Nazwa epoki pochodzi od tytułu Wykład filozofii pozytywnej, dzieła jednego z głównych filozofów epoki - Augusta Comte'a. Książka ta ogłosiła wartość nauki jako jedynego nieza­wodnego narzędzia poznania świata, a „pozytywny" oznaczał: „realny, praktyczny, życiowy". CZAS TRWANIA Pozytywizm to epoka, która trwała w Europie w drugiej połowie XIX wieku. Z ustaleniem dat granicznych jest jednak problem. Przyjmuje się, że w Europie są to lata 1850-1880 (od tego czasu obserwujemy dominację naturalizmu), ale jest to podział umowny. Łatwiej te granice ustalić w literaturze polskiej. Datą początkową będzie bez wątpienia upadek powstania stycz­niowego w 1864 roku, a wraz z nim załamanie się idei romantycznych. Trudniej o wskazanie da­ty końcowej. Gdy tworzyli jeszcze wielcy pozytywiści, publikowali już przedstawiciele moderni­zmu. Granica między epokami jest więc płynna. Najczęściej przyjmuje się, że koniec epoki na­stąpił w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku. ŚWIATOPOGLĄD Światopogląd ludzi drugiej połowy XIX wieku był naznaczony pragmatyzmem. Podstawy no­wej myśli sformułował August Comte (głosił, że filozofia ma służyć poprawie życia, uzyskiwać pewną wiedzę, czerpać z nauk przyrodniczych), a rozwinęli ją John Stuart Mili, twórca utylita- ryzmu (twierdził, że podstawą wszelkiego działania powinien być pożytek), Herbert Spencer, zwolennik organicyzmu (mówił, że społeczeństwem kierują podobne zasady jak organizmami biologicznymi) oraz Hipolit Taine, twórca determinizmu (uważał, że interpretacja faktów jest możliwa tylko przy uwzględnieniu trzech czynników: rasy, środowiska i czynników zewnętrz­nych). Duże znaczenie dla poglądów ludzi drugiej połowy XIX wieku miały teorie Charlesa Darwina. Teoria ewolucji szybko znalazła odbicie w poglądach dotyczących rozwoju społeczeń­stwa (ewolucjonizm). Pozytywiści odrzucili wiarę w Boga (agnostycyzm), wierzyli w ideały oświeceniowe: w racjonalizm i empiryzm, obserwowali przyrodę. Prawa rządzące przyrodą prze­nosili na społeczeństwo (monizm przyrodniczy). W Polsce były to czasy zaborów. Po kolejnych porażkach wystąpień zbrojnych Polacy potrze­bowali nowego programu, który dałby im nadzieję na odzyskanie niepodległości. Tym progra­mem okazał się pozytywizm. Zgodnie z zasadą ewolucjonizmu, należało pracować, by wejść na wyższy stopień rozwoju. Społeczeństwo rozwinięte to społeczeństwo bogate, a takie nie musi za­biegać o wolność. Powstał więc nowy model patriotyzmu - prawdziwy patriota to człowiek pra­cujący dla dobra ojczyzny. Polscy pozytywiści musieli się także uporać z deklasacją szlachty. Ubożenie z powodów ekonomicznych lub politycznych spowodowało gwałtowny napływ ludno­ści szlacheckiego pochodzenia do miast. Często były to same kobiety z dziećmi (mężczyźni gi­nęli w powstaniach, trafiali na Sybir, musieli emigrować), dlatego tak ważne było w Polsce ha­sło emancypacji kobiet. Pozytywiści musieli również zająć się edukacją najniższych warstw spo­łeczeństwa (praca u podstaw). OSIĄGNIĘCIA Druga połowa XIX wieku to prawdziwa rewolucja we wszystkich niemal dziedzinach. Nastą­pił wówczas wielki rozwój nauki i techniki, doszło do znaczących odkryć w dziedzinie medycy­ny. Rozwinął się kapitalizm, przybywało fabryk, koncernów, banków. Życie kulturalne drugiej połowy XIX wieku straciło swój rozmach. Powstały jednak wtedy bardzo ważne utwory muzycz­ne. Komponowali: Ferenc Liszt, Johannes Brahms, Anton Bruckner, Gustav Mahler, opery POZYTYWIZM tworzyli: Giuseppe Verdi i Richard Wagner. Okres ten w muzyce bywa nazywany neoromanty- zmem. W dziedzinie sztuki rozwinęły się dwa prądy: realizm i akademizm. POJĘCIA Agnostycyzm - odrzucenie Boga i spraw ostatecznych jako rzeczy, których pozna­nie nie jest możliwe, więc nie warto się ni­mi zajmować. Asymilacja mniejszości narodowych - polscy pozytywiści głosili przede wszystkim hasło asymilacji Żydów. Chodziło o włą­czenie na równych prawach społeczności żydowskiej do narodu polskiego. Emancypacja kobiet - postulat równo­uprawnienia kobiet. W polskich warun­kach szczególnie ważne było dopuszcze­nie ich do pracy. Ewolucjonizm - pogląd przeniesiony przez Herberta Spencera z teorii Charlesa Darwina do interpretacji zjawisk społecznych. Zgodnie z tą zasadą, społeczeństwo powoli, małymi krokami dąży do doskonałości, a jego rozwój przyspieszają wynalazki techniczne. Literatura tendencyjna - literatura z tezą, której główne zadanie polega na propagowaniu określonej idei. Postacie są tu czarno-białe, a narrator subiektywny - bezpośrednio zwraca się do czytelnika, oceniając wydarzenia i bohaterów. Monizm przyrodniczy - jedność świata natury i ludzi. Stąd wniosek, że prawa przyrody moż­na odnieść do społeczeństwa i na ich podstawie je badać, obserwować i opisywać. Naturalizm - głównym teoretykiem nurtu był Emil Zola, który domagał się, by sztuka naśla­dowała metody naukowe. Postulował rejestrowanie w dziele zjawisk życia bez oceny i interpre- Organicyzm - praca organiczna; przekonanie, że społeczeństwo to jeden wielki organizm i tylko wzajemna współpraca organów - grup społecznych - może przyczynić się do jego rozwo­ju. Wszelkie animozje, wystąpienia, konflikty traktowano jako choroby organizmu i podejmo­wano z nimi walkę. Praca u podstaw - element programu polskich pozytywistów: nawoływanie warstw oświeco­nych do podjęcia nauczania klas najuboższych, które stanowią podstawę społeczeństwa, a są najbardziej zaniedbane. Pragmatyzm - rzeczowa ocena sytuacji, podejmowanie tylko tych działań, które przyniosą oczekiwany skutek. Realizm - metoda twórcza w sztuce charakterystyczna dla drugiej połowy XIX wieku, której celem było odzwierciedlenie życia codziennego człowieka w jego środowisku, odkrycie praw rządzących rzeczywistością. Scjentyzm - kult nauki, zaufanie do wiedzy opartej na doświadczeniu i rozumowaniu. Utylitaryzm - FIODOR DOSTOJEWSKI Badacze twórczości Dostojewskiego zgodnie twierdzą, że wiele z doświadczeń pisarza znalazło odbicie w jego dziełach. Nazywa się go „pisarzem Ewangelii", stal się prekursorem wie­lu postaw filozoficznych. Najważniejsze utwory Wspomnienia z domu umarłych Zbrodnia i kara Idiota Biesy Bracia Karamazcw Zbrodnia i Kara Rodzaj literacki: epika Data powstania utworu: 1865-1866 Data pierwszego wydania: 1866 rok Czas akcji: kilkanaście dni lipca 1865 raku Miejsce akcji: Petersburg Bohaterowie: Rodion Romanycz Raskolnikow, Dunia, Swidrygajłow, Marmietadow, Sonia, RODION RASKOLNIKOW - CHARAKTERYSTYKA BOHATERA -Najważniejsze informacje Rodion Raskolnikow to 23-letni były student wydziału prawa. Sytuacja finansowa zmusiła go do przerwania nauki po trzech latach. Obmyślił szczegółowy plan zbrodni - zabił siekierą li- chwiarkę, Alonę Iwanowną, oraz jej siostrę Lizawietę. Zrabował kosztowności i uciekł. Nie wy­korzystał jednak skarbu, lecz ukrył go pod kamieniem. Jego życie staje się koszmarem. Przepełniony wewnętrznymi sprzecznościami oraz wyrzuta­mi sumienia, cierpi i toczy walkę z samym sobą. Wpada w panikę, mdleje na komisariacie, za­pada na zdrowiu. W wydźwignięciu się z cierpienia pomaga mu Sonia, namawiając go do przy­znania się i wyznania win. Rodion wyznaje prawdę Porfiremu. W epilogu opisany jest proces Rodiona, zesłanie na katorgę i jego duchowa przemiana. -Charakterystyka bohatera -uważa się za jednostkę wybitną, która ma prawo negować normy moralne, -ma duże możliwości intelektualne, -jest wrażliwy na cierpienie i krzywdę drugiego człowieka, -przeżywa gwałtowne i negatywne uczucia: wstyd, zranioną dumę, ma świadomość, że nie sprostał wyzwaniom, ^0 nie ma poczucia winy, nie odczuważalu, -zastanawia się, dlaczego przegrał jako teoretyk. W charakterystyce postaci na główny plan wysuwa się próba odpowiedzi na pytanie: dlacze­go Raskolnikow zabił? W zależności od udzielonej na to pytanie odpowiedzi, z powieści wyla­nia się różny obraz bohatera. Pierwsza teoria mówi, że Raskolnikow zabił dla korzyści materialnych - nie mial pieniędzy, nie płacił czynszu, chciał pomóc matce i siostrze. Wówczas nadrzędny stałby się cel rabunkowy. Ta teoria nie ma jednak w powieści wystarczającej motywacji. Raskolnikow nie wykorzystał zra­bowanych pieniędzy, ukrył je pod kamieniem w przypadkowym miejscu. Można przyjąć, że Raskolnikow zabił wiedziony filozofią Benthama, nakazującą eliminować jednostki nieużyteczne. Uznał lichwiarkę za osobę niegodną życia, czerpiącą zyski z cudzego cierpienia, a więc jednostkę, którą należy wyeliminować. Najczęściej jednak pojawia się odpowiedź, że Raskolnikow zabił, bo chciał sprawdzić same­go siebie. Wierzył, że należy do gatunku nadludzi, jednostek nieprzeciętnych, i ma prawo decy­dować o życiu i śmierci innych. Czuje się uprawniony do mordu, w głębi swej psychiki aprobu­je zbrodnię. Równie ważne w charakterystyce bohatera jest życie po zbrodni. Rodion zaczyna chorować, ma wysoką temperaturę, mdleje. Słabość fizyczna wynika z wy­cieńczenia psychicznego. Te stany byłyby dowodem, że nie jest on nadczłowiekiem, a wobec te­go nie miał prawa do popełnienia zbrodni. Rodion czuje się osaczony, niepewny, zagubiony, przerażony. Ciągłe rozmyślania doprowa­dzają go do wewnętrznej pustki, popada w apatię. Wyznaje: „siebie zabiłem, a nie staruchę". Nie odczuwa jednak wyrzutów sumienia. Do przyznania się do winy namawia go Sonia. Widać tu wyraźnie załamanie laickiej filozofii. Raskolnikow musi szukać pomocy w Biblii. Przewodniczką w jego odrodzeniu staje się Sonia. Czyta mu fragmenty Biblii, namawia go do pokuty, zapewnia, że zawsze będzie przy nim. Potrzeba wiele czasu i starań, by Rodion zrozu­miał, że postąpił źle, że dopuści! się czynu niegodnego. Ta świadomość przychodzi na zesłaniu. Zbrodnia i kara to powieść psychologiczna, śledząca reakcje psychiczne człowieka postawio­nego w sytuacjach ekstremalnych. To próba odpowiedzi na pytanie, jakich warunków i motywa­cji potrzebuje zło, by wybuchnąć z całą swą siłą. Marmietadow Radca tytularny, ojciec Soni.Jego życie to historia alkoholika. Straci! pracę, przepif mundur, wyniósł rzeczy z domu, pogodzif się z losem córki. Zachowa! wprawdzie resztki wrażliwości i szuka dla siebie usprawiedliwienia. Alkohol jest dla niego ucieczką od świadomości, że wciągną! swoją rodzinę w nędzę. Ginie na ulicy pod koiami wozu. Porfiry Śledczy, reprezentuje władzę. Cziowiek inteligentny, skrupulatny, konsekwentny, prowadząc śledztwo zadaje Raskolnikowi prowokacyjne pytania. Zaznacza swoją przewagę nad przesłuchiwanym, pokazuje swoją siię. Budzi strach w Raskolnikowie. Jest niepokojący, nieokreślony, zmienny - trudny do przewidzenia. Swidrygajtow Bogaty ziemianin po pięćdziesiątce, próbował uwieść Dunię. Przed ślubem prowadził hulaszcze życie, pełne skandali. Ożenił się ze starszą od siebie kobietą, przede wszystkim z powodów materialnych. Małżeństwo uważa! za nudę, dlatego poszukiwał rozrywek. Sam opowiada o zgwałconej czternastoletniej dziewczynce, która popełniła samobójstwo. Po niewyjaśnionej śmierci żony przybył za Dunią do Petersburga, chcąc ją zdobyć za wszelką cenę. Przebiegły 1 pozbawiony skrupułów człowiek, który nie cofa się przedszantażem, by tylko osiągnąć cel. Nieoczekiwanie się zmienia - daje bezinteresownie pieniądze. Umiera śmiercią samobójczą. Sonia Osiemnastoletnia prostytutka. Córka alkoholika, pasierbica niezrównoważonej psychicznie kobiety. Zmuszona do prostytucji, oddaje ojcu zarobione pieniądze, a ten je przepija. Łagodna, bezbronna, słaba, bez skargi znosi poniżenia, bierze na siebie odpowiedzialność za życie rodziny. To jednocześnie osoba głęboko wierząca, wrażliwa, współczująca. Pomaga odnaleźć Rodionowi właściwą drogę, pogodzić się z samym sobą. Kocha Raskolnikowa i wiąże się z nim na dobre i na zte. Dunia Siostra Raskolnikowa. Przybywa do Petersburga, uciekając przed Swidrygajtowem, opiera się jego zalotom, a gdy ten ją szantażuje, nie waha się przed użyciem broni. Jest gotowa się poświęcić - wyjść za mąż za Łużyna - bogatego człowieka, chciwego karierowicza bez klasy, by uwolnić rodzinę od problemów finansowych. Ostatecznie zostaje żoną przyjaciela Raskolnikowa - Razumichina. OBRAZ PETERSBURGA Jest to miasto, w którym życie oznacza ocieranie się o brud, cierpienie, wegetację. Nie ma tu szans na lepszy los, nadziei na lepszy byt. To miasto „ludzi-wszy" z marginesu społecznego, nie­poradnych życiowo, zagubionych. Czeka ich tam tylko śmierć. Zaduch, brud, odrapane kamie­nice, śmierdzące rynsztoki, ciemne zaułki - to dzielnice nędzy, które wciągają ludzi jak błota ba­gienne, Z tego świata nie ma ucieczki. Alkoholicy i prostytutki to jedyni przechodnie, których można spotkać na ulicach. Chaos i występek dzielnicy nędzy niszcz}' ludzi, wypacza ich osobo­wość, zaraża złem. POWIEŚĆ POLIFONICZNA Zbrodnia i kara to powieść, w której narrator opowiada o bohaterach, nie ograniczając jednak ich autonomii, zachowując ich indywidualizm. Czyny i myśli bohaterów nie zostają poddane oce­nie, są jedynie prezentowane z różnych perspektyw. Czytelnik sam musi wyrobić sobie opinię o pre­zentowanych bohaterach i wydarzeniach, korzystając z wielu, często sprzecznych, głosów. Gatunek literacki: nowela Czas akcji: druga polowa XIX wieku SAMOTNOSC LUDZI W WIELKIM MIEŚCIE Historię kamizelki opowiada narrator-obserwator. Byl on sąsiadem młodego małżeństwa i częs­to obserwował ich życie. Gdy młodzi ludzie wprowadzili się do kamienicy, wyglądali na bardzo za­kochanych; nie przeszkadzała im bieda. On był urzędnikiem, ona dawała lekcje, czasami coś szy­ła. Wszystko sprawiało im radość. Tak było do dnia, gdy mężczyzna zachorował na gruźlicę. Ko­bieta nie od razu przyjęła tę prawdę do wiadomości. Starała się znaleźć inną przyczynę słabości męża. Jednak choroba pogłębiała się - jej mąż przestał pracować i leżał całymi dniami w łóżku. Aby żona nie dowiedziała się o postępującej chorobie, co dzień przesuwał sprzączkę paska w ka­mizelce. Chciał, by uwierzyła, że przybywa na wadze, bo kamizelka staje się coraz ciaśniejsza. Nie wiedział, że chcąc mu dodać otuchy, co wieczór żona skracała pasek kamizelki. Po śmierci urzęd­nika kamizelkę kupił handlarz, a od niego - sąsiad małżeństwa. Nowela przedstawia samotność człowieka w wielkim mieście. Okazuje się, że mimo obecno­ści wielu ludzi, w obliczu osobistej tragedii człowiek pozostaje sam. Utwór przedstawia piękną postawę wobec nieszczęścia - młodzi ludzie nie załamują się, nie złorzeczą na swój los - wprost przeciwnie, troszczą się o siebie. On martwi się, jak żona sobie bez niego poradzi. Nie chce, by była świadoma tempa postępowania choroby. Ona natomiast nie myśli o przyszłości, koncentru­je się na walce o życie męża. Chce dodać mu otuchy. Śmierć ukochanego powoduje u niej apa­tię - nie ma już o co walczyć. KOMPOZYCJA NOWELI Lalka Rodzaj literacki: epika Gatunek literacki: powieść Data pierwszego wydania: pierwodruk w „Kurierze Codziennym" w latach 1887-1889, wydanie książkowe - 1890 rok Czas akcji: lata 1878-1879 Miejsce akcji: Warszawa, Zastawek, Paryż Bohaterowie: Stanisław Wokulski, Ignacy Rzecki, Izabela Łęcka, Julian Ochocki, STANISŁAW WOKULSKI - CHARAKTERYSTYKA Stanisław Wokulski pochodził ze szlachty; jego ojciec utracił majątek i nie mógł się z tym po­godzić. W młodości Wokulski pracował w winiarni Hopfera i jednocześnie uczył się w warszaw­skiej Szkole Głównej. Jego edukację przerwał wybuch powstania styczniowego. Za udział w wal­kach został zesłany na Sybir. Wykorzystał ten czas na prowadzenie badań przyrody syberyjskiej. W powrocie do Warszawy pomógł mu przyjaciel - Ignacy Rzecki. Wokulski nie mógł się odna­leźć w warszawskim środowisku. Kupcy uważali go za naukowca, naukowcy za kupca. Dzięki protekcji Rzeckiego otrzymał pracę w sklepie Mincla. Po śmierci Jana Mincla ożenił się z wdo­wą po nim - Małgorzatą. Związek ten nie trwał długo, Małgorzata wkrótce zmarła, zostawiając mu majątek. Wokulski popadł w apatię, a gdy za namową Rzeckiego udał się do teatru, zoba­czył tam Izabelę Łęcką. Zakochał się w niej od pierwszego wejrzenia. Postanowił pomnożyć ma­jątek, by zbliżyć się do arystokracji. Wyjechał do Turcji i zajął się dostawami dla wojska. W ten sposób dziesięciokrotnie powiększył majątek. Po powrocie do Warszawy Wokulski podjął wiele działań: rozwijał działalność handlową, po­magał ubogim, żył jak arystokrata, a przede wszystkim starał się o rękę Izabeli. Rozbudował sklep, zatrudnił subiektów, współpracował z Suzinem, nawiązywał kontakty handlowe na Za­chodzie. Pomógł Węgielkowi, braciom Wysockim, Mariannie. Jednocześnie starał się wkraść w łaski arystokratów - spacerował po Łazienkach, grał na wyścigach, bywał na przyjęciach. Za­przyjaźnił się z Tomaszem Łęckim. Pomagał mu finansowo: wykupił jego weksle, przegrał z nim pieniądze w karty, udzielał mu pożyczek. Zbliżył się do Izabeli, zaniedbując interesy. Wyjazd do Paryża potraktował jako możliwość ucieczki, ale gdy otrzymał list od prezesowej, rzucił wszystko i pojechał do Zastawka, aby spotkać się z Izabelą. Panna Łęcka jednak nie od­wzajemniała jego uczuć, bawiła się nim i mimo że przyjęła oświadczyny, nie miała zamiaru przerwać flirtu ze Starskim. Gdy Wokulski podczas podróży pociągiem zorientował się, co łą­czy jego narzeczoną ze Starskim, wysiadł i próbował popełnić samobójstwo. Uratowany przez Wysockiego, uporządkował swoje sprawy i zniknął. Po Warszawie chodziły plotki, że wysadził się w ruinach Zasławka; niektórzy natomiast twierdzili, że wyjechał do Paryża i zaszył się w pra­cowni Geista. Ignacy Rzecki Nazywa go „Kochanym Stachem", jest prawdziwym przyjacielem Wokulskiego, troszczy się o riiego, martwi, zawsze staje po jego stronie, podziwia go, choć nie zawsze akcep­tuje jego decyzje. Niemal go wielbi. Julian Ochocki Szanuje go, Wokulski docenia jego dorobek naukowy, jest dla niego wzorem. Są przyjaciółmi. prezesowa Zastawska Ceni go, uważa, że w uczciwy sposób dorobił się majątku, że jest człowiekiem energicznym, przedsiębiorczym, pracowitym, mądrym, trzeźwo patrzącym na świat. Izabela Łęcka Nie zauważa jego zalet, koncentruje się na pochodzeniu, pogardza osobami z niższych stanów, więc także Wokulskim. Podkreśla to, że jest kupcem, że ma nieodpowiednie maniery i czerwone ręce. Kazimierz Starski Pogardza Wokulskim, nie docenia go, uważa, że jest nudny, skąpy, że można go wykorzystywać i dziatać za jego plecami. Stanisław Wokulski dzięki wykształceniu, przedsiębiorczości, umiejętności poruszania się w świecie ekonomii zdobył majątek. Nie oznaczało to jednak, że zyskał uznanie. Całe życie musiał walczyć o należne mu miejsce. Postępował jak typowy pozytywista - rozwijał działalność handlo­wą, tworzył nowe miejsca pracy, pomagał najuboższym. Jednocześnie był typowym romantykiem, wychowanym na poezji Mickiewicza. Kochał i idealizował przedmiot swej miłości. Osamotniony, kierował się sercem, targały nim silne emocje, podjął nawet pod ich wpływem próbę samobójstwa. Wokulski to bohater-mozaika. Opinię o nim czytelnik musi wyrobić sobie sam na podstawie często sprzecznych informacji. TRZEJ IDEALIŚCI; RZECKI, WOKULSKI, OCHOCKI Ignacy Rzecki - romantyk " kieruje się w życiu sercem, uczuciem i emocjami; nieszczęśliwie zakochany w pani Stawskiej, nie próbuje się o nią starać, gdyż uważa, że jest dla niego za młoda; darzy ją miłością płatoniczną; osamotnionyludzie odsuwają się od niego, gdyż nie rozumie współczesnych czasów, bezkrytycznie czcNapoleona, wierzy w skuteczność walki zbrojnej; patriota -uczestniczył w Wiośnie Ludów, walczy! „za Waszą i naszą wolność"; ® idealista polityczny -swe bonapartystyczne przekonania wyniósł z domu (kult Napoleona wpoił mu ojciec). -miłość do Izabeli Łęckiej, -nagła decyzja w sprawie wyjazdu do Paryża pod wpływem rozczarowań, -powrót do Polski pod wpływem listu prezesowej, -próba samobójstwa; -nieszczęśliwie zakochany w Izabeli Łęckiej -kocha, lecz nie jest kochany; jego wybranka lekceważy go, gdyż nie pochodzi z arystokracji; ° osamotniony -arystokracja go nie akceptuje, nie znajduje zrozumienia wśród kupców; ^8 patriota -brał udział w powstaniu styczniowym, -został zesłany na Sybir; -rozdarty wewnętrznie -musi dokonywać wyborów między miłością a pracą, między ideami romantycznymi a pozy­tywistycznymi; -próba samobójstwa -próbuje rzucić się pod pociąg, gdy zdaje sobie sprawę, że był jedynie zabawką w rękach Iza­beli Łęckiej; -postać tragiczna -ma ciągłe poczucie sprzeniewierzenia się samemu sobie; -tajemniczy -wyjechał nagle i niespodziewanie, nie zostawiając żadnej informacji o dalszych planach. 2. Stanisław Wokulski - pozytywista -całe życie poświęca pracy -pracuje u Hopfera, -pracuje w sklepie Mincla, -pomnaża majątek na wojnie, -ozwija działalność handlową, zakłada spółkę do handlu ze Wschodem; -jest utylitarystą -rozwijając działalność handlową, tworzy nowe miejsca pracy, działa dla dobra ogółu; -szczególne znaczenie przypisuje nauce (scjentyzm) -uczy się w szkole przygotowawczej i Szkole Głównej, -już w winiarni Hopfera pracuje nad pierwszym wynalazkiem, -będąc na zesłaniu, nawiązuje kontakty z naukowcami rosyjskimi i prowadzi badania naukowe, -przyczynia się do rozwoju nauki - łoży pewne kwoty na badania Ochockiego i Geista; -realizuje hasło pracy u podstaw -pomaga Mariannie - organizuje dla niej mieszkanie u Magdalenek i pracę w szwalni, -pomaga braciom Wysockim: jednemu kupuje konia, drugiemu pomaga dostać posadę dróż­nika na kolei, -pomaga Węgielkowi: kupuje mu narzędzia do pracy; -głosi idee organicyzmu -akłada spółkę do handlu ze Wschodem, by połączyć interesy arystokracji i mieszczaństwa; -popiera emancypację kobiet -pomaga usamodzielnić się pani Stawskiej. Trudno jest odpowiedzieć na pytanie, która postawa dominuje w życiu Wokulskiego: -jeśli przyjmiemy, że Wokulski wysadził się w ruinach Zastawka, będzie to oznaczało, że zwy­ciężył w nim romantyk, -jeśli wyjechał do pracowni Geista, by pracować nad wynalezieniem materiału lżejszego od powietrza, znaczy to, że okazał się pozytywistą. Julian Ochocki - pozytywista jest naukowym idealistą -całe życie poświęca pracy nad wynalezieniem maszyny latającej; wierzy w ewolucjonizm -jest przekonany, że dzięki rozwojowi technicznemu społeczeństwo wchodzi na wyższy sto­pień ewolucji i dąży do doskonałości; jest utylitarystą -jest przekonany, że jego wynalazek będzie służył społeczeństwu. -Cechy: oszczędność, dbałość o klienta, pracowitość, rzetelność, uczciwość, wzajemna życz­liwość, pomaganie innym, profesjonalizm. -Mieszczaństwo pochodzenia polskiego to przede wszystkim subiekci, ale także nieliczni jesz­cze, lecz już widoczni, reprezentanci inteligencji miejskiej (adwokat, pani Misiewiczowa) - nadzieja tej grupy społecznej. -Ignacy Rzecki należy do starego pokolenia, wychowanego na dobrych niemieckich zasa­dach (edukacja u Mincla), ma te same cechy co mieszczaństwo niemieckie - lubi swoją pra­cę (często zostaje po godzinach), jest uczciwy, szanuje klienta, dba o dobre imię przełożo­nego i atmosferę w pracy. -Pozostali subiekci to ludzie młodzi, którzy traktują swoją pracę jak niechciany obowiązek, spóźniają się, szukają pretekstów, by wyjść wcześniej, łamią etykę sprzedawcy - nie szanują klienta, są zapatrzeni w arystokrację i chcą żyć zgodnie z zasadami panującymi w tamtej grupie. -Mieszczaństwo pochodzenia żydowskiego dzieli się na dwie grupy: Żydów ortodoksyjnych i Polaków wyznania mojżeszowego. -Żydzi ortodoksyjni izolują się od Polaków, łączą ich bardzo silne wzajemne więzi, są goto­wi nieść sobie pomoc. Wykazują się pracowitością; ich interesy nie zawsze są do końca uczciwe - dorabiają się majątków na lichwie bądź handlu tandetnymi towarami. -Szuman i młody Szlangbaum to Żydzi, którzy pragnęli się zasymilować. Brali udział w po­wstaniu styczniowym, uważając, że to ich patriotyczny obowiązek. Społeczeństwo polskie jednak nie potrafiło docenić ich więzi z Polską. Spotykali się oni z antysemityzmem. 4. Lud Przedstawiciele ludu żyją w skrajnej nędzy - brakuje im pieniędzy. Chcą pracować, ale naj­częściej nie mają możliwości. Arystokracja wprawdzie urządza kwesty, ale nie potrafi dostrzec istoty problemu, a więc jej pomoc jest niewystarczająca. OBRAZ WARSZAWY Akcja powieści poza nielicznymi wyjątkami toczy się w Warszawie. Prus wiernie oddał nie tylko topografię'miasta, ale i jego klimat. Nadaje to Lalce kolorytu obyczajowego i politycznego. CECHY GATUNKOWE Lalka to najdoskonalszy artystycznie utwór polskiej prozy powieściowej tego okresu: -ukazane w niej wydarzenia utrzymane są w konwencji prawdopodobieństwa, -styl narracji jest „przezroczysty", autor celowo unika ozdobników stylistycznych, -pojawia się język potoczny, charakterystyczny w zakresie słownictwa i frazeologii dla drugiej połowy XIX wieku, -zastosowany jest dwugłos narracyjny: GLORIA VICTIS Epoka literacka: pozytywizm Data pierwszego wydania: pierwodruk w czasopismach, wydanie osobne 1910 rok Czas akcji: okres powstania styczniowego Miejsce akcji: Las na Polesiu Bohaterowie: Wiatr, Drzewa Zagadnienia: -Historia zbiorowej mogiły powstańczej -omuald Traugutt - męczennik sprawy narodowej -Kompozycja noweli HISTORIA ZBIOROWEJ MOGIŁY POWSTAŃCZEJ Historię mogiły powstańczej z okresu zrywu styczniowego Drzewa opowiadają Wiatrowi. W mogile tej spoczywają przyjaciele: Maiyś Tarłowski i Jagmin, a krzyż na ich grobie posta­wiła siostra Marysia - Aniela. Gdy wybuchło powstanie, obaj młodzieńcy poszli walczyć. Anie­la obawiała się o brata, gdyż ten z natury był delikatny. Interesował się przyrodą i był wrażliwym chłopcem. Dlatego poprosiła przyjaciela, by się nim opiekował. W ostatniej bitwie Maryś został ranny i zabrano go do szpitala polowego. Kozacy zaatakowa­li ów szpital i mordowali rannych. Jagmin rzucił się na pomoc przyjacielowi - obaj polegli w tej potyczce. Wiatr, usłyszawszy to opowiadanie, odszedł, niosąc po świecie okrzyk gloria victis („chwała zwyciężonym"). Nowela jest hołdem złożonym bohaterom powstania - ich oddaniu dla ojczyzny i ofiarności. Przyroda w noweli jest współuczestnikiem dziejów człowieka: Drzewa widziały bitwę i śmierć przyjaciół, Wiatr głosi ich chwałę, Trawy czuły łzy siostry. ROMUALD TRAUGUTT - MĘCZENNIK SPRAWY NARODOWEJ Romuald Traugutt to ostatni dyktator powstania styczniowego. Autorka ukazuje go w chwili, gdy przygotowuje się do walki. Portret bohatera: święty - niósł krzyż narodu, poświęcił wszystko dla sprawy narodowej, poszedł walczyć ze świadomością tego, że musi zginąć, piękny, szlachetny mężczyzna, porównany do Leonidasa, marzył o wolnej ojczyźnie. Autorka przedstawia autentyczną postać, często odwołując się do własnych wspomnień z te­go okresu. Ale celowo idealizuje biografię, by stała się podstawą patriotycznej legendy. Przed­stawia bohatera jako wzór heroizmu patriotycznego, reprezentanta romantycznej idei oddania sprawie narodowej (walka dla ojczyzny i śmierć dla niej). Odwołuje się do tradycji rycerskiej, Biblii i antyku. KOMPOZYCJA NOWELI Glona victis to nowela o swoistej kompozycji. Autorka zastosowała w niej konstrukcję ramo­wą. Na plan pierwszy wysuwa się rozmowa Drzew z Wiatrem, na plan drugi schodzi opowieść Drzew oraz inwersja czasowa. Najpierw dowiadujemy się, że w lesie znajduje się mogiła, a póź­niej poznajemy historię pochowanych w niej ludzi. Przyroda została poddana zabiegowi perso­nifikacji i animizacji. Nie tylko opowiada o tym, co widziała, ale także czuje, wygłasza opinie, ocenia postępowanie i przyjmuje na siebie rolę głosiciela chwały poległych. NAD NIEMNEM Czas powstania Lata 80. XIX wieku Połączeni wspólną ideą mieszkańcy dworu i zaścianka razem planowali działania, ramię przy ramieniu walczyli, obok siebie ginęli, a teraz spoczywają we wspólnej Mogile. Czas powstania to sacrum, chwila, gdy zatriumfowały idee: braterstwa, równości i demokratyzmu. Wszyscy żyli jak w arkadii, przepełnie­ni nadzieją wspólnego sukcesu, połączeni mitością i przyjaźnią. To czas, gdy wszystko mogło się zdarzyć - możliwa była miłość Marty i Anzelma, częste Między dworem a zaściankiem istnieje przepaść. Benedykt Korczyński wobec coraz silniejszej polityki antypolskiej skupia się na własnych interesach, zapominając o Bohatyrowiczach, a nawet wchodząc z mieszkańcami zaścianka w poważne konflikty: obraża Anzelma, wszczyna przeciwko Bohatyrowiczom proces. Sprawy stara się naprawić Witold Korczyński. Gdy przybywa do domu na wakacje, chodzi do zaścianka i uczy chłopów. On też przekazuje ojcu idee wzajemne odwiedziny mieszkańców dworu w zaścianku i odwrotnie. Nawet przed wyruszeniem do walki razem żegnali swych ukochanych. Wtedy ostatni raz Jan widział ojca - Jerzego Bohatyrowicza, a Andrzejowa Korczyńska swego męża. To wtedy Marta data medalion Anzelmowi. pozytywistyczne, uświadamiając mu konieczność współpracy wszystkich Polaków. Powieść kończy symboliczna scena, w której Justyna opuszcza dwór i przenosi się do zaścianka. Jest to nadzieja na ponowne porozumienie mieszkańców dworu i zaścianka. Powstanie styczniowe w wyraźny sposób wpłynęło na losy mieszkańców ziemi nadniemeń- skiej. Widać to na przykładzie braci Korczyńskich. ch wspomnień z te- Bej legendy. Przed- i jznej idei oddania :radycji rycerskiej, konstrukcję ramo­wi i chodzi opowieść e się mogiła, a póź- ł zabiegowi perso- ¡e. wygłasza opinie, c, Jan Korczyńscy Losy Korczyńskich są odzwierciedleniem losów pokolenia ostatnich romantyków. Jednym przyszło zginąć w walce, drudzy w pocie czoła realizowali patriotyczne hasło „trzymania się zie­mi", inni zostali „jeszcze srożej ukarani" - na emigracji utracili tożsamość narodową (taki los spotkał Zygmunta Korczyńskiego, syna Andrzeja, który na Zachodzie utracił też miłość do oj­czyzny). Powstanie styczniowe zdeterminowało losy szlachty: -Nakaz „trzymania się ziemi": Wobec polityki zaborców, polegającej na wykupywaniu ziem polskich, patriotycznie nasta­wiona szlachta dążyła do utrzymania majątków za wszelką cenę. Wymagało to często całko­witego poświęcenia się pracy, rezygnacji z młodzieńczych ideałów. Zbyt dosłownie rozumia­ny zakaz wpływał niekorzystnie na rozwój ościennych gospodarstw. Przykładem takiej posta­wy jest Benedykt Korczyński. -Schłopienie zaścianka: Z powodu braku pomocy ze strony dworu, mieszkańcy zaścianka musieli skupić się na pracy w gospodarstwie. Nie zważając na swe szlacheckie rodowody, zajęli się uprawą ziemi. -Trudne warunki konkurencji ekonomicznej: Ze względu na antypolską politykę zaborców, mieszkańcy dworu i zaścianka stanęli wobec konieczności walki o utrzymanie gospodarstw. Brak współpracy omal nie doprowadził ich do ruiny. Dopiero interwencja Witolda Korczyńskiego ukazała cel i metody jego osiągnięcia. Symbolem powstania styczniowego w powieści jest zbiorowa Mogiła. Spoczywa w niej czterdzie­stu uczestników powstania, a wśród nich Jerzy Bohatyrowicz, ojciec Jana, i Andrzej Korczyński. Mogiłą opiekują się Bohatyrowicze. To właśnie oni przechowują dawne wartości i są im bez­względnie wierni. Jan Bohatyrowicz zabiera do tego miejsca Justynę Orzelską. Pobyt przy Mogile Bohaterowie pozytywni to postacie sympatyczne, realizujące swoje plany życiowe, odnoszące sukcesy, jakby w nagrodę za właściwy stosunek do życia. Praca daje im silę fizyczną, zdrowie, urodę, radość życia, satysfakcję. Bohaterowie negatywni są antypatyczni, często amoralnie się prowadzą; brak pracy powodu­je, że są słabi fizycznie, chorowici, bierni, sztuczni, nie widzą celu w życiu. BOHATER POZYTYWISTYCZNY Bohaterem reprezentującym program polskiego pozytywizmu jest w powieści Witold Kor­czyński. Cechy: pracuje, czerpie z tego radość i satysfakcję, uczy się, dzięki zdobytej wiedzy ma plany na przyszłość związane z rozwojem majątku, pomaga najuboższym - realizuje hasło pracy u podstaw, uświadamia Bohatyrowiczów: uczy obsługiwać maszyny, przekazuje zasady trójpolówki, namawia do budowy młyna i studni, dąży do połączenia interesów dworu i zaścianka - realizuje hasło pracy organicznej, uświada­mia ojcu, że tylko wspólnie mogą odnieść sukces, stara się działać dla dobra ogółu - realizuje hasło utylitaryzmu, popiera emancypację kobiet - sprzeciwia się wychowywaniu Leoni na lalkę salonową, akcep­tuje decyzję Justyny. CECHY GATUNKOWE Nad Niemnem to powieść-rzeka napisana z epickim rozmachem, przedstawiająca losy licz­nych bohaterów na przestrzeni wielu lat. Jest to powieść realistyczna z pewną skłonnością do tendencji. Powieść realistyczna Powieść tendencyjna przedstawiony świat, wydarzenia, środowisko są prawdopodobne, ealizm szczegółów i opisów, narracja przezroczysta, obiektywna, zdystansowana, technika milieu - charakterystyka osób przez opis ich otoczenia. charakter moralizatorski, prezentacja programu pozytywistycznego, podział bohaterów na dobrych i złych, wyidealizowane uczucie Jana i Justyny. SCJENTYZM Charakterystyczne dla tych racjonalnych czasów umiłowanie nauki, przekonanie, że tylko ona może dostarczyć prawdziwej wiedzy o rzeczywi­stości, a jej rozwój przyczyni się do postępu ludzkości oraz wyeliminuje nędzę i nierówność społeczną. UTYLITARYZM Przekonanie, ze wszelkie ludzkie działania powinny być uży­teczne dla społeczeństwa, a zarazem satysfakcjonujące dla jednostki. John Stuart Mili [dżon stjuart mil] twierdził: „Nie ma [...] żadnej zasadniczej przyczyny, by człowiek trwał w egoistycznym sobkostwie, wypranym z wszelkich uczuć i trosk, które koncentrują się na jego własnej nędznej osobie. [...] Każdy człowiek, wycho­wany w sposób właściwy, może, choć w nierównym stopniu, mieć rzetelne osobiste przywiązania i może być szczerze przejęty dobrem publicznym. Każdy, kto spełnia te skromne warunki moralne i intelektualne, może spędzić życie godne pozazdroszczenia w świecie, w którym jest tyle rzeczy interesujących, tyle rzeczy, którymi się można cieszyć, a ponadto tyle rzeczy do poprawienia i udoskonalenia" (John Stuart Mili, Utylitaryzm). To godne pozazdroszczenia życie ma być skierowane ku innym - bo praca na rzecz innych, oprócz tego, że przyczynia się do pomnażania dobra publicz­nego, daje także szczęście jednostce, która ową pracę wykonuje. Utylitaryzm w dziedzinie literatury przejawiał się jako potrzeba i obowiązek tworzenia dzieł zrozumiałych dla szerokich kręgów odbiorców - dzieło miało być użyteczne dla jak największej liczby czytelników. W związku z tym autorzy przed­kładali prozę nad poezję, wprowadzali typowych i zwyczajnych bohaterów, z któ­rymi każdy mógł się utożsamić. Źle widziana była tematyka historyczna, a fantas­tyka, niezwykłość czy sensacja - wręcz zakazane. Wadę dzieła stanowiło także dobre zakończenie, ponieważ zakładano, że większy efekt wychowawczy przynosi nieszczęście spotykające bohaterów. DARWINIZM Odkrycie przez Charlesa [czarlsa] Roberta Darwina teorii ewolucji zrewolucjonizowało myślenie o czło­wieku i przyczyniło się do powstania wielu koncepcji społecz­nych, a także nowej nauki - socjologii. Stwierdzono, że spo­łeczeństwo ludzkie podlega tym samym prawom co stada zwie­rzęce: prawu ewolucji, dziedziczności cech oraz walki o byt. EWOLUCJONIZM Uznanie, że ludzkość podlega takim samym przemianom jak cała przyroda - od form najprostszych ku bardziej skomplikowanym. Najważniejszą zasadę stanowi postęp, co w wypadku społeczeństwa ludzkiego jest równo­znaczne z rozwojem ku dobru. „Społeczeństwem" zwierzęcym rządzi jednak też prawo walki o byt, która, zda­niem niektórych, miała polegać na tym, że organizmy silniejsze likwidują słabsze. Czy i to zjawisko da się przełożyć na stosunki międzyludzkie i Tu pozytywiści nie są zgodni - jedni uważają, że tale jednostki (i warstwy) silniejsze, a znaczy to przede wszystkim - bogatsze, „pożerają" słabsze, czyli uboższe. Inni jednak twier­dzą, że tak być nie musi. Zdaniem Herberta Spencera [spensera] to właśnie dzięki ewolucji zjawiska przechodzą od form prostych do bardziej skomplikowanych, złożonych i dotyczy to zarówno świata przyrody, jak i ludzkich zbiorowości. Spencer twierdził, że naj­wyższym stadium ewolucji form życia społecznego jest społeczeństwo-organizm. ORGANICYZM Przekonanie o tym, że społeczeństwo zbudowane jest tak samo jak organizm biologiczny i rządzi się tymi samymi prawami. Organizm spo­łeczny wtedy funkcjonuje właściwie, kiedy wszystkie jego elementy współpracują ze sobą harmonijnie, tak jak w zdrowym organizmie zwierzęcym. AGNOSTYCYZM Pogląd filozoficzny negujący (częściowo lub całkowicie) możliwość poznania bytu, a co za tym idzie, także świata i rządzących nim praw, związków przyczynowych, natury, „istoty rzeczy". Agnostycy twierdzili, że skoro nigdy nikomu nie uda się dowieść istnienia lub nieistnienia Boga ani też żadnymi sprawdzonymi metodami poznać jego natury, to w ogóle nie należy na ten temat się wypowiadać.