Archiwum publikacji
w serwisie Publikacje edukacyjne

Krótki zarys totalitaryzmu w XX wieku

Po pierwszej wojnie światowej, na skutek narastających kryzysów wewnętrznych w wielu państwach stykamy się po raz pierwszy z problemem państw totalitarnych (totus-cały, wszechogarniający), które doprowadzają do wybuchu II wojny światowej, a nie które z nich trwają jeszcze w czasach pokoju po 1945 roku. Analizowany temat jest dość obszerny także starałem się go podzielić na parę etapów. Na początku zostały zaprezentowane czynniki i sposób dojścia do władzy sił totalitarnych, później zawiązanie współpracy miedzy nimi i doprowadzenie do wojny rozpoczętej w 1939 roku. Na samym końcu przedstawiono świat po 1945 roku.

Charakterystycznym obrazem świata po I wojnie światowej był wzrost znaczenia dyktatur. Sytuacja ta ściśle związana jest z kryzysem gospodarczym, politycznym i społecznym po pierwszej wielkiej wojnie. Opisując całą sytuację nie możemy zapominać o nurcie komunistycznym, którego celem było wprowadzenie dyktatury proletariatu. Szczególnie z postanowień traktatu wersalskiego niezadowolone były państwa, które przegrały wojnę, ale Włochy mimo, iż znalazły się w gronie zwycięzców to także nic praktycznie nie zyskały. Na taki właśnie grunt najlepiej padały demagogiczne hasła. Przejęcie władzy przez partie o zabarwieniu faszystowskim odbywało się w różny sposób i miało to ściśle związek z sytuacją wewnętrzną. Ogólna rama jednak pozostawała ta sama. Partie faszystowskie dzięki swobodą demokratycznym organizowały się tworząc np. bojówki paramilitarne by później po przejęciu władzy zdelegalizować całą scenę polityczną. Różnica pomiędzy ruchem faszystowskim a komunistycznym polegała na tym, iż ci pierwsi nawoływali do jedności narodu, a drudzy do jedności klasowej. Głównymi cechami ruchu faszystowskiego jest więc kult państwa, ale także kult wodza- dodajmy nieomylnego. Poprzez zbrojenie się państw znikało bezrobocie a w szeregach paramilitarnych jednostek znajdywali swe miejsce kombatanci, którzy nie mogli odnaleźć się we współczesności. Tak najkrócej można zaprezentować klucz do sukcesu partii faszystowskich we Włoszech, Niemczech, ale również Austrii czy Hiszpanii.

Niewątpliwie genezy ruchu faszystowskiego należy szukać we Włoszech i wiązać go z osobą Benito Mussoliniego, który wykazywał się aktywnością polityczną jeszcze w trakcie wojny. Po 1918 roku jego poglądy uległy zmianie i przeistoczyły się z socjalistycznych w nacjonalistyczne, które wyrażał na łamach "IL popolo d'Italia". Ten absolwent kolegium nauczycielskiego dnia 23 marca 1919 roku powołał w Mediolanie organizację Związek Walki, której trzon stanowili zdemobilizowani żołnierze. Domagali się oni "sprawiedliwości" terytorialnej, której Włochy pozbawiono po traktacie wersalskim. Początkowo hasła patriotyczne, a w końcu nacjonalistyczne nie zyskiwały poparcia o czym świadczy fakt, że organizacja Mussoliniego nie weszła do parlamentu. Czas działał jednak na korzyść Benito, a kraj coraz bardziej pogrążał się w anarchii. Zastępy faszystów (squadre) zaczęły organizować "karne" akcje przeciw komunistom, czym Mussolini pozyskał sobie właścicieli zakładów pracy. Już w 1921 roku faszyści zdobyli 35 mandatów i w parlamencie utworzono stronnictwo - Narodową Partie Faszystowska (Partito Nazionale Fasista). Mussolini nie krył swych zapędów dyktatorskich i wbrew prawu dokonał zamachu stanu. W Neapolu podjęto decyzje "marszu na Rzym" (przy cichym poparciu papieża Piusa IX). 28 października 1922 roku "czarne koszule" rozpoczęły marsz na stolicę. Premier Facta żądał zbrojnego rozprawienia się z bojówkami, ale król zdecydował się powierzyć Mussoliniemu tworzenie rządu. Początkowo przywódca faszystowski wzbraniał się z przejęciem całkowitej władzy dyktatorskiej, ale 25 stycznia 1924 roku rozwiązał parlament i przeprowadził nowe wybory, które dały zdecydowane zwycięstwo partii faszystowskiej. Dopiero wówczas cześć osób przejrzała plan Mussoliniego i próbowała wzniecić bunt, ale morderstwo socjalistycznego posła Giacomo Matteotiego powstrzymało ich zapędy, a Włochy stały się pod koniec lat dwudziestych państwem faszystowskim. Wkrótce Mussolini dał światu próbkę swoich ambicji podporządkowując sobie Abisynię.

Pozostawiając na chwilę Włochy zastanówmy się w jaki sposób doszło do narodzin faszyzmu niemieckiego, gdzie warunki rozwoju nurt ten miał najlepsze. Od 1919 roku istniała Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (Nationalsozialiatische Deutsche Arbeiterpartei - NSDAP), która zaistniała w 1923 roku po nieudanym puczu monachijskim. Po nim jeden z przywódców Adolf Hitler trafił do więzienia, gdzie miał odbywać wyrok 5 lat pozbawienia wolności. Całą filozofię partii wyłożył Hitler w swojej pracy Moja Walka (Mein Kamf). Zakładał on walkę z dyktatem wersalskim i całym żydowskim spiskiem przeciw niemieckiemu "narodowi panów" (Herrenvolk). Hitler w swych przemówieniach rozpościerał całą koncepcję wspaniałej przeszłości i przyszłości państwa niemieckiego, a szczególny nacisk kładł na zdobycie przestrzeni życiowej (Lebensraum). Te wszystkie prymitywne hasła padły na podatny grunt, a wmawianie Niemcom, że są rasą panów potęgowało w nich dumę i pychę. Hitleryzm zwracał swe ostrze przeciw wszystkim: liberałom czy marksistom określając tych ostatnich jako żydokomuna. Chcąc jednak pozyskać szeregi robotnicze Hitler często mówił o problemach robotników, a że większość właścicieli fabryk była Żydami także zadanie miał ułatwione. Niczym jednak niebyła by NSDAP gdyby nie jej zbrojne ramie S.A. (Sturmabteilungen) odziały szturmowe, którymi dowodził Herman Göring i poparcie oficerów wojska np. kapitana Ernesta Röhma de facto usuniętego z armii właśnie za sympatyzowanie z NSDAP. Od 1925 roku partia faszystowska pnie się w górę a szeregi S.A. rosną w siłę od tego roku powstał też elitarny odział przyboczny SS (Schutzstaffeln). Już w 1930 roku pierwszy przedstawiciel partii faszystowskiej jest ministrem w Turyngii, a w 1932 roku przemysłowcy zagrożeni widmem komunizmu wiążą się z Hitlerem dając pieniądze na rozwój NSDAP. W tym samym roku w wyborach prezydenckich Adolf Hitler zyskuje poparcie 30% głosujących tj.13 mln i 400 tys. ludzi. Teraz Hitler musi utrzymać swój elektorat i rozpocząć walkę z próbami narzucenia w Niemczech dyktatury proletariatu. Sytuacja w kraju sprzyja obojgu ugrupowaniom, ale to do Hitlera uśmiecha się los i jemu prezydent Hindenburg powierza stanowisko kanclerza 30 stycznia 1933 roku. Pierwszą decyzją Hitlera było podobnie jak we Włoszech rozwiązanie parlamentu i ogłoszenie nowych wyborów, które odbyły się w stanie "ochrony narodu i państwa". Pretekstem do wprowadzenia stanu wyjątkowego był pożar Reichstagu, za który oskarżeni zostali komuniści, a zrobili to prawdopodobnie hitlerowcy. Przy wielkiej cenzurze partia Hitlera uzyskała 44% głosów, ale to było za mało aby przejąć całkowitą kontrolę w państwie. Po ich wyniku Hitler poprosił o nadzwyczajne pełnomocnictwa i niebawem cała scena polityczna w Niemczech została zlikwidowana - oczywiście prócz NSDAP. Na mocy nowych wyborów w listopadzie 1933 roku wszystkie 661 miejsc zostało przejętych przez Hitlera i jego zwolenników Dalej sprawy potoczyły się bardzo szybko bo w sierpniu 1934 roku zmarł prezydent Niemiec, a na podstawie na pewno sfałszowanego testamentu całkowitą władze w państwie przejął Adolf Hitler jako "wódz (Führer) i kanclerz Rzeszy". Został on również najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych. Po tych wydarzeniach 30 czerwca 1934 roku Hitler rozprawił się z zbyt ambitnymi towarzyszami w trakcie tz. nocy długich noży.

Opisując totalitaryzm XX wieku nie sposób pominąć Hiszpanii i działalności w tym kraju generała Franco. Po wyborach w 1931 roku państwo opuszcza król Alfons XIII, a Rząd Tymczasowy utrzymuje się zaledwie parę miesięcy. Władza zostaje przejęta przez socjalistów i lewicowych republikanów, którzy szybko wprowadzają reformy m.in. konfiskatę dóbr kościelnych oraz wprowadzają nowa konstytucję. Rządy ich utrzymują się przez dwa lata i do władzy dochodzi prawica. Po zawiązaniu przez siły lewicowe "Republikańskiego Frontu Ludowego" przejmuje on większość w Kortezach (parlamencie hiszpańskim) i dokańcza podjęte wcześniej reformy. Te posunięcia rządu hiszpańskiego nie pasują jednak pięciu generałom stacjonującym w Maroku i podejmują oni próbę stworzenia państwa narodowego na czele z Francisco Franco, który otrzymuje poparcie partii faszystowskiej Hiszpanii. W ten oto sposób w Hiszpanii rozgorzała wojna domowa, w której dzięki pomocy uzbrojonych robotników przewagę przejmował rząd. Wówczas gen. Franco poprosił o pomoc Niemcy i Włochy. Ten pierwszy kraj wysłał specjalną formację lotniczą tz. Legion Condor, natomiast Mussolini wsparł siłami lądowymi. Z obawy przed eskalacją konfliktu Francja i Anglia nie poparły rządu lewicowego, który zwrócił się o pomoc do Stalina. Moskwa natomiast nie chciała oficjalnie angażować się w konflikt na Półwyspie Iberyjskim, dlatego wspierała lewice hiszpańską organizując tajną komunistyczna partyzantkę i wysyłając broń, za którą Hiszpania uruchomiła swe rezerwy budżetowe prawie 140 mln funtów w złocie. Stalin jednak nie chciał współpracować z legalnym rządem Hiszpanii tylko przez swoich agentów z tajnej policji GPU pragną rozszerzyć działalność ZSRR na terenach Europy południowo-zachodniej. Ta sytuacja wyraźnie nie sprzyjała stabilizacji na terytorium Hiszpanii. Dzięki swemu zaangażowaniu jednak Stalin był bliski celu i wszystko szło po jego myśli, aż do chwili kiedy to Japonia zaatakowała Chiny. W wyniku tej sytuacji siły komunistyczne zostały przerzucone na Daleki Wschód. W tym czasie pomoc Włoch i Niemiec nasilała się, a Franco zwyciężył republikanów w dwóch bitwach o Jaramę i Gudalajarę. W marcu 1939 roku gen. Franco wkroczył do głodującego Madrytu i faszyści przejęli rządy na kilka dziesięcioleci.

Próby zbudowania totalitaryzmu w Rosji związane są ściśle z działalnością bolszewików, którzy przejęli władze po rewolucji w 1917 roku. Na czele ich stał Lenin, który w roku 1922 doprowadził do powstania ZSRR. Po dwóch latach od tego wydarzenia nastąpił problem następstwa po nieuleczalnie chorym Leninie. Wśród kandydatów wymieniano: Lwa Trockiego, Gieorgia Zinowiewa i Siergieja Kamieniewa. Wszyscy oni reprezentowali pogląd rozprzestrzeniania się komunizmu na Zachód, jedyną osobą, która chciała wzmacniać komunizm w ZSRR był Stalin wraz ze swoimi współpracownikami: Mołotowem i Kaganowiczem. Stalin odniósł dość łatwe zwycięstwo piastując od 1922 roku stanowisko I sekretarza Rosyjskiej Komunistycznej Partii Bolszewików (RKPb) i mając po swojej stronie Dzierzyńskiego, który stał na czele GPU. Po tej wygranej Stalin rozpoczął likwidację dawnych przeciwników (np. Trocki został zabity w Meksyku przez agentów Stalina) i rozbudowę aparatu bezpieczeństwa. Nowe siły porządkowe były mu potrzebne do pacyfikacji chłopów, którzy nie zgadzali się na kolektywizacje rozpoczętą w 1928 roku. Tysiące niesubordynowanych chłopów zaczęło zapełniać więzienia, a później obozy koncentracyjne. Wówczas pojawił się projekt by wykorzystywać zamkniętych więźniów i od 1930 roku powołano do życia wydział administracji obozów koncentracyjnych GUŁag. Od tej chwili możemy mówić również o rosnącym terroryzmie ze strony władz, na którą składały się fikcyjne procesy i pokazowe egzekucje. Od 1933 Stalin rozpoczyna czystki w swoich gabinetach, a rok później powstaje NKWD na czele którego stoi Henryk Jagoda. Dalsze rozszerzenie instrumentu terroru nastąpiło po zamordowaniu Kirłowa, członka biura politycznego partii. Zamach ten de facto prawdopodobnie przeprowadzono na plecenie Stalina, ale od tego momentu fingowanych aresztowań i procesów było wiele, a sam Jagoda wywiązywał się "świetnie" z powierzonych mu zadań. Z czasem on także stał się niebezpieczny i Stalin kazał go usunąć, a miejsce jego zajął Jeżow, który splamił sobie ręce milionami ofiar ludzkich. Podejrzani byli wszyscy i likwidowani również, nikt nie mógł czuć się pewien nawet Jeżow, którego w 1938 roku zastąpił Beria. W mojej pracy został pominięty Komintern, gdyż uważam, że od chwili przejęcia władzy przez Stalina jego rola się zmieniła i nie była tak silna jak za czasów Lenina, choć niewątpliwie dzięki niemu Stalin mógł kontrolować poczynania innych partii komunistycznych w Europie.

Przyczyn współpracy miedzy państwami totalitarnymi należy szukać po postanowieniach traktatu wersalskiego. Zarówno Niemcy jak i Rosja zostały odsunięte od spraw europejskich i nie chcąc pozostać w izolacji prędzej czy później musiały ze sobą rozpocząć współpracę. Efektem ich wzajemnych kontaktów jest układ w Rapallo, na mocy którego oba w/w państwa rozpoczęły współprace nie tylko handlową, ale również wojskową. W tym czasie Niemcy jeszcze występowały pod nazwą Republiki Weimarskiej a dopiero od 1933 roku możemy mówić o Niemczech. Niemcy chcąc ominąć traktat wersalski zaczęli zbroić się na terytorium ZSRR, razem korzystano z fabryk zbrojeniowych i razem też przeprowadzano manewry wojskowe. Osłabienie wzajemnych "uprzejmości" osłabło dopiero po dojściu Hitlera do władzy. Na początku chciał on stworzyć pozory przed państwami Zachodu jednak po przyłączeniu Austrii rozpoczął jawnie kontaktować się z ZSRR. Anschluss (z niem. włączenie) Austrii w 1938 roku był już jawną współpracą bloku faszystowskiego. Bo o ile przy pierwszej próbie przyłączenia Austrii w 1934 roku veto wniosły Włochy to już później zachowały neutralność. Poprzez to wydarzenie Hitler wrócił do ojczyzny i z poparciem 99,8% rodaków, którzy opowiedzieli się za inkorporacją w referendum. Po tych wydarzeniach sprawy toczą się niezwykle szybko, a Hitler żąda coraz więcej i przy aprobacie państw Zachodu otrzymuje Czechosłowację i wyciąga rękę po Polskę. Anglia i Francja szukają porozumienia z Rosją, która prowadzi podwójna grę. Raczej bardziej na rękę jest jej układ z Niemcami niż z aliantami, dlatego też wkrótce dochodzi do spotkania w/w stron. Po podpisaniu paktu Ribbentrop-Mołotow (23/24 VIII 1939r.) rozpoczynają się przygotowania do wojny. Na początku Włochy stoją z boku, by w 1940 roku przyłączyć się z myślą podboju świata, natomiast Hiszpania mimo nacisków Hitlera zachowa neutralność w trakcie konfliktu światowego (choć w wojnie przeciw ZSRR "użyczyła swoich "Błękitnych Dywizji"). Rozpoczyna się wojna, której opisywanie w tej pracy zajęło by wiele miejsca, można jedynie wspomnieć o zakończeniu jej i dalszych losach świata.

Po zakończeniu wojny dwa państwa totalitarne przestały istnieć a ich przywódcy zakończyli swe rządy. Mussolini został zastrzelony wraz z konkubiną Clarą Petacci przez partyzantów w 1945 roku i w tym samym roku Hitler wspólnie z Ewa Braun popełnili samobójstwo w trakcie oblężenia Berlina. Po wojnie pozostały jeszcze dwa kraje o ustroju totalitarnym. W skutek zmiany układu sił (w 1941 roku Hitler zaatakował terytorium radzieckie) ZSRR znalazło się w gronie państw decydujących o pokoju po 1945 roku. I znów świat przymknął oczy na dokonania Stalina oddając mu na konferencjach w Teheranie, Poczdamie i Jałcie kontrolę nad Europą Środkowo-Wschodnią. Stalin znacznie wzmocnił terror i przekształcił NKWD w Ministerstwo Spraw Wewnętrznych MWD w 1946 roku. Liczba więźniów w łagrach zaczęła się zwiększać, a stanowili oni w większości grupę "słabych" politycznie (m.in. byli żołnierze AK). Aresztowani byli także ludzie, którzy zetknęli się z kulturą Zachodu, która mogła w nich podkopać ideologię komunistyczną. Czasem za posunięcia Stalina cierpiały całe narody takie jak: Czeczeni czy Bałkarzy. Czystki nie ominęły gabinetów Stalina i znów wróciły fikcyjne afery i prawdziwe wyroki śmierci. Cała sprawa zakończyła się wraz ze śmiercią Stalina 5 marca 1953 roku. Wprawdzie polityka władz zelżała, ale cele pozostały te same i rozpoczął się okres "zimnej wojny" na świecie.

Stosunkowo najdłużej utrzymał się reżim w Hiszpanii gdzie Fraco dzięki armii, Falandze, Kościołowi Katolickiemu i oligarchii finansowo-przemysłowej utrzymywał się u władzy. Zachód wystąpił z polityką izolacji wobec Hiszpanii i kraj ten nie wszedł do ONZ oraz NATO. Skutki negacji ze strony państw kapitalistycznych i niechęć generała wobec komunizmu pogłębiało złą sytuację gospodarczą Hiszpanii .Rękę do rządu Franco wyciągnęły Stany Zjednoczone, które podpisały z nią w 1953 roku Pakt Madrycki. Zamian za pomoc gospodarczą Franco użyczał Amerykanom swoich baz wojskowych, od tego momentu poprawia się sytuacja międzynarodowa Hiszpanii. W państwie caudillo. w 1956 roku zła sytuacja gospodarcza spowodowała falę strajków i znów aby zostać przy władzy Francisco Franco Bahamonde musiał otworzyć swoją ojczyznę na świat. Przełomem można nazwać przyjęcie Hiszpanii do EWG w 1962 roku i okres odwilży w tym kraju w latach 1963-1966. Po tych wydarzeniach Franco rozpoczął proces oddawania władzy po swojej śmierci w ręce królewskie. 20 listopada 1975 roku zmarł generał Franco a władze objął wnuk Alfonsa XIII- Juan Carlos I. Tak zakończył się ostatni z większych reżimów XX wieku.

Opisane wyżej kraje był największymi wśród totalitarnych na świecie i miały duży udział w historii. Na tych krajach nie kończy się jednak lista reżimów XX wieku. Sąsiada Hiszpanii na Półwyspie Iberyjskim, czyli Portugalię, także możemy zaliczyć do grupy krajów, gdzie życie ludzkie nie było szanowane. Wprawdzie rządy Antonio Salazara (1932-1968) nie odsunęły Portugalii na margines dyplomatyczny, ale daleko było tam do swobód demokratycznych. Podobna sytuacja utrzymywała się w Argentynie za Juana Peróna (1946-1955), czy Chile pod rządami Pinocheta. Dobrze się zastanawiając obecnie takie państwa jak Syria, Egipt, Libia można określić autorytarnymi. Typowymi jednak przedstawicielami totalitaryzmu po II wojnie światowej był i są : Chiny Mao Zedonga, Korea Północna Kim Ir Sena, a później jego syna (aż do dzisiaj) Kim Dzong Ila. Nie możemy także zapominać o Kubie, gdzie od czasów rewolucji kubańskiej w 1959 roku rządzi niepodzielnie Fidel Castro.

Na cały świecie jest jeszcze wiele narodów, które czekają na demokratyzacje życia społecznego, jak długo ?... tego nie wie nikt.

Bibliografia:
1. W. Pronobis, Świat i Polska w dwudziestym wieku, Warszawa 1990.
2. Mały oxfordzki słownik historii świata w XX wieku, red. P. Wieczorkiewicz i M.Urbański, 1992.
3. H. Batowski, Między dwiema wojnami 1919-1939, Kraków 2001.
4. Najnowsza historia świata, red. B. Drwotna, t.I-III, Kraków 2003.
5. L. Bielski, Historia i dokument, Kraków 2001.