NEOGOTYK
Początków romantyzmu należy szukać w Anglii. Cechowała go ucieczka od teraźniejszości i bezpośredniej przeszłości. Działo się to w okresie wielkich przemian politycznych, społecznych i gospodarczych w Europie. Neogotyk skupił w sobie wszystkie tęsknoty, ideały i marzenia społeczeństwa stojącego u progu nowoczesności.
Kiedy gotyk wygasł w Europie jego oddziaływanie nie ustało w Anglii. Jeszcze przed 1700 rokiem architektura prowincjonalna wykazuje żywotność gotyku, a w XVII wieku widoczny jest nawet świadomy nawrót do gotyku. Początek swobodnego podjęcia średniowiecznych form w architekturze wiąże się z działalnością Vanburgha, którego dom w Blackheath koło Londynu (1717-18) z okrągłą basztą i blankami robi wrażenie małego średniowiecznego zamku. W barokowych kompozycjach jego wiejskich dworów pojawiały się baszty i blanki. Opowiadał się za zachowywaniem średniowiecznych ruin, ponieważ wywołują one wspomnienia przeszłości.
Znajomość średniowiecznych budowli w pierwszej fazie neogotyku była bardzo ograniczona. „Średniowieczne” rekwizyty ówczesnych parków cechowała pewna naiwność. W architekturze angielskich dworów wiejskich neogotyk przyjął się za pośrednictwem Horacego Walpole i jego Strawberry Hill koło Londynu (około 1750). Przestylizował on swoją posiadłość na gotyk. Wnętrza starał się ukształtować jak najwierniej pod względem stylu. Np kominki i wykładziny ścienne wykonano według wzorów średniowiecznych grobowców i lektoriów. Gotyckie formy zastosowano tu mimo to z naiwnością.
Ukończenie budowy Fonthill Abey przez Jamesa Wayatta uważane jest za początek angielskiego neogotyku. Budowlę tę wzniesiono w latach 1795-1807 dla znanego z różnych dziwactw estety i poety Williama Beckforda. Było to skrzyżowanie zamku z klasztorem, którego oktogonalna wieża stała się inspiracja dla późniejszych architektów.
W Niemczech, gdzie około 1760 roku powstały pierwsze ogrody krajobrazowe na wzór angielski ze sztucznymi ruinami, Goethe w 1772 roku wyraził swój podziw dla gotyckiej katedry w Strasburgu. Gotyk staje się czymś niepowtarzalnym i nieporównywalnym. Zaczął się łączyć z aurą ogólnonarodowego patriotyzmu i miał przypominać jedność z czasów I Cesarstwa Niemieckiego.
Architektura sakralna
Okres około 1815-1840 charakteryzuje jeszcze słabe zainteresowanie neogotykiem i kontynuowanie romantycznej maniery swobodnego traktowania średniowiecznych pierwowzorów.
Pionierem neogotyku w Niemczech był Karl Friedrich von Schinkel. Dla niego średniowiecze stanowiło antytezę starożytności, a gotyk materialny znak zwycięstwa ducha nad laickim racjonalizmem. Była to dlań idea zarówno narodowa jak i patriotyczna. Jego projekty w Berlinie z lat 1810-21 miały upamiętnić osoby i wydarzenia związane z walka z Francuzami: mauzoleum królowej Luizy, katedra gotycka - pomnik walki wyzwoleńczej, Pomnik bohaterów wojny w formie gotyckiej wieży.
Schinkel fascynował sie też architektura angielskiego średniowiecza. Widoczne to jest w kościele Friedriswerdersche w Berlinie. Został on wzniesiony w latach 1824-1850, a jego angielskość podkreśla wielkie ostrołukowe okno w elewacji frontowej oraz płasko ścięte wieże.
Przykładem romantycznego podejścia jest też kościół św. Apolinarego w Remagen, wzniesiony w latach 1839-1843 wg projektu Ernsta Friedricha Zwirnera. Zbudowany został na planie rzadkiego krzyża greckiego, a architekt starał sie nadać niewielkiej budowli monumentalność katedralną.
Doniosłe znaczenie dla architektury miało dokończenie budowy katedry w Kolonii. Inicjatywę tę poparł Schinkel, wykonując projekty, które nie zostały zrealizowane gdyż znaleziono oryginalne plany. Do rozpoczętej w 1842 roku budowy delegował Ernsta Friedricha Zwiernera. Prace ukończył w 1880 roku Richard Voigtel. Kolonia stała się wzorem dla innych dokańczanych katedr, jak Ulm (ukończona 1844-90), Miśnia (wieże ukończone 1904-09), Praga (1872-1929).
Zmieniło się podejście do pierwowzorów. Nacisk kładziono na wierność imitacji, a zasadą stało się poprawne pod względem archeologicznym i historycznym naśladownictwo. Wiązało się to z pogłębieniem wiedzy historycznej. Architekt kreował idealny obraz architektury gotyckiej. Czyniono tak z dwóch przyczyn:
architekci udoskonalając formy gotyckie nadawali im indywidualne piętno,
katedry gotyckie budowane były często przez wielu architektów i nie ukończone, a katedry neogotyckie wznosił jeden architekt w kilka lat i pozostawienie ruin lub niedokończonych budowli nie wchodziło w rachubę.
Wszędzie w Niemczech zaczęły powstawać kościoły neogotyckie o wysokim poziomie artystycznym.
Doskonałym przykładem tej koncepcji jest Votivkirche we Wiedniu zbudowany w latach 1856-1879 według planów Heinricha von Ferstela jako wotum po nieudanym zamachu na księcia Franciszka Józefa I. Miało to być pierwotnie narodowe sanktuarium cesarskiej Austrii, jednak stał się kościołem garnizonowym.
W Niemczech przeważały neogotyckie kościoły w typie westfalskim - z jedną wieżą na osi od zachodu. Jednym z najwcześniejszych naukowo wzniesionych był kościół Mariahilf w Monachium, wg projektu Daniela Ohlmüllera przy współpracy Georga Friedricha Zieblanda w latach 1831-39.
Natomiast kościół św. Mikołaja w Hamburgu, wzniesiony przez Georga Gilberta Scotta w latach 1845-1874 nosi zarówno cechy gotyku nadreńskiego, jak i angielskiego i francuskiego.
We Francji neogotyk nie był aż tak popularny. Rozpoczął się dopiero od końca pierwszej połowy XIX wieku. Pierwszą świątynią zaprojektowaną w duch akademickiego neogotyku jest Sainte-Clotilde w Paryżu wzniesiony w latach 1846-57 według projektu Niemca - Franza Christiana Gaua przy współpracy Theodore'a Ballu. Reprezentuje on jedną z najbardziej czystych form tego nurtu neogotyku. Drugim pod względem wielkości i czystości stylowej jest kościół Saint-Jean-Baptiste-de-Belleville w Paryżu, zbudowany w latach 1853-59 przez Jeana Baptiste Lassusa.
W Anglii kościół anglikański odrodził sie we wczesnym XIX wieku, kiedy to w powrocie do gotyku widziano oznakę powrotu do chrześcijańskiej ortodoksji. Uważano, że neogotyk oddaje najlepiej brytyjską duchowość. Po wydaniu w 1818 roku Church Building Act wzniesiono 214 kościołów. Wśród ich budowniczych wyróżnili sie m.in. Georg Gilbert Scott i John Wyatt. Scott wzniósł też pomnik księcia Alberta, małżonka królowej Wiktorii w Kensington Gardens w Londynie (1863-72). Nadał mu formę cyborium, pod którego baldachimem siedzi książę.
Wyróżniającym się teoretykiem był Augustus Welby Nortmore Pugin. Był on przekonany o wyższości gotyku nad innymi stylami. Był dla niego czymś w rodzaju moralnego, estetycznego i artystycznego posłannictwa. Gotyk uważał za najwyższą i najdoskonalszą emanacje chrześcijaństwa.
Architektura rezydencjonalna
Jej apogeum przypada na lata 1820-80 i jest ona kontynuacja zjawisk rozpoczętych w Strawberry Hill i Fonhill Abey. Neogotycka rezydencja podkreślała dawność rodu. Na początku wieku architektura ta była przepojona aurą romantyzmu. Popularny był gotyk angielski.
W latach 1833-35 Schinkel wzniósł dla księcia Wilhelma Hohenzollerna zamek Babelsberg w Poczdamie. Nawiązuje on do stylu Tudorów. Jest to reprezentacyjny palac z licznymi basztami, machikułami i blankami pełniącymi funkcje dekoracyjne.
Dla króla Fryderyka Wilhelma IV zaprojektował w 1825 roku zamek Stolzenfels am Rhein von Norden pod Koblencją. Budowę, rozpoczętą w 1836 roku, finansowało miasto jako dar dla nowego króla. Po śmierci Schinla w 1841 roku kaplice wykonał w 1843 roku Anion Schnitzler. W zamku przeważają motywy architektury wernakularnej (lokalnej), typowe dla architektury średniowiecznej Nadrenii - wertykalne. Rezydencje pod wpływem gotyku angielskiego miały natomiast charakter horyzontalny.
W rezydencjach łączono często wiele stylów. Przykładem jest Neuschwanstein wzniesiony w latach 1868-92 na polecenie króla Bawarii Ludwika II przez Christaiana Janka, Eduarda Ridela i Juliusa Hofmanna. Miał on powstać dla Wagnera jako kulisa jego sztuk. Łączy w sobie elementy gotyckie, romańskie, wczesnochrześcijańskie i bizantyńskie.
W Anglii wspomnieć należy o zamkach przebudowanych przez Williama Burges'a. Są to Cardiff Castle (1868-8881) i Castell Coch (1875-1881). Z zewnątrz są surowe, a wnetrze oparto naśredniowiecznych iluminacjach z psauterzy i brewiarzu.
Jak juz wspomniałem neogotyk nie cieszył sie popularnością we Francji. Najlepszym przykładem restauracji jest zamek Pierrefonds. Wzniesiony na przełomie XIV-XV wieku został odbudowany od podstaw przez Viollet-le-Duca w latch 1858-1870.
Budowle użyteczności publicznej
Ratusze
Nowy Ratusz w Wiedniu wzniósł Friedrich von Schmiedt w latach 1872-1883. Był budowlą monumentalną na planie reularnego układu osiowego. Otrzymał kostium neogotycki, ale bryła z licznymi wieżami nawiązuje do renesansu, tzw. kostiumu francuskiego. Neogotyk symbolizował mieszczańskie swobody i prawa, a renesans potęgę gospodarczą.
Ratusz w Monachium projektu Georga Josepha von Hauberreisser (1867-1909) jest natomiast niesymetryczny. Posiada silne akcenty renesansowe, a flamandzko-mieszczański gotyk odnosi sie do potęgi tamtejszych miast.
Parlamenty
Westminster w Londynie zaprojektowali Charles Barry i Pugin. Wzniesiony został w latach 1836-52 w duchu gotyku angielskiego.
Budapeszt - bardziej eklektyczny (1881-1905)
Gmachy Sądów Królewskich w Londynie reprezentuje wpływ wczesnośredniowiecznych wzorów francuskich. Georg Edmund Street - 1874-82.
Midland Grand Hotel w Londynie - Scott - 1868-74. Cechuje go wielka skala i umiejętność posługiwania się neogotyckim kostiumem.
Pevsner N., Historia architektury europejskiej, t. 2, Warszawa 1980.
Tołłoczko Z., Główne nurty historyzmu i eklektyzmu w sztuce XIX wieku : podręcznik dla studentów wyższych szkół technicznych. T. 1, Architektura, Kraków 2005.
Watkin D., Historia architektury zachodniej, Warszawa 2006.
4