APARTHEID. Termin stworzony przez grupę afrykanerskich działaczy na początku lat 40. XX wieku. Oznacza on w języku afrikaans (język białej ludności Afryki Południowej pochodzenia holenderskiego) „osobność, rozdzielenie”. Pierwsze wyjaśnienie tego słowa w słowniku języka afrykaner­skiego pojawiło się dopiero w roku 1950: ,,Apartheid (...) utrzymywanie i utrwalanie tożsamości rozmaitych co do koloru grup, z których składa się ludność, oddzielny rozwój tych grup zgodnie z ich indywidualną naturą, tradycją i zdolnościami - w przeciwstawieniu do integracji. W swoim praktycznym zastosowaniu polityka ta pociąga za sobą kroki i wysiłki obejmujące m.in. środki mające na celu pewne stopnie czysto miejscowej lub przestrzennej separacji, np. w odniesieniu do stref mieszkaniowych, urządzeń użyteczności publicznej, transportu, rozrywek, etc., środki dotyczące praw politycznych, np. oddzielne listy wyborcze, oddzielne przedstawicielstwo w parlamencie i w radach prowincjonalnych; także segregację terytorialną, np. fakt rezerwowania dość obszernych terytoriów do wyłącznego użytku jednej grupy ludności, np. terytorium tubylcze.''

Osobliwością historycznego rozwoju RPA jest fakt, że w prowincji Kapsztad najstarszymi mieszkańcami (czyli „tubylcami”) są Europejczycy – Afrykanerzy, którzy zaczęli napływać tu z Europy około 350 lat temu i dzisiaj stanowią 14 % ludności. Afrykanerzy (Burowie), pod wpływem działań administracji brytyjskiej, masowo migrowali w XIX wieku na północ, zasiedlając dzisiejsze prowincje Natal, Orania i Transwaal, które w owym czasie były jeszcze dość słabo zaludnione. Zatem Afrykanerzy stanowią rdzenną ludność na dużych obszarach RPA. Większość czarnej ludności to Murzyni plemion Bantu, którzy nadciągnęli na obszar dzisiejszego kraju z północy. Narody Bantu stanowią ogromną część ludności RPA (jest to największa grupa etniczna) pochodzenia nieeuropejskiego. Zachęcone wyższymi dochodami i lepszymi perspektywami życia osiedliły się na terytorium dzisiejszej RPA w XVIII i XIX w. Rdzenna ludność czarna – Buszmeni i Hotentoci – stanowi mniejszość i zamieszkuje pustynne, północno zachodnie i północno wschodnie regiony kraju.

W historii Afryki Południowej datą przełomową jest rok 1948. Od tego roku symbolem, zawołaniem, hasłem białej mniejszości stała się ideologia apartheidu. Początków tego systemu należy jednak szukać już w 1913 roku kiedy przyjęto Land Acts, dekret zabraniający czarnej ludności posiadania ziemi, zaostrzony w 1936 roku.

1923 r. – ustawa o tubylczych terenach miejskich, (ograniczenie osiedlania się Afrykanów w miastach

1926 r. – ustawa o barierze koloru ( zakazywanie dostępu czarnym do niektórych zawodów)

Małżeństwo zawarte między osobą białą a niebiałą jest nieważne, a niedoszli małżonkowie i urzędnik, który udzielił ślubu, podlegają surowej karze.

zakazane stosunki płciowe między białymi a tubylcami, romanse między białymi a Azjatami czy Kolorowymi

Ad1.) Podczas II Wojny Światowej Związek Południowej Afryki opowiedział się po stronie Wielkiej Brytanii. Stał za tym ówczesny premier Jan Christian Smuts, który był jednym z twórców Ligi Narodów, później ONZ a także Deklaracji Praw Człowieka. Utracił on jednak władzę w roku 1948 na rzecz Partii Narodowej, której przewodził Daniel Malana – wróg kolorowych, Anglików i Żydów. Za cel wyznaczył sobie utrzymanie supremacji białych w ZPA.

Z uwagi na świetną koniunkturę gospodarczą oraz nieporównywalnie lepsze warunki życiowe w ZPA niż w pozostałych krajach afrykańskich, apartheid początkowo nie budził dużego sprzeciwu. Szczególnie poszkodowana czuła się ludność hinduska i ona odegrała dużą rolę w mobilizacji ONZ i międzynarodowej opinii publicznej.

Apartheid jako oficjalna polityka państwowego rasizmu został ustanowiony po dojściu do władzy Partii Narodowej Daniela F. Malana w 1948 roku. W sprawozdaniu południowoafrykańskiej Rady Planowania Społecznego i Gospodarczego z 1948 r. możemy przeczytać: „…Społeczeństwo południowoafrykańskie jest dzisiaj podzielone… na dwie kasty – małą wyższa kastę Europejczyków i dużą, niższą kastę nie-Europejczyków”. W roku 1948 koalicja afrykanerska (Partia Nacjonalistyczna i Partia Afrykanerska, które 1951 połączyły się w Partię Narodową) zwycięża w wyborach, a rządy w kraju obejmują afrykanerzy. Malan postanawia wprowadzić ją w życie poprzez 2 etapy : w latach 1948 - 1963 tworzą się podstawy prawne tego systemu, a następnie do roku 1989 tzw. bantustanizacja RPA, czyli wydzielenie terenów dla ludności czarnej. W wydanych aktach prawnych (Populations Registration Acts z 1950 roku) wszystkich mieszkańców w RPA podzielono na trzy grupy: Bantu (wszyscy czarni Afrykanie), ludność kolorową (ludzie rasy nie-białej) i ludzi rasy białej. Ludność biała stanowiła zaledwie 10-14 % całej liczby mieszkańców RPA. Później dołączono do tej klasyfikacji czwartą kategorię – Azjaci (głównie Hindusi i Pakistańczycy).

Definicje były dość skomplikowane i nieraz ze sobą sprzeczne, a więc dające faktycznie dużą swobodę władzom wykonawczym oraz otwierające szerokie możliwości nadużyć i szykan. Oto przykłady definicji:

„BIAŁA OSOBA oznacza osobę, która z wyglądu jest oczywiście białą osobą lub która jest powszechnie uważana za białą osobę, ale nie dotyczy to osoby, która chociaż z wyglądu oczywiście jest biała, jest powszechnie uważana za osobę kolorową”

„TUBYLEC oznacza osobę, która jest faktycznie członkiem tubylczej rasy lub afrykańskiego szczepu albo jest powszechnie za takiego uważana”

„OSOBA KOLOROWA oznacza osobę, która nie jest ani białą osobą, ani tubylcem”

W każdym razie ciemniejszy kolor skóry jest bardzo szkodliwy dla jej posiadacza, chyba że pochodził on z uprzywilejowanych krajów, wtedy władze południowoafrykańskie wykazywały skłonność do przymykania oczu na różnice w kolorach, np. na Japończyków, z którymi prowadzili intensywną wymianę handlową lub z Chińczykami.

Na podstawie Registration Population Acts utworzono Centralny Rejestr Ludności – każdy mieszkaniec RPA otrzymał nr indentyfikacyjny, a po ukończeniu 16 roku życia dowód osobisty z określeniem przynależności do rasy.

Departament Spraw Wewnętrznych był odpowiedzialny za klasyfikację obywateli. Niezgodności z prawem rasy były traktowane surowo. Rząd nakazał prowadzenie ksiąg zawierających odciski palców, zdjęć i informacji na temat dostępu do obszarów innych ras. Apartheid stworzony został w oparciu o doktrynę głoszącą ustawowe i kulturowe oddzielenie ras i odrębność ich rozwoju. System ten realizował rasistowskie założenia. Instytucja mająca w podstawach dyskryminację rasową łamała zasady Karty Narodów Zjednoczonych i Powszechną Deklarację Praw Człowieka. Każda krytyka wobec systemu była natychmiast tłumiona. Ideologia apartheidu oczywiście podlegała zmianom i rozwojowi. Wynikająca tylko z doktryny holenderskiego Kościoła reformowanego, gdzie podkreślano jego predestynację, wkrótce stała się oficjalną doktryną polityczną, obejmującą wprowadzenie barier rasowych i segregacji. Początkowo funkcjonująca jako zbiór luźno powiązanych haseł, potem przerodziła się w spójny system, mający doprowadzić do całkowitej segregacji ras. Jej specyfika polega na tym, iż o apartheidzie mówimy tylko w odniesieniu do dyskryminacji rasowej, jaka miała miejsce na południu kontynentu afrykańskiego. Przy czym objęła nie tylko Republikę Południowej Afryki, lecz także kraje ościenne: Rodezję, przez jakiś czas Angolę, Namibię. Właściwie wszędzie tam, gdzie dotarła władza południowoafrykańska starano się wprowadzić ten system.

Problem polegał na tym, że jeżeli czuli oni nawet niechęć do podziałów rasowych to z biegiem czasu przyzwyczaili się do tego, że „Murzyn” ma im służyć, że tylko oni mają prawa wyborcze, że nie spotkają nigdy ,,czarnego'' w swoim kościele. Co więcej niektórzy faktycznie zaczynali wierzyć, iż Afrykanie nie są w stanie podejmować samodzielnie decyzji dotyczących ich samych, ponieważ funkcjonują na niższym szczeblu cywilizacyjnym. W związku z tym należy pomagać im w tych wyborach, a najlepiej dokonywać tego za nich.

Polityka Partii Narodowej wynikała zarówno z obaw i nienawiści mniejszości do większości innej rasy i innego koloru skóry, jak i z teorii, która kształtowały zbiorowe doświadczenia Afrykanerów i moralna atmosfera ich społeczności. Afrykanin, zwłaszcza ten żyjący w mieście, był w oczach przeciętnego Afrykanera niecywilizowanym barbarzyńcą, niezdolnym ponosić odpowiedzialność za sprawy publiczne i nie zasługującym by utrzymywać z nimi stosunki prywatne. Natomiast Afrykanin żyjący na wsi był jakoby oswojonym, szczęśliwy sługą, raczej leniwym, który nie ma nadmiernych wymagań, a jego największym pragnieniem jest zachowanie takiego niemal niewolniczego stanu. Im ciemniejszy kolor skóry, tym nizszy poziom kulturalny i cywilizacyjny. Uważano ponadto, że mieszanie ras jest szkodliwe biologicznie. Zakładano wprawdzie, że przez pewien okres przejściowy ludzie różnych ras muszą utrzymywać wzajemne kontakty, ale ostatecznym celem była segregacja czarnych Afrykanów na odrębnych terenach zwanych Bantustanami. Miały one stanowić ekonomiczne samowystarczalne enklawy rasowe w ramach jednego południowoafrykańskiego organizmu państwowego. Ta teoria i opracowana na jej podstawie polityka także wynikała z obaw i uprzedzeń. Naukowcy, w tym południowo afrykańscy, odrzucali biologiczne uzasadnienia tkwiące u podstaw polityki apartheidu; ekonomiści udowadniali, że tereny przeznaczane na tubylców nigdy nie będą w stanie same się utrzymywać, chyba tylko przy niezwykle wysokich kosztach, jakich biała ludność nie zaakceptuje; wskazywali, ze biała społeczność nie może obejść się bez czarnej siły roboczej . Afrykanów wysiedlano z miast na wpół uprzemysłowione tereny wiejskie, podczas gdy w wielkich ośrodkach miejskich biali potrzebowali ich do pracy. Teoria apartheidu niedoceniała siły ludzkich emocji, zrodzonych z uzasadnionego gniewu, i świadomości Afrykanów, którzy wiedzieli ponadto, co działo się gdzie indziej w Afryce. Wielu zwolenników apartheidu nie zdawało sobie sprawy, że ich polityka wymagać będzie stosowania tak ogromnych środków przymus, ani że ściągnie na nich uwagę świata i wywoła powszechne potępienie.

Plan prezentacji:

1. Wyjaśnienie pojęcia „apartheid”

2. Struktura ludności RPA

3. Historyczna droga do apartheidu

4. Skutki Populations Registration Acts – podział ludności na grupy.

5. Doktryna apartheidu wg Daniela F. Malana

6. Doktryna apartheidu

7. Sytuacja RPA w latach 50.

8. Sytuacja RPA w latach 60.

9. Masakra w Sharpeville

10. Reakcja świata

11. Sytuacja RPA na przełomie lat 60. i 70.

12. Sytuacja RPA na przełomie lat 70. i 80.

13. Koniec apartheidu

14. Dialog

15. Demokracja

16. Wybory

Bibliografia:

1. P. M. Majewski, Słownik najnowszej historii świata 1900-2007, Prószyński S-ka,2009, ISBN 978 83 7469 683 8

2. M. Boczwarow, A. Suliborski, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce. Terminologia, PWN, W-wa 2003, ISBN 83 01 13718 5

3. A. Patka, J. Rydel, J.J. Węc, Najnowsza historia świata 1945-1995, Kraków, 1997, ISBN 83 08 02688 5

4. Pod redakcją Marka Bankowicza „Historia polityczna świata XX wieku 1945 – 2000”, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004

5. Jan Balicki „Afrykanerzy Afrykanie Apartheid”, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1980

6. Peter Calvocoressi „Polityka międzynarodowa po 1945 roku”, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1998

7. http://www-cs-students.stanford.edu/~cale/cs201/apartheid.hist.html