Sztuka polska XIX/XX w.

Ok. 1900 przyjęły się różne odmiany secesji będącej reakcją na formy historyczne (F. Mączyński, T. Stryjeński, M. Tołwiński). Secesji towarzyszyła próba stworzenia stylu narodowego w nawiązaniu do wzorów ludowych (styl zakopiański S. Witkiewicza). Sięgano też do tradycji szlacheckiej poprzez styl dworkowy (J. Czajkowski, J. Koszczyc-Witkiewicz).

Rzeźba

Umiarkowaną nowoczesność reprezentowali przed I wojną światową polscy moderniści:

C. Przybylski, J. Heurich jr, D. Lande, K. Jankowski. Rzeźba połowy XIX w. miała cechy klasycystyczno-romantyczne, a następnie akademickie (P. Weloński, T. Rygier). Nurt realistyczny reprezentowali C. Godebski i A. Kurzawa. W okresie Młodej Polski wyróżnili się szczególnie W. Szymanowski, K. Laszczka, L. Puget i J. Puget łączyli w swej twórczości symbolizm i impresjonizm, a ponadto wielofazowa stylistycznie twórczość X. Dunikowskiego.

Malarstwo

Malarstwo romantyczne było przepojone ideami patriotycznymi, które najpełniej wyrażała tematyka batalistyczna płócien P. Michałowskiego, będącego czołowym przedstawicielem romantyzmu w Polsce. Najwybitniejszym portrecistą był H. Rodakowski, a szeroko pojęte wątki rodzajowo-historyczne i niedoścignione przedstawienia koni pozostawił
J.Kossak.
Sugestywną, plastyczną wizję historii Polski, pobudzającą ówczesne i następne pokolenia Polaków w dobie utraty niepodległości, dał J. Matejko, dramatyczną ilustrację powstania styczniowego stanowiły cykle rysunkowe A. Grottgera. Realizm 2. połowy XIX w. przyniósł też rozwój pejzażu i tematyki wiejskiej (J. Chełmoński, W. Gerson, A. Kotsis, J. Szermentowski).

Dużą wartość artystyczną w historii malarstwa polskiego ma twórczość braci A. Gierymski
i M. Gierymski, a także J. Brandta, który zorganizował nieoficjalną szkołę w Monachium dla młodych malarzy, głównie Polaków. Poprzez uniwersalną tematykę starożytnego Rzymu europejską popularność zdobyły akademickie płótna H. Siemiradzkiego.

Elementy francuskiego impresjonizmu przenieśli na grunt polski W. Podkowiński i J. Pankiewicz,
a osobną indywidualną jakość stanowią impresjonistyczne portrety O. Boznańskiej. Młoda Polska była okresem modernistycznego buntu przeciwko światu zagrażającemu wolności twórczej jednostki.

Centrum tego ruchu stanowił Kraków, gdzie w opozycji do Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych założono w 1897 Towarzystwo Artystów Polskich Sztuka. Dominował wówczas symbolizm
J. Malczewskiego, J. Mehoffera, W. Weissa, W. Wojtkiewicza i J. Szczepkowskiego, a secesję najlepiej reprezentowali: S. Wyspiański, E. Okuń, J. Mehoffer. Wpływy zachodnioeuropejskie nie przeszkadzały eksponowaniu cech swoistych sztuki polskiej, chociażby dzięki pejzażom J. Fałata
i J. Stanisławskiego, szukano też inspiracji w twórczości ludowej Podhala i okolic Krakowa

(K. Tetmajer) oraz Huculszczyzny (W. Jarocki, F. Pautsch).

Rzemiosło artystyczne

W dziedzinie sztuki użytkowej dużą rolę odegrały Warsztaty Krakowskie i Polska Sztuka Stosowana. Okres międzywojenny z odzyskaną niepodległością młodego państwa wytworzył różne oblicza w architekturze, ze szczególnie charakterystycznym stylem oficjalnym, zwanym też stylem reprezentacji państwowej i obejmującym gmachy rządowe, bankowe, muzea, biblioteki, gmachy administracji wojewódzkiej.

Stosowano formy historyzujące (O. Sosnowski), klasycystyczne (M. Lalewicz, A. Szyszko-Bohusz), a także późnomodernistyczne, eliminujące ozdoby na rzecz funkcjonalności (R. Gutt,
R. Świerczyński, B. Pniewski, Z. Mączeński).

Architektura

Architekci młodszej generacji przenosili na polski grunt idee konstruktywizmu i stylu międzynarodowego, realizując zespoły osiedlowe (B. i S. Brukalscy) i nowoczesne domy mieszkalne (J. Szanajca, H. i S. Syrkusowie, B. Lachert). Jednocześnie ciągle żywe hasło rodzimości znajdowało wyraz w formach "dworkowych" stosowanych w architekturze willowej

i narzucanych czasem dworcom kolejowym.

Wyrazem różnorodności zainteresowań i poglądów artystycznych, a także wpływów europejskich były liczne ugrupowania: Formiści Polscy (A. Pronaszko i Z. Pronaszko, T. Czyżewski) grupujący zwolenników ekspresjonizmu i futuryzmu, Blok z konstruktywistami, skupiający zwolenników suprematyzmu i neoplastycyzmu (H. Stażewski, H. Berlewi, M. Szczuka), Praesens, postulujący idee jedności sztuki i funkcjonalizmu.

Zwolennikami abstrakcjonizmu i utylitaryzmu sztuki byli zgrupowani wokół W. Strzemińskiego członkowie łódzkiej grupy architektów, kubistyczny (Kubizm) ekspresjonizm cechował Grupę Krakowską (M. Jarema, J. Stern), a dekoracyjne malarstwo płaszczyznowe propagował Rytm
(W. Skoczylas, E. Zak). Postimpresjonistyczne oblicze artystyczne prezentowali koloryści z ugrupowań Zwornik i Pryzmat, a zwłaszcza kapiści (m.in. J. Pankiewicz, J. Czapski, J. Cybis,
Z. Waliszewski, T.P. Potworowski).

Największy zespół malarstwa monumentalnego (Monumentalizm) powstał na Wawelu i obejmował część stropów zamkowych autorstwa m.in. F.S. Kowarskiego i L. Pękalskiego. Rzeźbę dwudziestolecia międzywojennego najlepiej reprezentowali: E. Wittig - nurt klasycyzujący,
Z. Pronaszko, A. Zamoyski i formiści wprowadzający elementy ekspresjonistyczno-kubistyczne, a także konstruktywista K. Kobro. Zrytmizowane formy rzeźbił H. Kuna, portrety - A. Karny.

Sztuka polska po II wojnie światowej

Architektura i urbanistyka

Sztuka po II wonie światowej pierwsze swoje zadania upatrywała w usuwaniu zniszczeń, odbudowie lub rekonstruowaniu zabytków, a w dziedzinie architektury - rozwijaniu budownictwa mieszkaniowego. W ramach realizmu socjalistycznego nastąpił zwrot do monumentalnych form historycznych (1949-1955 - Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa w Warszawie: J. Knothe,
J. Sigalin, S. Stępiński). Rozbudową gmachów sejmu wyróżnił się B. Pniewski, wzniesiono od podstaw Nową Hutę (1949-1953, T. Ptaszycki z zespołem).

Bardziej racjonalne tendencje zarysowały się w latach 60.-70.: J. Hryniewiecki, Z. Karpiński,
H. Skibniewska - osiedle Sady Żoliborskie w Warszawie, Z. Karpiński z zespołem - Domy Towarowe Centrum w Warszawie, w Katowicach powstała hala widowiskowo-sportowa, w Łodzi
i Gdańsku gmachy teatralne, odbudowano Zamek Królewski w Warszawie.

Olbrzymie potrzeby w zakresie budownictwa mieszkaniowego i zastosowanie elementów prefabrykowanych z tzw. wielkiej płyty spowodowały monotonną stereotypizację nowych osiedli w całym kraju, do rzadkości należały rozwiązania indywidualne, wyjątek stanowiła architektura kościelna, np. kościół Matki Boskiej Królowej Polski w Nowej Hucie - Bieńczycach (architekt W. Pietrzyk, 1966-1977).

Realizacją wyróżniającą się w skali ogólnopolskiej w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat jest Centrum Kultury i Techniki Japońskiej w Krakowie (architekt A. Isozaki, 1994).

Malarstwo

W malarstwie, po okresie otwartości sztuki w latach 1945-1948, ścierały się różne orientacje artystyczne, kapiści objęli stanowiska profesorskie, sprzeciwiali się im członkowie Grupy Krakowskiej i Grupy Młodych Plastyków z T. Kantorem na czele. W 1948 zorganizowano w Krakowie wielką wystawę awangardy pod hasłem "zwycięstwa myśli i wyobraźni", promującą antyrealizm, tendencje ekspresjonistyczne i i surrealistyczne (Surrealizm).

Czołówkę artystyczną tworzyli T. Brzozowski, K. Mikulski, J. Nowosielski. Ideologia realizmu socjalistycznego z lat 1949-1955 wymagała wątków historycznych i współczesnych o postępowej wymowie ideowo-politycznej (H. i J. Krajewscy, W. Zakrzewski, A. Łyżwański), realizowano ją również w monumentalnych polichromiach odbudowywanych dzielnic Warszawy oraz Gdańska.

Sztukę zaangażowaną wyrażoną w formach nowoczesnych propagowali: M. Włodarski,
B.W. Linke, A. Wróblewski. W 1959 i 1960 nastąpił zwrot do abstrakcjonizmu - H. Stażewski, J. Tchórzewski, J. Lenica, A. Kobzdej, M. Bogusz. Abstrakcję typu ekspresyjnego reprezentowali wówczas: J. Tarasin, J. Tchórzewski, S. Gierowski, T. Dominik. Przeciwstawne tendencje zaprezentowała w 1962 Grupa Malarzy Realistycznych: H. i J. Krajewscy, A. Łyżwański, B. Liberski, R. Pomorski i inni artyści negujący sens sztuki bezprzedmiotowej.

Rzeźba

Do licznej grupy abstrakcjonistów dołączyli Z. Gostomski i R. Ziemski. Rzeźbę zdominowała po wojnie indywidualność X. Dunikowskiego, prace figuralne i portretowe tworzyli M. Wnuk,
L. Nitschowa. Zwrot do abstrakcji i poszukiwań w nowych materiałach zaznaczył się u A. Szapocznikow, a eksperymenty fakturalne w metalu realizowali J. Jarnuszkiewicz i M. Więcek. Oryginalne formy w drewnie wykonuje J. Bereś, różnorodność materiałów cechuje metaforyczną twórczość W. Hasiora, autorem szczególnie ekspresyjnych prac w metalu jest B. Chromy,

a w dziedzinie rzeźby pomnikowej wyróżnili się: J. Bandura, M. Konieczny, G. Zemła.

Grafika

Światową sławę zdobyły kompozycje przestrzenne M. Abakanowicz. Grono wybitnych grafików tworzą: J. Gielniak, M.W. Wejman, J. Panek, znakomite cykle rysunkowe stworzył T. Kulisiewicz. Plakat polski zdobył sławę dzięki takim twórcom, jak: H. Tomaszewski, R. Cieślewicz, J. Młodożeniec, W. Świeży, F. Starowieyski.

Grupa Krakowska, ugrupowanie artystyczne utworzone w Krakowie w 1932 przez studentów ASP o radykalnych przekonaniach społecznych, którzy uprawiali twórczość abstrakcyjną wywodzącą się z późnego kubizmu. Członkami byli: B. Grünberg, M. Jarema, L. Lewicki, S. Blonder, A. Marczyński, St. Osostowicz, J. Stern, S. Piasecki, B. Strawiński, G. Wiciński, A. Winnicki. Grupa Krakowska działała do 1937.
Do tradycji Grupy Krakowskiej nawiązała w 1946 Grupa Młodych Plastyków, która w 1957 poszerzyła się, przyjmując nazwę Grupa Krakowska II. Oprócz części dawnych członków (M. Jarema, J. Stern, A. Marczyński) w jej skład weszli: T. Brzozowski, T. Kantor, A. Lenica, D. Mróz, J. Skarżyński, J. Tarsin, K. Mikulski, J. Nowosielski, E. Rosenstein, J. Tchórzewski.
W 1961 roku do Grupy Krakowskiej przyłączyła się tzw. Grupa Pięciu, zwana później Grupą Nowohucką. Artyści w składzie: Danuta Urbanowicz, Julian Jończyk, Janusz Tarabuła, Jerzy Wroński, Witold Urbanowicz, reprezentowali nurt w sztuce europejskiej zwany malarstwem materii.