejskich należy pozostawić narodom, a nie rządom emigracyjnym;

- wykluczał udział Rosji Sowieckiej w jakichkolwiek próbach budowania federacji ogólnoeuropejskiej;

- Po 1943 roku opowiadał się za podziałem sfer wpływów w Europie, przy czym wraz z przesuwaniem się frontu swe wpływy nakreślał coraz bardziej na zachód;

c/ W. Brytania

- początkowo liderował idei jedności Europejskiej;

- patronowała większości projektów integracyjnych, szczególnie dotyczących integracji środkowoeuropejsko-wschodniej i bałkańskiej;

- wraz z przesuwaniem się frontu na zachód i zmniejszającym się znaczenie w ramach „wielkiej trójki”, W. Brytania wycofywała swe poparcie dla federacji środkowoeuropejskich, dążąc tylko do utrzymania swych wpływów w Grecji.