FINANSE PUBLICZNE II – wykłady dr K. Bielawska

Literatura:

1. S. Owsiak, finanse publiczne – obowiązujące rozdziały 1,2,3,9,10,11,17,21

2. W. Ćwikliński, Polityka gospodarcza – obowiązujące rozdziały 4,7,8,15

Zaliczenie – test wielokrotnego wyboru (poprawa ustnie)

Wykład 1 17.10.2012

Finanse publiczne

• Publiczne zasoby pieniężne oraz operacje tymi zasobami

• Przedmiotem zainteresowania finansów publicznych jako nauki ekonomicznej są:

  • Zjawiska i procesy związane z tworzeniem i rozdysponowaniem funduszy publicznych

  • Wyjaśnienie treści ekonomicznej i społecznej funduszy publicznych,

  • Badanie związków przyczynowo- skutkowych pomiędzy gromadzeniem i rozdysponowaniem funduszy publicznych a procesami gospodarowania, procesami społecznymi i politycznymi

Operacje publicznymi środkami pieniężnymi obejmują:

• Gromadzenie dochodów i przychodów publicznych

• Wydatkowanie środków publicznych

• Finansowanie potrzeb pożyczkowych państwa

  • Brutto – netto + koszty refinansowania długu

  • Netto – suma deficytów budżetów na wszystkich szczeblach

• Zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne – poręczenia/gwarancje

• Zarządzanie środkami publicznymi

• Zarządzanie długiem publicznym

Budżet państwa w Polsce:

DOCHODY Związane ze zwykła działalnością państwa – daniny publiczne dochody z kar, grzywny, podatki, mandaty	WYDATKI Administracja Inwestycje Zapewnienie bezpieczeństwa Transfer Koszty obsługi długu publicznego
PRZYCHODY Jednorazowe Z prywatyzacji Z uzyskanych pożyczek	DEFICYT BUDŻETOWY
	ROZCHODY Spłata pożyczek

Rola i zakres finansów publicznych w różnych teoriach ekonomicznych

Teorie ekonomiczne stanowią podstawę dla podejmowania decyzji o zakresie ingerencji państwa poprzez instrumenty finansów publicznych.

Główne nurty w teoriach ekonomicznych:

• Liberalny/ klasyczny:

  • W okresie przedkapitalistycznym zainicjowany przez kameralistów

  • Opisany od strony teoretycznej i ideologicznej przez Adama Smith’a

  • Kontynuowany w ortodoksyjnej teorii finansów publicznych, neoliberalizmie i nowym konserwatyzmie fiskalnym

• Interwencjonizm państwowy

  • Zainicjowany przez Adolfa Wagnera

  • Stworzony przez Johna Maynarda Keynes’a

  • Kontynuowany przez neokeynsistów

• Adam Smith

• Niezawodność działania mechanizmu rynkowego

• Minimalny zakres finansów publicznych (bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, wymiar sprawiedliwości, urządzenia użyteczności publicznej, administracja)

Argumenty na rzecz ingerencji państwa w gospodarkę

• Reakcja na niedoskonałości mechanizmu rynkowego takie jak:

  • Braki konkurencji

  • Występowanie efektów zewnętrznych

  • Istnienie braków informacyjnych

  • Występowanie dóbr publicznych

  • Występowanie nierównowagi gospodarczej

• Interwencjonizm wykraczający poza usuwanie niedoskonałości rynku

  • Redystrybucja dochodów (syndrom Janosika)

  • Finansowanie dóbr społecznych

Funkcje finansów publicznych wg R. Musgrave’a:

• Alokacyjna – dostarczanie dóbr publicznych i społecznych albo proces, w którym wykorzystanie zasobów dzielone jest między dobra prywatne a publiczne i społeczne

• Redystrybucyjna – dostosowanie podziału dochodu i majątku do zgodności z tym, co społeczeństwo uważa za słuszny czy sprawiedliwy stan poddziału

  • Bezpośrednia – podatki, ulgi i odliczenia podatkowe transfery społeczne(zastępujące dochód np. bezrobotne, emerytura lub uzupełniające dochód np. zasiłki rodzinne)

  • Pośrednia – nieodpłatne usługi społeczne, podatki pośrednie

• Stabilizacyjna – wykorzystanie instrumentów fiskalnych do utrzymania wysokiego stanu zatrudnienia, stabilności cen i właściwej stopy wzrostu gospodarczego z uwzględnieniem ich efektów dla bilansu płatniczego

Automatyczne stabilizatory koniunktury- narzędzia reagujące na zmiany koniunkturalne, nie wymagające podejmowania jakichkolwiek decyzji, dotyczących ich wykorzystania. Samoczynnie pobudzają lub hamują wysoką aktywność gospodarczą bez ingerencji państwa (np. progresywne podatki od dochodów osobistych).

Dobra społeczne są to dobra, które ze względów fizycznych mogłyby być dobrami prywatnymi, ale z różnych powodów są dostępne dla każdego obywatela i finansowane z funduszy publicznych:

• publiczna edukacja

• publiczna ochrona zdrowia

Dobra publiczne:

• bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne

• wymiar sprawiedliwości

• administracja

• drogi, autostrady

Polityka fiskalna rozdz. 8 Ćwiklińskiego - PRZECZYTAĆ

Wykład 2 31.10.2012

Wydatki publiczne a wskaźnik rozwoju społecznego – wybrane kraje na podstawie V.Tanzi

Redukcja wydatków nie oznacza znaczącego spadku wskaźnika HDI (wskaźnika rozwoju gospodarczego) tzn., że nie powoduje znaczącego spadku dobrobytu! Przykład: USA, Australii, Irlandii

Polityka gospodarcza:

Polityka gospodarcza polega na określeniu celów danego systemu gospodarczego oraz stosowanie metod, środków i sposobów prowadzących do osiągania tych celów zgodnie z regułami nauk ekonomicznych. (H. Ćwikliński)

Polityka gospodarcza polega na oddziaływaniu władz państwowych na gospodarkę narodową- na jej dynamikę i strukturę na stosunki ekonomiczne w państwie oraz na jego relacje gospodarczą za zagranicą. (B. Winiarski)

Podstawowe sfery zainteresowania polityki gospodarczej odnoszą się do:

• Oddziaływania sektora publicznego na tworzenie takiego ładu rynkowego, który gwarantuje stabilny rozwój gospodarczy umożliwiający długookresowy wzrost dochodów w wymiarze indywidualnym jak i zbiorowym (funkcja stabilizacyjna)

• Udziału sektora publicznego w podziale tych dochodów, które na mocy prawa traktowane są jako wspólne i przeznaczanie ich na finansowanie zadań tego sektora (funkcja redystrybucyjna i alokacyjna)

Polityka finansowa

• Polityka finansowa jest jednym z podstawowych instrumentów realizacji polityki gospodarczej; polega ona na określeniu celów, doborze metod i instrumentów realizacji tych celów w sferze finansów

• Cele powinny być: możliwe do osiągnięcia i wzajemnie niesprzeczne oraz kwantyfikowalne

• Na politykę finansową składają się:

  • polityka monetarna (pieniężna)

  • polityka fiskalna (budżetowa)

Polityka monetarna

Podstawowym celem polityki pieniężnej jest osiągniecie stabilizacji poziomu cen, przy utrzymaniu na odpowiednim poziomie: podaży pieniądza, stopy procentowej ( wysokość stop procentowych Banku Centralnego) oraz kursu waluty .

Przy kształtowaniu polityki pieniężnej powinno brać się pod uwagę również inne cele polityki gospodarczej, tj. walkę z bezrobociem, wzrost gospodarczy.

Polityka fiskalna

Polityka fiskalna polega na doborze źródeł i metod gromadzenia dochodów publicznych, jak również kierunków i sposobów realizacji wydatków publicznych dla osiągniecia celów społecznych i gospodarczych ustalonych przez właściwe organy publiczne

Polityka fiskalna daje odpowiedz na następujące pytania: Kto w jakim celu i w jaki sposób oraz przy użyciu jakich instrumentów finansowych (dochodowych, pożyczkowych, wydatkowych) prowadzi publiczną gospodarkę finansową

Rodzaje polityki fiskalnej:

• Aktywna i pasywna (sposób stosowania instrumentów fiskalnych)

• Restrykcyjna i ekspansywna (na co jest ukierunkowana)

Polityka pasywna polega na wykorzystywaniu automatycznych stabilizatorów koniunktury, czyli takich instrumentów, które samoczynnie, bez ingerencji państwa, wpływają na zmiany poziomu dochodu narodowego i inne wielkości ekonomiczne np. popyt, zatrudnienie. Do automatycznych stabilizatorów koniunktury należą m.in. podatek VAT, progresywne opodatkowanie dochodów indywidualnych, zasiłki dla bezrobotnych szerzej wydatki socjalne.

Polityka aktywna polega na świadomej interwencji państwa w politykę fiskalną, każdorazowym podejmowaniu decyzji odnośnie wykorzystywania określonych instrumentów polityki fiskalnej, czyli zwiększaniu lub zmniejszaniu wydatków budżetowych na konkretne cele; dokonywaniu zmian w systemie opodatkowania czy zmian dotyczących subwencjonowania przedsiębiorstw.

Polityka ekspansywna - wzrost wydatków publicznych przy jednoczesnym zmniejszaniu lub pozostawieniu na dotychczasowym poziomie dochodów publicznych w fazie recesji

Polityka restrykcyjna zwiększanie dochodów publicznych przy jednoczesnym zmniejszaniu wydatków publicznych lub utrzymaniu ich na dotychczasowym poziomie w fazie wysokiego wzrostu

Polityka monetarna a polityka fiskalna

• Rząd prowadząc politykę fiskalną oddziałuje na politykę monetarną poprzez:

  • Wielkość deficytu sektora finansów publicznych i sposób jego finansowania

  • Wielkości dochodów i wydatków publicznych i ich strukturę

  • Regulowanie cen kontrolowanych

  • Wielkość i sposób wykorzystania wpływów z prywatyzacji

  • Konkurencyjność krajowych producentów na rynkach międzynarodowych

  • Wpływ na elastyczność rynku pracy

• Polityka pieniężna oddziałuje na politykę fiskalną poprzez:

  • Koszty obsługi długu

  • Skłonność do oszczędzania

  • zdolność gospodarki do absorpcji krajowych oszczędności

Reguły fiskalne

Reguła fiskalna – trwałe ograniczenie polityki fiskalnej, odzwierciedlone we wskaźnikach budżetowych wskazujących na jej postęp (Kopits, Symansky 1998)

Przyczyny stosowania reguł fiskalnych:

1. Problem tzw. opóźnień oraz niespójności polityki budżetowej w czasie

2. Zjawisko „skłonności do deficytu” (deficyt bias)

3. Potrzeba koordynacji polityki fiskalnych np. w UGW

Podstawowe zasady tworzenia reguły fiskalnej

• Dokładane określenie wskaźnika budżetowanego, który obejmuje reguła czyli np. deficytu budżetowego (rzeczywisty lub strukturalny czy pierwotny), wydatków budżetowych ogółem, czy wydatków bieżących, dochodów budżetowych ogółem czy dochodów podatkowych, długu brutto, czy długu netto itp.

• Wprowadzenie wysokiej rangi prawnej reguły, poprzez jej zapisanie w konstytucji lub ustawie np. o finansach publicznych ) – gwarancja długoterminowego charakteru

• Sformułowanie reguły w sposób prosty i zrozumiały także dla społeczeństwa

• Sankcje za nieprzestrzeganie wyznaczonej reguły i ich nieuchronność, egzekwowania przez niezależny od władz organ oraz dotkliwość kar

• Wybór reguły spójnej z przyjętą średnio – i długoterminową strategii finansową i gospodarczą kraju

Wykład 3 14.11.2012

Zagrożenia dla skuteczności reguł fiskalnych:

• „kreatywna księgowość”

• Brak przejrzystości sektora finansów publicznych

• Brak automatycznych sankcji za łamanie reguł fiskalnych

Polityka fiskalna w Unii Gospodarczej i Walutowej /UGW/ od 1999 roku

• Polityka pieniężna prowadzona jest na poziomie ponadnarodowym /ESBC/ i została wyłączona z polityki gospodarczej prowadzonej na szczeblu narodowym przez kraje strefy Euro

• Polityki gospodarcze w tym wąskim rozumieniu, prowadzone przez kraje UWG, podlegają koordynacji

• Przesłanki pozostawienia na szczeblu narodowym polityki fiskalnej:

  • polityczne - niechęć do oddania pełnej kontroli władzom europejskim

  • ekonomiczne -na szczeblu narodowym lepiej rozpoznaje się potrzeby i problemy swojego kraju

• Koordynacja polityk fiskalnych przez kontrolę wysokości deficytu i długu sektora instytucji rządowych i samorządowych /general government sector – GGS/

Przesłanki ograniczenia nadmiernego deficytu i długu sektora instytucji rządowych
i samorządowych /GGS/:

• Ograniczenie potencjalnego niekorzystnego wpływu nadmiernego deficytu na wysokość stóp procentowych na jednolitym rynku finansowym UE

• Minimalizowanie ryzyka napięć w polityce pieniężnej wynikających z nadmiernego deficytu

• Minimalizacja ryzyka niewypłacalności kraju członkowskiego UE

Źródła reguł fiskalnych w UGW:

• Traktat o funkcjonowaniu UE /Traktat Lizboński/ – art. 126 /dawny art. 104 Traktatu
  z Maastricht/ - od 1992

• Pakt Stabilności i Wzrostu /Stability and Growth Pact/ - rozporządzenie 1466 i 1467 – reforma w 2011 roku

• Pakt fiskalny /Fiscal Compact/ - z 2012 roku

Kryteria oceny poziomu deficytu i długu GGS:

• Na mocy art. 126 TFUE Komisja Europejska bada czy:

• Relacja deficytu do PKB nie przekracza wartości odniesienia, chyba że: relacja ta zmniejszyła się znacznie oraz w sposób stały i osiągnęła poziom bliski wartości odniesienia, lub przekroczenie wartości odniesienie ma charakter wyjątkowy oraz tymczasowy i relacja ta pozostaje bliska wartości odniesienia

• Stosunek między długiem publicznym a PKB przekracza wartość odniesienia, chyba że stosunek ten zmniejsza się dostatecznie i zbliża się do wartości odniesienia
  w zadowalającym tempie

• Wartości odniesienia /referencyjne/ zostały określone w Protokole nr 12 do Traktatu
  o Funkcjonowaniu UE i wynoszą: dla deficytu GGS /deficyt rzeczywisty/ - 3% PKB, dla długu GGS – 60% PKB

• Komisja Europejska – sygnalizuje że występuje deficyt, wniosek o wszczęcie procedury nadmiernego deficytu

• Komisja EcoFin /przedstawiciele państw członkowskich i Europejskiego Banku Centralnego/ - opiniuje decyzję Komisji Europejskiej i składa wniosek do Rady Unii Europejskiej

• Rada Unii Europejskiej – odrzucenie wniosku kwalifikowaną większością głosów /reprezentowanych przez 62% ogółu ludności UE/ lub wszczęcie procedury nadmiernego deficytu

Procedura nadmiernego deficytu:

• Sposób postępowania – 9 kroków /L. Oręziak – BiK - przeczytać/

• Jeśli kraj członkowski nie stosuje się do zaleceń Rady i nie skoryguje nadmiernego deficytu, to mogą być wobec niego zastosowane następujące środki:

• Upublicznienie określonych przez Radę informacji przed emisją papierów wartościowych przez ten kraj

• Korekta polityki pożyczkowej wobec tego kraju przez Europejski Bank Inwestycyjny

• Żądanie złożenia nieoprocentowanego depozytu na rzecz Wspólnoty w określonej wysokości

• Nałożenie grzywny w odpowiedniej wysokości /max 0,5% PKB/

Pakt Stabilności i Wzrostu /1997 Amsterdam/:

Z założenia miał usprawnić działania w odniesieniu do procedury nadmiernego deficytu przez:

• Zobowiązanie krajów członkowskich UE do osiągnięcia w średnim okresie równowagi lub uzyskania nadwyżki dochodów nad wydatkami GGS /saldo strukturalne/

Składa się z części:

• Prewencyjnej /dotyczy krajów członkowskich UE/ - rozporządzenie 1466/97

• Represyjnej /dotyczy krajów strefy Euro/ - rozporządzenie 1467/97

Mechanizmy Paktu Stabilności i Wzrostu – część prewencyjna

• Konieczność przedstawiania Komisji i Radzie programów stabilizacyjnych /Euroland/ lub programów konwergencji /kraje UE objęte derogacją /bez euro//

• Programy powinny być nastawione na osiągnięcie równowagi lub nadwyżki budżetowej

• Jeśli rzeczywista sytuacja odbiega od przedstawionej w programie – Rada kieruje do danego kraju wczesne ostrzeżenie, aby zapobiec powstaniu nadmiernego deficytu

Mechanizmy Paktu Stabilności i Wzrostu – część represyjna:

• Uściślenie kryteriów i terminu, w którym Rada podejmuje decyzję o istnieniu nadmiernego deficytu

• Określenie sankcji związanych z nadmiernym deficytem, nakładanych po wyczerpaniu innych środków dyscyplinujących

Reforma Paktu Stabilności i Wzrostu – marzec 2005

• Zalecenie dotyczące zwiększenia nadzoru nad ewolucją sytuacji budżetowej krajów członkowskich

• Działania na rzecz poprawy efektywności prewencyjnego oddziaływania Paktu

• Zmiany w stosowaniu procedury dotyczącej nadmiernego deficytu

• Niemcy i Francja nie usunęły nadmiernego deficytu i miały zostać ukarane, ale zawiązały koalicję, która doprowadziła w 2005r. do uelastycznienia Paktu

Wykład 4 28.11.2012

Zmiany w koordynacji polityk fiskalnych w krajach UE od 2011 roku

• Zmiana harmonogramu i zakres prac nad oceną sytuacji w krajach członkowskich UE – m.in. wprowadzenie semestru europejskiego

• Wzmocnienie Paktu Stabilności i Wzrostu - zarówno części prewencyjnej jak i korygującej

• Regulacje w sprawie efektywnego wzmocnienia nadzoru budżetowego w strefie euro

• Wprowadzenie regulacji dotyczących zapobiegania wystąpienia i korygowania zakłóceń równowagi makroekonomicznej

• Wprowadzenie minimalnych wymogów dla procesu budżetowego (ram budżetowych)

• Pakt fiskalny jako część nowego Traktatu o stabilności koordynacji i zarzadzaniu UGW

Priorytety na rok 2012 dla krajów członkowskich:

1. Przyjazna wzrostowi gospodarczemu konsolidacja fiskalna

2. Zachowanie zdolności kredytowych

3. Podejmowanie działań, które sprzyjają … w krótkim i długim okresie i wzrostowi konkurencji

4. Radzenie sobie ze skutkami kryzysu w obszarze społecznym

5. Modernizacja administracji publicznej

Priorytety mają odzwierciedlenie w Krajowych Programach Reform i w programach stylizacyjnych i programach konwergencji. W maju rozpoczyna się praca nad rocznymi budżetami.

Wzmocnienie Paktu Stabilności i Wzrostu – część prewencyjna

Rozporządzenie nr 1175/2011 z 16 listopada 20111

• Zachowanie zróżnicowania MTO, ale z dodatkowymi ograniczeniami:

  • dla krajów strefy Euro i podlegających w ERM II maksymalny dopuszczalny deficyt może wynieść 1% PKB .

  • dodatkowy wymóg przeglądu MTO co 3 lata i po przeprowadzeniu reformy strukturalnej mającej znaczący wpływ na stabilność finansów publicznych

• Zwiększenie wymogów w zakresie osiągania MTO zwłaszcza dla krajów z długiem publicznym >60% PKB lub z istotnym ryzykiem długookresowej zdolności obsługi długu

• Narzucenie reguły wydatkowej - określona numerycznie:

  • dla krajów, które osiągnęły MTO wzrost wydatków publicznych może odpowiadać średniookresowemu tempu wzrostu potencjalnego PKB

  • dla krajów, które nie osiągnęły MTO wzrost wydatków musi być na poziomie niższym niż średniookresowe tempo wzrostu potencjalnego PKB

• wyłączenia wydatków które nie podlegają tej regule:

1. wydatki finansowane z funduszy UE

2. koszty obsługi długu publicznego

3. cykliczne wydatki na bezrobocie

• Rozszerzenie informacji zawartych w Programach Stabilizacyjnych i Konwergencji (średnioterminowe plany zawierające cele polityki fiskalnej , zawierają załącznik o długookresowej stabilności finansów publicznych):

  • nakazano podanie informacji o zobowiązaniach niejawnych

  • wymóg pokazania zobowiązań warunkowych, które wynikają z udzielonych poręczeń i gwarancji

  • musi być pokazana spójność tych programów z Krajowymi Programami Reform

  • w przypadku wprowadzania zmian strukturalnych w długim okresie wymagane jest przeprowadzanie analizy kosztów i korzyści

• Wytyczne dotyczące założeń makroekonomicznych - wprowadzano ograniczenie:

  • narzuca się przyjęcie konserwatywnych założeń makroekonomicznych (opracowywane przez Komisję Europejską)

• Konieczność zapewnienia niezależności krajowym instytucjom statystycznym

Wzmocnienie Paktu Stabilności i Wzrostu – część korekcyjna

Rozporządzenie nr 1177/2011

• procedura nadmiernego deficytu uruchamiania również w przypadku przekroczenia wartości referencyjnej długu GGS

• w przypadku przekroczenia wartości referencyjnej długu – konieczność jego obniżenia według numerycznego benchmarku:

  • 1/20 rocznie różnicy między wskaźnikiem relacji długu publicznego do PKB a wartością referencyjną 60%

• przyspieszenie nakładania sankcji

• sankcje: 0,2% PKB dla kraju strefy euro w przypadku nie spełnienia kryteriów salda i długi GGS (sektora finansów publicznych)

Regulacje w sprawie efektywnego wzmocnienia nadzoru budżetowego w Strefie Euro

Rozporządzenie nr 1173/2011z 16 listopada 2011

• wprowadzanie sankcji w związku z prowadzeniem polityki niezgodnej z MTO oraz w przypadku manipulacji danymi statystycznymi - sankcja jednorazowa 0,2 % PKB danego kraju.

Nowe rozwiązania dotyczące nierównowag makroekonomicznych (zakłócenia równowagi makroekonomicznej)

Rozporządzenie nr 1176/2011

• w sprawie zapobiegania i korekcji nierównowag makroekonomicznych – wprowadzanie systemu ostrzegawczego opartego na wielowskaźnikowej ocenie sytuacji ekonomicznej kraju

• Jest to rozwiązanie spójne z częścią prewencyjną Paktu Stabilności i Wzrostu

Rozporządzenie nr 1174/2011 z 16 listopada 2011

• w sprawie korekcji nadmiernych nierównowag w Strefie Euro – procedura nadmiernych nierównowag makroekonomicznych – Excessive Imbalanceses Procedure (EIP)

Nierównowaga makroekonomicznej – jest to każdy trend, który negatywnie wpływa na właściwe funkcjonowanie gospodarki unijnej czy Strefy Euro

Nadmierna nierównowaga makroekonomiczna – następuje wzrost ryzyka właściwego funkcjonowania Strefy Euro

Wymogi dla procesu budżetowego (ram budżetowych) w UE

Dyrektywa Rady 2011/85/UE z 8 listopada 2011

Minimalne standardy dotyczące:

• rachunkowości budżetowej i raportowania

• zasad i procedur sporządzania prognoz dla potrzeb planowania budżetowego

• krajowych numerycznych reguł fiskalnych

• spójności procedur budżetowych na wszystkich szczeblach GGS

• średniookresowej perspektywy planowania budżetowego

• zwiększenia przejrzystości procesu budżetowego

Pakt fiskalny

• Jest częścią podpisanego przez 25 krajów UE (oprócz Wielkiej Brytanii i Czech) 2 marca 2012 r. nowego międzynarodowego Traktatu o stabilności, koordynacji i zarządzaniu w UGW

• Nowy traktat wejdzie w życie od stycznia 2013 r. po ratyfikowaniu go przez przynajmniej 12 krajów strefy euro

• Pakt fiskalny nie zastępuje Paktu Stabilności i Wzrostu- funkcjonuje z nim równolegle

• Reguła zrównoważonego budżetu – państwa członkowskie zobowiązują się do wprowadzenia w swoim ustawodawstwie reguły fiskalnej zgodnie z którą budżety sektora instytucji rządowych w ich krajach muszą być z zrównoważone lub wykazywać nadwyżkę. Regułę uważa się za spełnioną jeżeli roczne saldo strukturalne odpowiada celowi średniookresowemu dla danego państwa, a deficyt nie przekracza ( w ujęciu strukturalnym) 0,5% PKB

• Automatyczny mechanizm korygujący

• Wzmocnienie procedury nadmiernego deficytu – kraje strefy euro zobowiązują się popierać wnioski lub zalecenia przedstawione przez Komisję Europejską RadzieEuropejskiej, jeżeli dany kraj strefy euro naruszy kryterium wysokości deficytu, o ile nie sprzeciwi im się kwalifikowana większość pozostałych krajów strefy euro. Państwo członkowskie objęte procedurą nadmiernego deficytu musi wprowadzić program partnerstwa budżetowego i gospodarczego by zapewnić skuteczną i trwałą korektę nadmiernego deficytu

• Wartość odniesienia a zmniejszanie długu publicznego – różnica między wskaźnikiem długu publicznego kraju UE a wartością referencyjna 60% PKB musi być zmniejszana w tempie wynoszącym średnio 1/12 rocznie

• Plany emisji długu publicznego – państwa członkowskie są proszone o przedstawianie informacji ex ante na temat swoich planów emisji długu publicznego, co ma pomóc w optymalizacji koordynacji ich planów finansowania

Wykład 5 12.12.2012

Zmiany koordynacji polityk fiskalnych w krajach UE od 2011r.:

• zmiana harmonogramu i zakresu prac nad oceną sytuacji w krajach UE- m.in. wprowadzenie semestru europejskiego,

• Wzmocnienie Paktu Stabilności i Wzrostu- zarówno części prewencyjnej jak i korygującej,

• regulacja w sprawie efektywnego wzmacniania nadzoru budżetowego w krajach strefy euro,

• wprowadzenie regulacji dotyczących zapobiegania wystąpienia i korygowania zakłóceń równowagi makroekonomicznej,

• wprowadzenie minimalnych wymogów dla procesu budżetowego (ram budżetowych),

• Pakt Fiskalny jako część nowego Traktatu o stabilności koordynacji i zarządzaniu w UGW

Procedurą nadmiernego deficytu zostały objęte w 2011r dwadzieścia dwa kraje (na 27) UE m.in. Dania, Cypr, Włochy, Polska, Rumunia, Francja, Malta (procedura zamknięta w październiku 2012r),

Grecja, Irlandia, Węgry, UK, Łotwa, Portugalia.

Kolejne propozycje zmian:

• propozycja rozporządzenia dotyczącego zasad monitorowania i oceny projektów budżetów państw oraz likwidacji nadmiernych deficytów budżetowych w państwach strefy euro

• propozycja rozporządzenia ustanawiającego procedury wzmocnionego nadzoru nad krajami zagrożonymi lub doświadczającymi trudności w utrzymaniu stabilności finansowej

• oba dokumenty z 23/11/2011

Rozporządzenie określone mianem „dwupaku” – organy Unii mają możliwość wpływania na korekty budżetu państw członkowskich w sytuacji, gdy te kraje nie radzą sobie z procedurą nadmiernego deficytu.

Europejski Mechanizm Stabilności /EMS/:

• 2 lutego 2012 r. kraje strefy euro podpisały traktat ustanawiający Europejski Mechanizm Stabilności

• Docelowo zastąpi Europejski Mechanizm Stabilności Finansowej oraz Europejski Instrument Stabilności Finansowej

• Tylko kraje strefy euro, które ratyfikowały Traktat o stabilności, koordynacji i zarządzaniu
  w UGW będą mogły otrzymać pomoc finansowa w ramach EMS /wszystkie ratyfikowały/

• Traktat o EMS wszedł w życie 8 października 2012 r. (po podpisaniu go przez 17 państw strefy euro)

W maju 2010r. podjęto decyzję o utworzeniu EMS, a w czerwcu 2010r. go utworzono. EMS posiada gwarancję państw członkowskich- 780 mld euro. Udziela wsparcia rządom, jeśli jest kryzys. Otrzymanie wsparcia wymaga podpisania Memorandum of Understanding.

Grzywny nakładane na kraje UE za nadmierny deficyt oraz odsetki uzyskane ze złożonych i nieoprocentowanych depozytów zasilają EMS.

Saldo pierwotne – różnica między dochodami a wydatkami sektora finansów publicznych
z wyłączeniem kosztów obsługi długu publicznego

Poziom długu a wzrost PKB:

• Wyniki badań wskazują, że gdy dług publiczny w relacji do PKB przekracza 90%, to istotnie wpływa na obniżenie tempa wzrostu PKB

Programy pomocy:

1. Grecja

110 mld euro- I program pomocy dla Grecji (maj 2010-grudzień 2011)

164,5 mld euro – II program pomocy dla Grecji (tu trafiły niewykorzystane fundusze z I programu)

1. Irlandia

85 mld euro – I program pomocy dla Irlandii (2010-2013)

od list 2010 do paźdz 2012 wykorzystano 53 mld euro

1. Portugalia

78 mld euro- I program pomocy dla Portugalii

od kwietnia 2011 do sierpnia 2012 wykorzystano 66 mld euro

1. Hiszpania

100 mld euro - I program pomocy dla Hiszpanii (lipiec 2012- czerwiec 2013)

1. Łotwa i Rumunia

również otrzymały wsparcie.

Wykład 6 09.01.2013

Saldo/wynik sektora FP to jest przyrost zobowiązań netto (wzrost zobowiązań pomniejszony o należności).

W krajach strefy euro wynik w roku 2011 wynosi -4,1, prognoza na 2012 -3,3 a na 2013 – 2,6.

Trzy kraje z największy poziomem deficytu:

1. Irlandia -7,6 (ja mam 8,4% PKB)

2. Hiszpania -7,2 (8,0)

3. Grecja - 6,0 (6,8)

Trzy kraje z największy poziomem długu publicznego:

1. Grecja 177 % PKB

2. Włochy 127 % PKB

3. Portugalia 119 % PKB

Dług publiczny w strefie euro w 2011 88,1 a prognoza na rok 2012 wynosi 92,9 i na 2013 wynosi 94,5.

Podział krajów UE wg ryzyka nierównowagi finansów publicznych

Klasyfikacja krajów UE ze względu na grupy ryzyka związanego z ich sytuacja fiskalną perspektywie długoterminowych:

• kraje o podwyższonym ryzyku: Cypr, Grecja, Portugalia, Czechy, Słowenia i Węgry

• kraje o średnim ryzyku: Belgia Francja, Hiszpania, Irlandia, Luksemburg, Malta, Niemcy, Słowacja, Włochy, Wielka Brytania

• kraje o niski ryzyku należą: Austria, Holandia, Dania, Finlandia, Szwecja, Litwa, Łotwa, Polska Estonia.

Stabilność świadczeń emerytalnych jest w PL na pierwszym miejscu (nad adekwatnością)- Reforma emerytalna- dlatego PL jest w krajach o niskim ryzyku.

Najważniejsze problemy zagrażające długookresowej równowadze finansów publicznych UE

• wysoki wyjściowy dług publiczny

• wysoki strukturalny deficyt sektora

• długookresowa presja na pogłębienie deficytu pierwotnego w wyniku rosnących kosztów związanych ze starzeniem się ludności

• wzrost oprocentowania obligacji w skutek rosnącej premii za ryzyko w przypadku państw wysoko zadłużonych

• osłabienie tempa wzrostu PKB (w niektórych krajach nawet recesja - każde tempo poniżej 3% PKB w Polsce przekłada się na wzrost zagrożenia recesją - a takie są prognozy)

• moment i siła uderzenia ryzyka finansowego

• otwartość gospodarki danego kraju

• skala zakumulowanych we wcześniejszym okresie nierównowagi

• jakość prowadzonej polityki fiskalnej

Sytuacja fiskalna Polski wg ESA 95 (różni się liczbami od …)

• 2001-2002 odnotowane tempo wzrost gospodarczego było relatywnie niskie (tj. poniżej 3%) – skutek wielu reform przeprowadzonych w Polsce: reforma emerytalna, zdrowotna, edukacji i administracji, na podstawie której model samorządów terytorialnych w Polsce stał się trójszczeblowy.

• W okresie poprzedzającym kryzys UE sytuacja była całkiem dobra, jednakże wysokie tempo wzrostu gospodarczego nie przełożyło się na poprawę stanu polityki fiskalnej.

• Najlepszy wynik w roku 2007 deficyt był na poziomie - 22,1 mld zł (-1,9 % PKB)

• Relacja dochodów publicznych do PKB w całym tym okresie oscylowała ok. 40% PKB, co plasuje Polskę jako kraj o średniej wielkości sektora finansów publicznych.

• Relacja wydatków publicznych do PKB wynosiła ok. 43% PKB tzn. że Polska jest krajem o średnim stopniu redystrybucji finansowej.

• W okresie 2009-2013 (2012, 3013 – prognozy) najniższy wynik był w roku 2009 saldo -7,4% PKB, a w roku 2010 było jeszcze niższe -7,9%PKB (saldo pierwotne -5,2 koszty odsetkowe 2,7% tzn. nierównowaga nie jest determinowana odsetkami – kosztami wynikającymi z długu sektora finansów publicznych)

• Prognoza salda na rok 2012 -3,4% PKB w roku 2013 -3,1% PKB.

• Dług publicznych w % PKB:

  • 2009 55,9

  • 2010 54,8

  • 2011 56,4

  • prognoza 2012 55,5

  • prognoza 2013 55,8

Procedura nadmiernego deficytu w Polsce:

• Decyzja Rady ECOFIN z 2004 r. – procedura zakończona w 2008r.

• Decyzja Rady ECOFIN z 2009 r. – wyznaczony termin usunięcia nadmiernego deficytu – 2012 r. – nadal trwa ta procedura)

Reguły fiskalne w Polsce:

1. Reguły dotyczące długu publicznego (Konstytucja RP + uofp) w tym dotyczące długu jednostek samorządu terytorialnego. (Reguła w Konstytucji 3/5 czyli 60% natomiast w ustawie o finansach publicznych…)

2. Wydatkowa reguła dyscyplinująca (obowiązuje od 2011) - ograniczenie wzrostu wydatków dyskrecjonalnych, w tym nowych wydatków sztywnych do 1% realnie rocznie (reguła wydatkowa)

Pytanie: Czy ta reguła wydatkowa, (która ma charakter tymczasowy) jest spójna z reguła wydatkową wynikającą ze zreformowanego Paktu Stabilności i Wzrostu?

Nie – Nie, ponieważ są w nich inne agregaty i inne tempo zmiany (wzrostu) agregatów i inne kategorie wydatków ( tu: sztywne). Bazą w tej regule wydatkowej jest inflacja.

Pytanie: Czy jest wyznaczony termin do kiedy Minister Finansów ma obowiązek podać stan zadłużenia na koniec roku fiskalnego? Jaki?

Tak- wg uofp art. 38 do 31 maja roku następnego

Reguły dotyczące długu publicznego (def. według uofp)

• Państwowy dług publiczny PDP to wartość nominalnych zobowiązań jednostek sektora finansów publicznych ustalona po wyeliminowaniu przepływów między tymi jednostkami

• PDP obejmuje zobowiązania z tytułu: wyemitowanych papierów wartościowych opiewających na wierzytelność pieniężne, zaciągniętych kredytów i pożyczek, przyjętych depozytów i wymagalnych zobowiązań

• Minister Finansów sprawuje kontrole nad sektorem finansów publicznych wg zasady, że PDP nie może przekroczyć 60% rocznego PKB – art. 38 uofp MF musi ogłosić stan PDP do 31 maja roku następnego (w stosunku do roku, na który podawane są dane) w drodze obwieszczenia w Monitorze Polskim . (Ta sama data co sprawozdanie z wykonania budżetu państwa)

PDP – procedury ostrożnościowe i sanacyjne – pierwszy próg (rozdział 3 usfp art. 86-88)

50% PKB < PDP < 55% PKB

Rada Ministrów na kolejny rok uchwala projekt ustawy budżetowej, w którym relacja deficytu budżetu państwa do dochodów budżetu państwa nie może być wyższa niż analogiczna relacja w budżecie roku bieżącego

PDP – procedury ostrożnościowe i sanacyjne – drugi próg

55% PKB < PDP < 60% PKB

1. Rada Ministrów na kolejny rok uchwala projekt ustawy budżetowej w którym (art. 86 a.)

• nie przewiduje się deficytu lub przyjmując jako górne ograniczenie deficytu jego poziom zapewniający, że relacja długu do PKB będzie niższa niż jej wartość z dnia ogłoszenia

• nie przewiduje się wzrostu wynagrodzeń pracowników państwowej sfery budżetowej

• waloryzacja świadczeń emerytalno-rentowych wyłącznie cenowa

• wprowadza się zakaz udzielania pożyczek z budżetu państwa z wyjątkiem kolejnych rat pożyczek wcześniej przyznanych

• ogranicza się wzrost wydatków w urzędach obsługujących m.in. organy władzy publicznej

1. Rada Ministrów dokonuje przeglądu wydatków budżetu państwa finansowanych środkami z kredytów zagranicznych oraz przeglądu programów wieloletnich

2. Rada Ministrów przedstawia Sejmowi program sanacyjny mający na celu obniżenie relacji długu do PKB

3. Budżety JST zasadniczo powinny być zrównoważone (wyjątek dot. środków pochodzących z budżetu UE)

4. Rada Ministrów dokonuje przeglądu przepisów i proponuje ich zmianę w kierunku wzrostu dochodów m.in. stawek VAT

5. Inne działania dotyczące zmniejszenia wydatków w ty dotacji do PFRON, inwestycyjnych (z włączeniami)

PDP – procedury ostrożnościowe i sanacyjne – trzeci próg=konstytucyjny

PDP ≥ 60% PKB

• Obowiązują punkty 1-2 poprzedniego progu

• Począwszy od 7 dnia po ogłoszeniu relacji jednostki sektora finansów publicznych (JSFP) nie mogą udzielać nowych poręczeń i gwarancji

• Rada Ministrów najpóźniej w ciągu miesiąca przedstawia Sejmowi program sanacyjny mający na celu ograniczenie relacji długu do PKB poniżej 60%

• Budżety JST powinny być zrównoważone lub nadwyżkowe

12.12.2012r. – nowelizacja ustawy o finansach publicznych i ustawy o podatku od towarów i usług:

1. Znowelizowana uofp dodaje zmianę, która polega na tym, że po art. 38 dodaje się artykuł 38a. – uwzględnianie zmiany kursu walutowego w skali całego roku (a nie na dzień 31.12) - doczytać

Na następny wykład - wolne środki, które mogą być wykorzystane w finansowaniu pożyczek państwa - chodzi o zarządzanie środkami w ramach sektora finansów publicznych, które pojawiło się w 2010 wraz z nowelizacja uofp

1. Zmiany w ustawie o podatku VAT które dotyczą dalszego podnoszenia stawek.

Wykład 7 23.01.2013

Zmiana sposobu liczenia PDP/PKB <- też w tej zmianie ustawy z 12.12.2012r.

Nowelizacja ustawy o finansach publicznych z dnia 12 grudnia 2012 narzuca inny sposób liczenia PDP w celu ustalenia relacji PDP/PKB począwszy od ustalenia relacji za 2012r. – zmiany dotyczą:

• Zobowiązań w walutach obcych (konieczność przeliczenia zobowiązań w walutach obcych według średniej arytmetycznej średnich kursów każdej z walut ogłaszanych przez NBP obowiązujących w dni robocze

• Uwzględnienia tzw. wolnych środków, do których lokowani na rachunku MF są zobowiązane niektóre podmioty sektora finansów publicznych (od 2011r.)

Dysponowanie wolnym środkami innych jednostek sektora finansów publicznych zmniejsza potrzeby pożyczkowe Skarbu Państwa – skala: w 2011 prawie 25 mld zł.

Wpływ zmian kursu złotego na wielkość długu SP w latach 2001-2011 (mld zł)

• 2008 ponad 25 mld długu związanych z różnicami kursowymi podobnie w 201, w pierwszym kwartale nastąpiło z powodu osłabienia zł w pierwszej połowie 2011, w 2012 zł się umacniał

• Obecnie 7,2 mld in minus – wielkość zadłużenia

• Wg ustawy państwowy dług publiczny do relacji PKB wyniósł 53% wg metodologii krajowej w tym roku oczekuje się, że też nie przekroczy progu ostrożnościowego. W metodologii UE wyniosło 56%, ale to nie na jej podstawie wszczyna się procedurę ostrożnościową.

• Wzrost wydatków dyskrecjonalnych

Reguły fiskalne dla JST

• Saldo bieżące (operacyjnego) – od 2011 zbilansowanie dochodów i wydatków bieżących – nie ma możliwości występowania deficytu operacyjnego (nie jest to zasada w przypadku budżetu Państwa)

• Dług JST – od 1.01.2014 dużo się zmieni – najważniejsza zmiana – ustalać indywidualne wskaźniki zadłużenia dla każdej JST, natomiast do końca 2013 r. obowiązują regulacje w wersji, która jest obecnie w ustawie o finansach publicznych.

Na jakie cele JST może zaciągać pożyczki i w jakiej formie?

JST mogą zaciągać kredyty i pożyczki oraz emitować papiery wartościowe na:

• Spłatę wcześniej zaciągniętych zobowiązań z tytułu emisji papierów wartościowych oraz zaciągniętych pożyczek i kredytów (rolowanie, inaczej: refinansowanie długu)

• Na pokrycie występującego w ciągu roku przejściowego deficytu budżetu JST

• Finansowanie planowanego deficytu JST (na koniec roku budżetowego)

• Wyprzedające finansowanie zadań finansowanych ze środków pochodzących z budżetu UE (prefinansowanie)

Zasada dot. deficytu przejściowego

Zaciągnięte kredyty i pożyczki oraz wyemitowane papiery wartościowe na porycie deficytu przejściowego budżetu JST podlegają spłacie lub wykupowi w tym samym roku, w którym zostały zaciągnięte lub wyemitowane.

Zasada dot. zadłużania przez JST

JST mogą zaciągać jedynie takie zobowiązania finansowe, których koszty obsługi są ponoszone co najmniej raz do roku, przy czym dyskonto od emitowanych przez JST papierów wartościowych nie może przekraczać 5% wartości nominalnej i po drugie kapitalizacja odsetek jest niedopuszczalna!

Zmiana w regulacjach

do końca 2013	Od 01.01.2014r.
Relacja łącznych kwot z tytułu: Spłat rat kredytów i pożyczek wraz z należnymi w danym roku odsetkami od kredytów i pożyczek Wykupów papierów wartościowych emitowanych przez JST wraz z należnymi odsetkami i dyskontem od nich Potencjalnych spłat kwot wynikających z udzielanych przez JST poręczeń oraz gwarancji Do planowanych dochodów budżetów JST nie może przekroczyć: 15% w danym roku budżetowym, a gdy relacja PDP do PKB przekroczy 55% (II próg ostrożnościowy) to wskaźnik ten nie może być wyższy niż 12%	W danym roku budżetowym oraz w jakimkolwiek roku następującym po roku budżetowym: średniej arytmetycznej z obliczonych dla ostatnich 3 lat relacji jej dochodów bieżących, powiększonych o wpływy uzyskane ze sprzedaży majątku oraz pomniejszonych o wydatki bieżące do dochodów ogółem budżetu JST (limity indywidualne uzależnione od sytuacji JST)
Relacje łącznej kwoty długu JST na koniec roku budżetowego do wykonanych dochodów ogółem oraz na koniec kwartału danego roku budżetowego nie mogą przekroczyć: 60% dochodów budżetu tej jednostki

Doświadczeniami z regułami fiskalnymi w Polsce

• Reguły zadłużenia i tymczasowa reguła wydatkowa – omówione wcześniej

• Inne:

  • „reguła Belki” – reguł wydatkowa przyjęta w trakcie opracowywania budżetu państwa na 2002 r. – łączne wydatki budżetu mogły rosnąć w tempie nie wyższym niż inflacja + 1pp

  • „kotwica budżetowa” – reguła salda budżetowego przyjęta przy opracowywaniu budżetu na 2007r. – nominalna wartości deficytu maksymalnie 30 mld PLN

• Jaka jest docelowa reguła wydatkowa w Polsce? – wydatki w Polsce nie powinny rosnąć szybciej niż średnioroczne tempo wzrostu gospodarczego (opisane w Pakcie Stabilności i Wzrostu)

(W Polsce nie mamy reguł dochodowych)

Zarządzanie długiem publicznym

• W szerszym znaczeniu polega na podejmowaniu decyzji o tym, jaka część wydatków publicznych ma być sfinansowania przez zaciągnięcie długu

• W węższym znaczeni oznacza sposób finansowania potrzeb pożyczkowych państwa z uwzględnieniem struktury długu, doboru instrumentów, rynków, terminów i warunków emisji

Strategia zrządzania długiem publicznym

• Strategie przygotowuje Minister Finansów na postawie delegacji ustawowej (ustawa o finansach publicznych)

• Strategia powinna uwzględniać w szczególności:

  • Uwarunkowania zarzadzania długiem związane ze stabilnością makroekonomiczna gospodarki,

  • Bezpieczeństwo finansowania potrzeb pożyczkowych,

  • Koszty obsługi długu,

  • Kształtowanie struktury zadłużenia,

  • Wpływ operacji dłużnych na krajowy rynek finansowy.

• Strategia powinna obejmować 3-letni (od 2010 roku okres 4-letni) i być przedstawiana Sejmowi wraz z uzasadnieniem ustawy budżetowej.

• Obejmuje ona: strategię zarządzania długiem Skarbu Państwa oraz strategię oddziaływania na dług sektora finansów publicznych.

Strategia zarządzania długiem sektora finansów publicznych w latach 2013-2016

Cel strategii kontynuowany z poprzednich Strategii tj. minimalizacja kosztów obsługi długu w długim horyzoncie czasu przy przyjętych ograniczeniach odnośnie poziomu:

• Ryzyka refinansowania

  • średnia zapadalność długu krajowego była co najmniej na poziomie 4 lat

  • łączny dług skarbu państwa (krajowy + zagraniczny) ma osiągnąć średnią zapadalność na poziomie 5 lat

• Ryzyka kursowego

  • udział zadłużenia zagranicznego w strukturze długu skarbu państwa na poziomie nie przekraczających 30% (od 1999 dominuje zadłużenie krajowe ok. 70%)

  • największe zadłużenia zagraniczne są obecnie z tytułu emisji obligacji na rynki zagraniczne

• Ryzyko stopy procentowej

  • utrzymywanie na poziomie 2,5 – 3,5%

  • postawienie na zmienne instrumenty

• Ryzyka płynności budżetu państwa

  • powinno się tak zarządzać długiem aby Minister Finansów mógł pozyskać środki na regulacje bieżących zobowiązań (możliwość wykorzystania wolnych środków jednostek sektora finansów publicznych)

• Pozostałych rodzajów ryzyka (m.in. kredytowego i operacyjnego)

• Rozkładu kosztów obsługi długu w czasie

  • dążenie do równomiernego rozkładu kosztów obsługi w poszczególnych latach z wykorzystaniem dostępnych instrumentów (głównie przetargów i zamiany instrumentów pochodnych)

Przewidywane efekty realizacji Strategii do 2016 – prognozy PDP i kosztów obsługi długu SP

• Na koniec 2012 wg metodologii krajowej PDP wyniesie 845,8 mld zł, co w relacji do PKP stanowi 52,4%.

• Dług publiczny wg metodologii UE prawie 50 mld więcej, a w relacji do PKB stanowi 55,6%

• Koszty obsługi długu w 2011 w relacji do PKB wynosi 2,4%, natomiast w roku 2012 43 mld zł, a w relacji do PKP 2,7%

• W kolejnych latach Strategii – stopniowe obniżenie kosztów obsługi długu państwowego:

  • W 2013 ma być to 2,58%

  • A w latach 2014-2016 podawane są wartości w przedziałach ok. 2,4%, 2,3%, i 2,2% w relacji do PKB

Kluczowe problemy finansów publicznych w Polsce

• Poziom i struktura wydatków publicznych

  • Od czasów reformy najwięcej jest wydatków socjalnych

  • Ponad 70% wydatków budżetu są to wydatki sztywne –ciężko je zmienić w krótkim okresie czasu

• Powolne wprowadzenie instrumentów oceny efektywności i skuteczność wydatków publicznych tzn. budżetu zadaniowego

• Brak konsensusu w sprawie przeprowadzania reform strukturalnych (np. zmniejszanie klina podatkowego bez reformy wydatków) - wysokie koszty pracy i jednocześnie obniżone tempo wzrostu gospodarczego

• Wyzwania demograficzne i sytuacja na rynku pracy

  • wyzwania demograficzne tj. problem starzenia się ludności – wzrost wielkości osób poprodukcyjnych w stosunku do osób przedprodukcyjnych i produkcyjnych (w poprzednich latach 6 pracujących na 1 pobierającego świadczenia, a dążymy do stosunku 1 na 1 – problem jak sfinansować obiecane wydatki?)

  • Praca u podstaw –przyzwyczajenie ludzi do elastycznego myślenia o swoim zatrudnieniu, zachęcanie do zakładania własnej działalności gospodarczej, do dbania o swoje zdrowie, a także dostosowanie rynku pracy do wzrostu wskaźnika stopy aktywność zawodowej osób 50+