Wstęp
Apartheid - jak pisze Profesor Czesław Mojsiewicz - był doktryną realizowaną przez wiele lat w niektórych państwach południowej Afryk Była to również polityka skierowana przeciwko czarnej ludności, np. w RPA, gdzie ludność ta stanowiła ok. 85%. Biała mniejszość dyskryminowała ludzi ze względu na kolor skóry. Apartheid przybierał przeróżne formy poniżania ludzi, takie jak: zakładanie wydzielonych gett czy bantustanów (RPA), poruszanie się tylko wydzielonymi środkami lokomocji (komunikacji), korzystanie z lokali gastronomicznych przeznaczonych tylko dla czarnych, pozbawianie praw politycznych, ograniczanie wolności osobistych. Taka polityka rasistowska trwała w RPA do 1991 roku.
RPA było w Afryce enklawą zarządzaną przez białych, tzw. Afrykanerów. Był to odrębny biały naród, który ukształtował się w Afryce. Afrykanerzy przenieśli się do Południowej Afryki z metropolii europejskich i stracili z nimi powiązania.
Apartheid został sformułowany w celu utrzymania byłej ludności europejskiej jako czystej białej rasy. Chodziło także o ochronę i utrzymanie miejscowych grup rasowych jako odrębnych społeczności, które powinny mieć perspektywy rozwoju we własnych okręgach. Chodziło więc o zróżnicowanie rasowe i utrzymanie odrębności. Celem apartheidu było umocnienie panowania białej rasy także poprzez utworzenie w Afryce Południowej odrębnego państwa białych i odrębnego państwa Afrykanów. Legło to u podstawy koncepcji bantustanizacji RPA. W języku Afrykanerów apartheid oznaczał rozdzielenie, odrębny rozwój. Była to segregacja umocowana prawnie.
Podstawy teoretyczne
Jednym z uwarunkować apartheidu było założenie w RPA kościołów, które były południowoafrykańską wersją kalwinizmu. Dużą rolę odegrał tu dogmat o predestynacji - do zbawienia przeznaczeni są tylko niektórzy. Są oni lepsi i mogą panować nad innymi. Innym znaczącym był dogmat tzw. narodu wybranego, polegający na przeświadczeniu, że to biali zostali wybrani, a więc to oni mogą panować. Wyznawano także pogląd, że Bóg stworzył rasy odrębnie, więc nie chciał, aby się one mieszały.
Popularna była także koncepcja Gobineau wg której ludzie biali dominują urodzeniem, są genetycznie lepsi intelektualnie. Za to czarni są lepsi fizycznie i dlatego oni powinni pracować. Opierano się także na „misji białego człowieka”. Biali mieli popularyzować zdobycze techniki wśród czarnych, których uważali za zacofanych.
Bardzo ważna była teoria pierwotnego zasiedlania. Twórcy apartheidu dowodzili, że Europejczycy zamieszkiwali obszar kraju na mocy prawa okupacji pierwotnej, a Afrykanie Banru są tylko elementem migracyjnym na ziemi białego człowieka. Wg tej koncepcji to Afrykanerzy pierwsi zajęli tereny na południu Afryki.
Co może być paradoksalne, próbowano także wskazywać na interes ludności czarnej. Twierdzono, że nie jest ona monolitem, wewnątrz niej istnieją grupy, które różnią się wierzeniami, językiem itp., powinny one funkcjonować odrębnie. Każdy naród afrykański powinien żyć na odrębnym terytorium, aby uniknąć mieszania się z innymi narodami afrykańskimi. Dzięki temu miały zachować odrębność osobową i kulturową.
Na wprowadzenie apartheidu duży wpływ miało zwycięstwo Partii Malana (Partia Nacjonalistyczna). Zbiegło się to z końcem wojny. W RPA pojawili się zbiegli z Europy naziści, których poglądy trafiły na podatny grunt.
Początkowe poparcie zachodu
Kilka powodów zadecydowało o poparciu polityki rządu w Pretorii przez państwa zachodnie. RPA miała korzystne położenie geopolityczne. Dzięki temu mogła kontrolować szlaki komunikacyjne. RPA była uważana za ostoję białych w Afryce, którą trzeba utrzymać. Znaczną rolę odgrywał także czynnik ekonomiczny. Ludność czarna była prawie niewolniczą siłą roboczą. Nie mogły powstawać tam związki zawodowe, ponieważ Afrykanerzy całkowicie kontrolowali ludność czarną. Inwestycje w tym regionie dawały gwarancję stabilności. Komunizm był zakazany, a w razie konfliktu Wschód - Zachód, RPA opowiedziałoby się po stronie państw zachodnich. Warto odnotować także współpracę wojskową z NATO. Istniało także poczucie wspólnoty cywilizacji. RPA było ostoją kultury białych w obliczu „czarnej masy”.
Realizacja doktryny apartheidu
Doktryna apartheidu ulegała ewolucji pod wpływem wydarzeń wewnętrznych i zewnętrznych. Była realizowana w trzech etapach: pierwszym - od 1948 do 1959/1960 roku, drugim od 1960 do 1989 roku. Możemy tutaj wyróżnić dwa podetapy: do roku 1969 i od roku 1970. Trzeci etap trwał od 1989 i był demontażem apartheidu.
I etap
Rozpoczyna się od zwycięstwa Partii Nacjonalistycznej. Rząd z Malanem na czele zaczął wprowadzać w życie doktrynę apartheidu. Polegało to na stworzeniu podstaw prawnych, a więc wprowadzeniu w życie ustaw dyskryminujących ludność, ograniczających prawa i wolności we wszystkich strefach życia: społecznej, politycznej i prawnej.
W sferze społecznej wprowadzono kilka ustaw zakazujących m.in. zawierania małżeństw mieszanych, mieszanych stosunków seksualnych. W 1953 roku zakazano nauczać w języku angielskim i afrikaans, aby Afrykanie nie mogli się porozumiewać. Trzy lata wcześniej przyjęto ustawę o rejestracji ludności, która miała na celu poróżnić ludność niebiałą. Najbardziej widocznym przejawem dyskryminacji była segregacja we wszystkich miejscach publicznych, środkach komunikacji itp.
Dyskryminacja w sferze politycznej przejawiała się głównie poprzez brak praw wyborczych. Czarni nie mogli głosować i wybierać swoich przedstawicieli, którzy broniliby ich interesów. Tubylcy byli usuwani z terenów zamieszkałych przez białych. Ustawa o przesiedleniu tubylców z 1954 roku wprowadziła także podział na rezerwaty - zaczątki bantustanów. Zakazano komunizmu. Z tym, że pod tym pojęciem kryła się wszelka działalność przeciw władzy w Pretorii. Zdelegalizowane zostały także wszystkie organizacje afrykańskie m.in. Afrykański Kongres Narodowy. Za te same przestępstwa czarni otrzymywali wyższe kary niż biali.
Środki produkcji znajdowały się tylko w rękach białych. Czarni nie mogli posiadać własności w dzielnicach białych. Jeżeli biały i czarny wykonywał tę samą pracę, to ten drugi otrzymywał niższe wynagrodzenie.
W efekcie ludność RPA podzielona została na 4 odrębne społeczności posiadające różny status społeczny, ekonomiczny, polityczny, żyjące w separacji terytorialnej.
II Etap
Drugi etap realizacji doktryny apartheidu możemy podzielić na dwa podetapy. Bantustanizaje trwającą od 1960 do 1969 roku oraz na etap transformacji bantustanów trwający do roku 1989.
I Podetap
Bantustany z założenia miały być zbiorem państewek Bantu, które docelowo miano przekształcić w państwa. Chciano utworzyć jedno państwo dla białych i 8 państw dla czarnych. Dlatego 264 rezerwaty plemienne przekształcono w 8 bantustanów podporządkowanych władzom w Pretorii. Miała powstać „Południowoafrykańska wspólnota narodów”.
Bantustany to odrębne rządzące się własnymi prawami i zwyczajami organizmy polityczne zamieszkałe i rządzone wyłącznie przez czarnych. Ich celem było rozdzielenie białych i czarnych tak, aby ludność biała stanowiła większość w RPA poza bantustanami. Poprzez ich stworzenie rząd w Pretorii chciał także zwiększyć kontrolę nad elitami plemiennymi. W 1963 roku powstał pierwszy bantustan Trankei, następnie powstało jeszcze 10 bantustanów : Ciskei, Kwa Zulu (Zulululand), Bosotho-Qwaqwa (Bosotho Bo Borwa), Lebowa, Gazankulu, Bophuta Tswany, Vha Mendy, Swazi, Ndebele.
Korzyści płynące dla białych z powstania bantustanów można podzielić na strefę polityczną, społeczną i ekonomiczną.
W sferze politycznej korzyści były oczywiste. Bantustany były tworzone tylko dla ludności czarnej. Ludności tej było więcej niż ludności białej, a miała posiadać mniej terytoriów. Poza tym bantustanizacja wprowadziła zasadę, że każdy rządzi u siebie, zrzucono więc odpowiedzialność za problemy bantustanów na ich władze. Kontrolę nad bantustanami dawało też to, że pojawili się czarni, którzy popierali władze w Pretorii ( w zamian za to, że sami mogli rządzić w bantustanach). Co więcej czarni w bantustanach posiadali pewne prawa, więc nie domagali się praw w części dla białych.
Segregacja była pełna. Czarni nie mogli przebywać w części RPA przeznaczonej dla białych. Ludność czarna musiała mieć zezwolenie na prace w „części białej”. Konflikty społeczne zostały przeniesione do bantustanów.
Bantustany zajmowały w RPA mniej ziemi i były to na dodatek ziemie gorsze. Siłą rzeczy ludność czarna była skazana na to, że nie utrzyma się z pracy w bantustanach. Musieli jeździć do „białej części”, a tam byli tania siłą roboczą.
II Podetap
Zaczęto usamodzielniać bantustany. Cztery pierwsze, które uzyskały niepodległość to : Tranksei 1976, Bophuta Tswany 1977 (wg Malinowskiego) 1979 (wg Leksykonu), Vha Mendy 1979, Ciskei 1981. Społeczność międzynarodowa nie uznała jednak bantustanów, które zostały uznane tylko przz RPA.
Szczyt apartheidu przypada na przełom lat 60/70-tych Już od początku lat 70-tych w apartheid zaczął słabnąć. Premier Vorster zadecydował o jego modyfikacji Stało się to zarówno z przyczyn zewnętrznych jak i wewnętrznych.
Do przyczyn wewnętrznych możemy zaliczyć m.in. przyczyny ekonomiczne: w latach 60-tych i w pierwszej połowie lat 70-tych RPA bardzo dynamicznie się rozwijała, aby podtrzymać ten rozwój trzeba było złagodzić ustawodawstwo apartheidu, które krępowało ludność niebiałą w działalności gospodarczej. Przyczyny kulturowe to wzrost poziomu oświaty i świadomości ludności murzyńskiej. Polityczne natomiast to rozszerzenie przez władze w Pretorii uprawnień ludności niebiałej, aby osłabić nastroje opozycyjne w RPA. Dla tych nastrojów inspirująca i zachęcająca mogła się okazać dekolonizacja Angoli i Mozambiku.
Przyczyna zewnętrzna to upadek kolonializmu portugalskiego w Afryce. W latach 1975-76 uaktywnił się czarny ruch narodowowyzwoleńczy, ponieważ w 1974 w Portugalii wybuchła rewolucja goździków i na jej skutek portugalskie imperium kolonialne rozpadło się :Angola i Mozambik zdobyły niepodległość i stały się tzw. państwami przyfrontowymi - były to państwa socjalistyczne i popierały ruch narodowowyzwoleńczy. W 1976 rozpoczęto tzw. politykę kontrolowanego osłabiania barier rasowych. Miała ona ograniczyć lub nawet anulować najbardziej drastyczne działania dyskryminacyjne i segregacyjne i ewentualnie rozszerzyć uprawnienia polityczne, ekonomiczne, socjalne ludności niebiałej. Oczywiście należało utrzymać dominację białej mniejszości i spacyfikować narastające nastroje opozycyjne, osłabić ruch wyzwoleńczy. Ustępstwa na rzecz ludności afrykańskiej miały mieć miejsce tylko na terenie bantustanów.
III Etap
Proces odchodzenia od rasistowskiego systemu politycznego w RPA wiązał się z normalizacją stosunków tego państwa z resztą świata. W ostatnim kwartale 1990 r. Pretoria odbudowała połączenia lotnicze z innymi stolicami, prezydent dc Klerk i minister spraw zagranicznych Pik Botha składali wizyty w krajach Wschodu i Zachodu, a przywódca Afrykańskiego Kongresu Narodowego (ANC) Nelson Mandela (zwolniony z więzienia w 1990r.) nawiązywał kontakty na wszystkich kontynentach. Dyplomacja RPA dostrzegała możliwości współpracy gospodarczej z państwami Europy Środkowej; z tego względu odwiedzał je Botha z grupami biznesmenów. Chociaż Zgromadzenie Ogólne NZ uchwaliło utrzymanie restrykcji gospodarczych przeciwko RPA (19 XII 1990) do czasu zniesienia apartheidu, EWG postanowiła już wówczas znieść zakaz nowych inwestycji w tym kraju. Dc Klerk zwrócił się do parlamentu (1991) uchylenie trzech fundamentalnych ustaw rasistowskich: o rozdzieleniu miejsca zamieszkania, o własności ziemi i o przypisaniu do grupy rasowej. Po kilku tygodniach rząd uczynił następny krok, przedkładając parlamentowi projekty uchylenia 189 ustaw i 15 tys. zarządzeń regulujących politykę apartheidu (12 III 1991). Zwalniał też dalszych więźniów.
22 sierpnia 1993 roku formalnie zakończyło się jednowładztwo białej mniejszości - uchwalono bowiem tymczasową konstytucje znoszącą ustawodawstwo apartheidu.
W 1994 roku odbyły się wybory parlamentarne pod obserwacja ONZ. Wzięło w nich udział 27 partii, zwyciężył ANC, a Mandela został prezydentem. Zniesiono sankcje wprowadzone przez ONZ. RPA przyjęto do Wspólnoty Narodów (Commonwealth), OJA, ruchu państw niezaangażowanych, przywrócono RPA do działalności w ONZ.
Potępienie przez społeczność międzynarodową
ONZ wielokrotnie potępiała RPA za prowadzenie polityki apartheidu. W 1962 roku ONZ poleciła państwom członkowskim zerwanie stosunków dyplomatycznych z RPA, bojkot towarów, nałożenie embargo na dostawy broni, zamknięcie portów morskich i lotniczych przed RPA. W 1973 roku uchwalono Konwencje o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu, jako zbrodni przeciw ludzkości. Rok później RPA zostało zawieszone w prawach do udziału w pracach ONZ.
Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, Red. Cz. Mojsiewicz, Wrocław 2004, s. 22.
E. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ i Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 1982, s.39.
Jan Balicki, Historia Burów. Geneza państwa apartheidu., Wrocław 1980, s. 215 - 253.
J. Kukułka, Historia współczesna stosunków międzynarodowych: 1945-2000, Warszawa 2003, s. 650-654