PRAWO DEWIZOWE I WALUTOWE

Bogumiła Wojak

Dorota Kliś

Edyta Tyran

Grupa 7

Podstawy prawne

• Ustawą o prawie dewizowym z dnia 27 lipca 2002 roku (Dz. U. 2002 Nr141 poz.1178)

• Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 20 kwietnia 2009 r. w sprawie ogólnych zezwoleń dewizowych (Dz. U. 2009 Nr 69 poz. 5510)

• Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 29 czerwca 2007 r. w sprawie sposobu dokonywania potwierdzenia przywozu do kraju oraz wywozu za granicę wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych oraz wzoru zgłoszenia przywozu do kraju i wywozu za granicę tych wartości lub środków (Dz. U. 2007 Nr 126 poz. 875)

• Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 24 września 2004 r. w sprawie wyposażenia lokalu przeznaczonego do wykonywania działalności kantorowej oraz sposobu prowadzenia ewidencji i wydawania dowodów kupna i sprzedaży wartości dewizowych (Dz.U. 2004 Nr 219 poz. 2220)

• Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 18 sierpnia 2004 r. w sprawie wzoru wniosku o dokonanie wpisu w rejestrze działalności kantorowej (Dz. U. 2004 Nr 187 poz. 1934)

• Dekret z dnia 15 stycznia 1945 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. Nr 4, poz. 14)

• Ustawa z dnia 28 października 1950 r. o zmianie systemu pieniężnego (Dz.U. Nr 50, poz. 459 ze zm.)

• Ustawa z dnia 26 lutego 1982 r. – Prawo bankowe i ustawa z dnia 26 lutego 1982 r. o statucie Narodowego Banku Polskiego (Dz.U. Nr 7, poz. 57 ze zm.)

• Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. – Prawo bankowe (t.j. Dz.U. 1992 Nr 72, poz. 359 ze zm.) i ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. o Narodowym Banku Polskim (t.j. Dz.U. 1992, Nr 72, poz. 360 ze zm.)

• Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (t.j. Dz.U. 2002 Nr 72, poz. 665 ze zm.)

• Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (t.j. Dz.U. 2005, Nr 1, poz. 2 ze zm.)

• Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o denominacji złotego (Dz.U. Nr 84, poz. 386 ze zm.)

• Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz.U. Nr 169, poz. 1385).

• Rozporządzenia Rady nr 1103/97 i 974/98

• Rozporządzenia Rady (WE) nr 974/98.

Bibliografia

• R. Mastalski, E. Fojcik – Mastalska: Prawo finansowe, Lex a Wolters Kluwer, 2011.

• C. Kosikowski, E. Ruśkowski: Finanse publiczne i prawo finansowe, Oficyna a Wolters Kluwer Business, Warszawa 2008.

• C. Kosikowski, Pieniądz jako instytucja prawno-finansowa (w:) System instytucji prawno-finansowych PRL, t. V, red. M. Weralski, Ossolineum 1990 .

• G. Żmij, Prawo waluty, Kraków 2003

• Leokadia Oręziak, „Euro, nowy pieniądz”, wydawnictwo naukowe PWN Warszawa 2003, wyd. 2

Definicje

Kraje trzecie – są to państwa niebędące państwami członkowskimi UE, a także ich terytoria zależne, autonomiczne i stowarzyszone oraz terytoria zależne, autonomiczne i stowarzyszone państw członkowskich UE¹ . Kraje trzecie dzielimy na: kraje należące do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG), kraje należące do organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD),.kraje, z którymi Polskę wiążą umowy o wzajemnym popieraniu i ochronie inwestycji (BIT- ang. „Bilateral Investmen Treaties” ), pozostałe kraje świata, czyli ALIA.

Waluty obce:

- walutami obcymi są znaki pieniężne (banknoty i monety) będące poza krajem prawnym środkiem płatniczym, a także wycofane z obiegu, lecz podlegające wymianie;

- wymienialne rozrachunkowe jednostki pieniężne stosowane w rozliczeniach międzynarodowych, w szczególności jednostkę rozrachunkową Międzynarodowego Funduszu Walutowego (SDR)².

Wartości dewizowe czyli zagraniczne środki płatnicze, a więc waluty obce i dewizy, oraz złoto dewizowe i platyna dewizowa.

Dewizy to papiery wartościowe i inne dokumenty pełniące funkcję środka płatniczego o wartości wyrażonej w walutach obcych takie jak akcje, prawa poboru nowych akcji czy papiery dłużne takie jak obligacje.

Złoto dewizowe i platyna dewizowa to kruszce występujące albo w postaci sztab, albo w postaci innych półfabrykatów, albo w postaci surowej czyli nieprzerobionej. Wyjątkiem są monety bite po 1850 roku, lub wyroby ze złota i platyny, których zazwyczaj z tych kruszców się nie wykonuje. Nie mogą jednak za złoto i platynę dewizową być uznane wyroby i półfabrykaty przystosowane do użytku w medycynie.

PRAWO DEWIZOWE to regulacje prawne w zakresie posiadania i dysponowania obcymi środkami płatniczymi (wartościami dewizowymi, tj. waluty obcej, złota i platyny oraz innych dewiz), rozliczeń finansowych z zagranicą, a w Polsce także nabywania i zbywania niektórych składników majątkowych przez rezydentów za granicą oraz przez nierezydentów w Polsce (czyli działalność gospodarcza w zakresie kupna i sprzedaży wartości dewizowych oraz pośrednictwie w ich kupnie i sprzedaży).

Celem przepisów dewizowych jest zawsze ochrona interesu dewizowego państwa. Właśnie ten interes wyznacza w konkretnych warunkach, miejscu i czasie stopień i zakres reglamentacji dewizowej. Regulacje dewizowe mogą nawet być wydawane w celu zmniejszenia ograniczeń i obowiązków dewizowych ( np. w celu zwiększenia konkurencyjności podmiotów gospodarczych i poprawy warunków inwestowania spółek zagranicznych), kształt prawa dewizowego poporządkowany jest zawsze ochronie interesu dewizowego państwa. Dlatego należy uznać, że szczegółowymi celami przepisów prawa dewizowego, które mogą być rozpatrywane także, jako jego funkcje, są: reglamentacja, regulacja oraz informacja i kontrola dewizowa.

PODMIOTY PRAWA DEWIZOWEGO DZIELIMY NA:

1. BIERNE:

• REZYDENCI:

• osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania w kraju oraz osoby prawne mające siedzibę w kraju, a także inne podmioty mające siedzibę w kraju, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu;

• rezydentami są również znajdujące się w kraju oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez nierezydentów;

• polskie przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne polskie przedstawicielstwa oraz misje specjalne, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych.

• NIEREZYDENCI:

• osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania za granicą oraz osoby prawne mające siedzibę za granicą, a także inne podmioty mające siedzibę za granicą, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu;

• nierezydentami są również znajdujące się za granicą oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów;

• obce przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne polskie przedstawicielstwa oraz misje specjalne, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych.

• NIEREZYDENCI Z KRAJÓW TRZECICH:

• nierezydentami z krajów trzecich są osoby fizyczne, osoby prawne oraz inne podmioty, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu, mające miejsce zamieszkania lub siedzibę w krajach trzecich;

• nierezydentami z krajów trzecich są również znajdujące się w tych krajach oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów lub nierezydentów z innych krajów.

• NIEREZYDENCI Z KRAJÓW TRZECICH BIT:

• osoby fizyczne, osoby prawne oraz inne podmioty, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu, mające miejsce zamieszkania lub siedzibę w krajach BIT;

• znajdujące się w krajach trzecich BIT oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów lub nierezydentów z innych krajów.

1. CZYNNE:

• Rada Ministrów – wprowadzanie szczególnych ograniczeń w zakresie obrotu dewizowego z zagranicą (art. 10),

• Minister Finansów – udzielanie ogólnych zezwoleń dewizowych (art. 7),

• NBP oraz upoważnione przez niego podmioty – udzielanie indywidualnych zezwoleń dewizowych (art. 6 i 8), wykonywanie kontroli dewizowej (art. 33-42)

• Inne organy kontroli dewizowej – urzędy kontroli skarbowej, urzędy celne;

• Instytucje wykonujące funkcje pomocnicze w zakresie obsługi dewizowej (tzw. uprawnione banki, instytucje płatnicze);

• Organy prowadzące postępowanie karne skarbowe w sprawach dewizowych, w tym sąd powszechny;

• Wojewódzki sąd administracyjny, orzekający w sprawie skarg na decyzje administracyjne dotyczące indywidualnych zezwoleń dewizowych.

OBRÓT DEWIZOWY
OBRÓT DEWIZOWY Z ZAGRANICĄ
zawarcie umowy lub dokonanie innej czynności prawnej, powodującej lub mogącej powodować dokonywanie między rezydentem i nierezydentem rozliczeń pieniężnych lub przeniesienie między rezydentem i nierezydentem własności wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych, a także wykonywanie takich umów lub czynności; zawarcie umowy lub dokonanie innej czynności prawnej, powodującej lub mogącej powodować przeniesienie między rezydentami rzeczy lub prawa, których nabycie nastąpiło w obrocie dewizowym z zagranicą, a także wykonywanie takich umów, dokonywanie wywozu, przekazywanie oraz wysyłanie za granicę wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych, a także dokonywanie ich przywozu, przekazywanie oraz nadsyłanie z zagranicy do kraju.

OBOWIĄZKI (NAKAZY) DEWIZOWE DOTYCZĄ:

• Wywozu za granicę i przywozu do kraju wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych³;

• Wysyłania za granicę wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych;

• Przekazów pieniężnych za granicę oraz rozliczeń w kraju z nierezydentami;

• Zgłaszania danych o obrocie dewizowym;

• Poddania się kontroli dewizowej;

• Prowadzenia działalności kantorowej.

Do rezydentów i nierezydentów dokonujących przywozu i wywozu złota dewizowego i platyny dewizowej oraz krajowych środków płatniczych ma zastosowanie obowiązek pisemnego zgłoszenia tego faktu organom celnym lub organom Straży Granicznej. Obowiązek ten dotyczy złota dewizowego i platyny dewizowej bez względu na ich wartość, a także środków płatniczych (krajowych i zagranicznych) wtedy, gdy ich łączna wartość przekracza równowartość 10.000 euro⁴.

Wszystkie rozliczenia w kraju w obrocie dewizowym powyżej równowartości 15.000 euro oraz wszystkie przekazy za granicę powyżej tej kwoty muszą być dokonywane za pośrednictwem upoważnionych banków.

OGRANICZENIA (ZAKAZY) DEWIZOWE DOTYCZĄ:

• wywozu, wysyłania oraz przekazywania przez rezydentów do krajów trzecich, krajowych lub zagranicznych środków płatniczych, z przeznaczeniem na podjęcie lub rozszerzenie w tych krajach działalności gospodarczej⁵

• zbywania w kraju przez nierezydentów z krajów trzecich, a także przez organizacje międzynarodowe, do których nie należy RP, zarówno bezpośrednio, jak i za pośrednictwem innych podmiotów, papierów wartościowych dłużnych, wierzytelności i innych praw⁶

• nabywanie przez rezydentów, zarówno bezpośrednio, jak i za pośrednictwem innych podmiotów:

• udziałów i akcji w spółkach mających siedzibę w krajach trzecich, a także obejmowanie udziałów i akcji w takich spółkach,

• jednostek uczestnictwa w funduszach zbiorowego inwestowania mających siedzibę w krajach trzecich,

• papierów wartościowych dłużnych wyemitowanych bądź wystawionych przez nierezydentów z krajów trzecich,

• wartości dewizowych zbywanych przez nierezydentów z krajów trzecich, w zamian za inne wartości dewizowe lub krajowe środki płatnicze,

• wierzytelności i innych praw, których wykonywanie następuje poprzez dokonywanie rozliczeń pieniężnych, zbywanych przez nierezydentów z krajów trzecich

• zbywanie przez rezydentów, zarówno bezpośrednio, jak i za pośrednictwem innych podmiotów, w krajach trzecich:

• papierów wartościowych dłużnych o terminie wykupu krótszym niż rok, z wyjątkiem nabytych w tych krajach na podstawie zezwolenia dewizowego,

• wierzytelności i innych praw, których wykonywanie następuje poprzez dokonywanie rozliczeń pieniężnych, z wyjątkiem nabytych w tych krajach na podstawie zezwolenia dewizowego lub powstałych w obrocie z nierezydentami z krajów trzecich w zakresie niewymagającym zezwolenia dewizowego,

• otwieranie przez rezydentów, zarówno bezpośrednio, jak i za pośrednictwem innych podmiotów, rachunków w bankach i oddziałach banków, mających siedzibę w krajach trzecich, z wyjątkiem ich otwierania w czasie pobytu w tych krajach, a także w związku z działalnością tam wykonywaną z zastrzeżeniem nieutrzymywania takich rachunków dłużej niż 2 miesiące od zakończenia pobytu lub działalności.

• dokonywanie przez rezydentów i nierezydentów z krajów trzecich rozliczeń pieniężnych w wykonaniu czynności związanych z np. zakupem papierów wartościowych w krajach trzecich, z wyłączeniem czynności, których dokonywanie nie wymaga zezwolenia dewizowego⁷.

OGRANICZENIA DEWIZOWE NIE MAJĄ ZASTOSOWANIA DO:

• Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Finansów i Ministra Skarbu Państwa;

• Narodowego Banku Polskiego;

• Organów władzy publicznej działających w ramach postępowania karnego, cywilnego i administracyjnego.

OGRANICZENIA SZCZEGÓLNE mogą być wprowadzone, o ile są niezbędne w celu:

• wykonania decyzji organów organizacji międzynarodowych, których członkiem jest RP,

• zapewnienia porządku publicznego lub bezpieczeństwa publicznego.

• zapewnienia równowagi bilansu płatniczego, w razie ogólnej jego nierównowagi lub nagłego załamania albo powstałego w tym zakresie zagrożenia,

• zapewnienia stabilności waluty obcej, w razie nagłych wahań jej kursu albo powstałego w tym zakresie zagrożenia⁸.

DZIAŁALNOŚĆ KANTOROWA

• działalność kantorowa jest działalnością regulowaną w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej i wymaga wpisu do rejestru⁹

• organem prowadzącym rejestr jest Prezes NBP

• wnioski o dokonanie wpisu w rejestrze działalności kantorowej przyjmują oddziały okręgowe NBP, właściwe dla miejsca prowadzenia działalności kantorowej

• wzór wniosku określa Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 18 sierpnia 2004 r. w sprawie wzoru wniosku o dokonanie wpisu w rejestrze działalności kantorowej (Dz.U. 2004 Nr 187 poz. 1934)

• wraz z wnioskiem przedsiębiorca składa pisemne oświadczenie (art. 17 ust. 2-3 ustawy Prawo dewizowe).

• działalność kantorową może wykonywać osoba fizyczna posiadająca zaświadczenie potwierdzające jej niekaralność za przestępstwo skarbowe albo za przestępstwo popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, a także osoba prawna oraz spółka niemająca osobowości prawnej, w której każdy odpowiednio członek władz (w przypadku spółek akcyjnych i spółek z ograniczoną odpowiedzialnością: członek zarządu, członek rady nadzorczej bądź komisji rewizyjnej) lub wspólnik posiada takie zaświadczenie. Dodatkowo przed upływem każdego roku działalności przedsiębiorca musi uzyskać aktualne zaświadczenie o niekaralności¹⁰

• ponadto osoby te muszą posiadać udokumentowane fachowe przygotowanie do wykonywania tych czynności tj. ukończony kurs obejmujący zagadnienia dotyczące działalności kantorowej lub pracę w banku, co najmniej 1 rok na stanowisku w zakresie obsługi transakcji walutowych¹¹.

• przedsiębiorca może zawiesić działalność kantorową na okres nie dłuższy niż 2 lata.

• o podjęciu działalności kantorowej, zaprzestaniu jej wykonywania, zawieszeniu czy wznowieniu obowiązany jest powiadomić Prezesa NBP. W przypadku niewznowienia wykonywania działalności po upływie ww. okresu, organ z urzędu, w drodze decyzji, wykreśla z rejestru wpis przedsiębiorcy lub wpisy dotyczące poszczególnych kantorów.

• niezbędne wyposażenie lokalu przeznaczonego do wykonywania działalności kantorowej oraz sposób prowadzenia ewidencji i wydawania dowodów kupna i sprzedaży wartości dewizowych określa rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 24 września 2004 r. (Dz.U. Nr 219, poz. 2220).

POJĘCIE WALUTY

Pojęcie waluty łączy się z systemem monetarnym ( pieniężnym ) danego państwa lub grupy państw oraz z jednostką pieniężną na której opiera się ten system. Instytucja pieniądza jest kategorią historyczną, ekonomiczną i prawną. Formy w jakich pojawił się i rozwijał pieniądz nie zmieniają jego istoty ekonomicznej i prawnej¹².

Pieniądz to szczególnego rodzaju dobro materialne ( rzecz – banknoty, bilon ) lub dobro materialne w ścisłym tego słowa znaczeniu ( pieniądz bankowy, czyli zapis informacji na rachunku bankowym), które stanowi, mocą obowiązujących przepisów powszechny ekwiwalent, który wyraża wartość dóbr i usług majątkowych występujących w obrocie gospodarczym (jest też na nie wymienialny).

Pieniądz pełni następujące funkcje :

1. Miernika wartości

2. Środka cyrkulacji

3. Środka akumulacji

4. Środka płatniczego

5. Pieniądza światowego

Natomiast na istotę prawną pieniądza składają się trzy elementy:

1. Jednostka pieniężna

2. Suma pieniężna

3. Znak pieniężny

Jednostka pieniężna :

• nie jest definiowana przez normy prawne,

• jest abstrakcyjną miarą wartości,

• władza państwowa nadaje jednostce pieniężnej nazwę i prawo regulowania zobowiązań,

• jednostka dzieli się na części ułamkowe.

Suma pieniężna :

• jest abstrakcyjną wielkością wartości, która oznacza tylko prawo podmiotowe do dokonywania zapłaty czyli przenoszenia na wierzyciela abstrakcyjnej wartości .

Znaki pieniężne :

• Stanowią rzecz w rozumieniu art. 45 k.c.; który mówi : „Rzeczami w rozumieniu niniejszego kodeksu są tylko przedmioty materialne”.

• Jako nośnik sumy pieniężnej może się od niej oderwać, np. pieniądz elektroniczny;

• Znaki pieniężne są prawnym środkiem płatniczym na obszarze danego państwa;

• Aby znak pieniężny pełnił rolę środka płatniczego musi on znajdować się w obiegu i nie stanowić przedmiotu sprzedaży, np. monety pamiątkowe.

RODZAJE PIENIĄDZA

Przyjmując różne kryteria klasyfikacji, pieniądz można postrzegać jako :

• Pieniądz krajowy lub międzynarodowy bądź ponadpaństwowy (np. euro),

• Pieniądz gotówkowy lub bezgotówkowy, w tym pieniądz kredytowy, pieniądz elektroniczny,

• Pieniądz rzeczywisty lub rozliczeniowy ( transferowy ),

• Pieniądz wymienialny lub niewymienialny,

• Pieniądz obiegowy lub mający charakter numizmatu.

Waluta może być walutą narodowa ( jednostka pieniężna obowiązująca w danym państwie i ustanowiona przez władze tego państwa ) lub waluta międzynarodową ( np. euro ). Niektóre waluty narodowe mogą pełnić rolę pieniądza światowego tzn. pieniądza według wartości którego ustala się kurs pozostałych walut narodowych. Rolę taką może pełnić jedna waluta narodowa ( np. dolar amerykański ) lub jednocześnie kilka walut narodowych tworzących tak zwany koszyk walutowy na podstawie którego ustala się kursy innych walut.

W obrocie detalicznym najczęściej posługujemy się nadal pieniądzem gotówkowym używając w tym celu banknotów i bilonu. Z wielu powodów jest tak wygodniej chociaż pojęcie to ma również charakter względy. Pieniądz gotówkowy łatwiej ulega zniszczeniu może być obiektem fałszerstw bądź też kradzieży, albo zguby. Wad tych nie ma pieniądz bezgotówkowy, którym posługujemy się w ramach rozliczeń bezgotówkowych bądź też używając pieniądza elektronicznego lub pieniądza kredytowego jakim posługują się instytucje kredytowe.

Pieniądz rzeczywisty występuje przede wszystkim w obrocie gotówkowym, ale także pojawia się w ramach rozliczeń bezgotówkowych, ponieważ rozliczenia te nawiązują do pieniądza, który realnie znajduje się w posiadaniu podmiotu rozliczającego się ( np. na rachunku bankowym ). Pieniądz rozliczeniowy ( transferowy ) jest pieniądzem który stanowi rezultat jego kreacji w formie kredytu bankowego lub innych form w jakich następują transfery środków pieniężnych od jednego podmiotu do drugiego (np. wypłata dotacji lub subwencji budżetowej na rachunek bankowy beneficjenta takich świadczeń ).

Kategoria pieniądza wymienialnego i niewymienialnego wiąże się z oceną jego wartości poza obszarem obowiązywania i z decyzją banków innych państw co do tego, czy daną walutę narodowa uznać za pieniądz wymienialny a jeśli tak, to w jakiej relacji do innej waluty lub walu ( ustalanie kursów walut obcych ).

Pieniądz gotówkowy w postaci banknotów i bilonu ma charakter obiegowy, co oznacza, że stanowi obowiązujący środek płatniczy w państwie, które go ustanowiło. Pojęcie ustanowienia należy rozumieć jako decyzje o nadaniu danej jednostce pieniężnej określonej nazwy i określenie podziału tej jednostki na mniejsze jednostki. Są to zwykle decyzje, które należą do najwyższego organu władzy publicznej w państwie. Natomiast decyzje co do emisji znaków pieniężnych należą do centralnego banku państwa. W jego gestii pozostają też decyzje co do emisji pieniądza gotówkowego w celach numizmatycznych, wyłączających możliwość używania takich znaków w obiegu jako środka płatniczego.¹³

PRAWO WALUTOWE W POLSCE

PRAWO WALUTOWE - to zbiór norm prawnych określających zasady i kompetencje tworzenia znaku pieniężnego, jego wycofywanie, wymianę wskutek zużycia lub wprowadzania do obiegu fałszywych znaków, a także ruch środków pieniężnych oraz ich wielkość.

Prawo walutowe obejmuje przepisy prawne, na które składają się :

• prawo ustroju pieniężnego,

• prawo obiegu pieniężnego.

Ustrój pieniężny(walutowy, monetarny) danego kraju jest jedną z najważniejszych dla finansów publicznych i gospodarki spraw, zastrzeżonych do kompetencji parlamentu. Ustawowe określenie jednostki pieniężnej stanowiącej prawny środek płatniczy danego kraju, zasad jej funkcjonowania przy spełnianiu roli pieniądza, a zwłaszcza zasad obiegu pieniężnego (pieniądza gotówkowego i bezgotówkowego, a ostatnio również elektronicznego), ustalania i korygowania wartości jednostki pieniężnej (współcześnie przez odpowiednie metody kursowe, a nie jak kiedyś przez zmiany jej parytetu) oraz zasad dotyczących emisji i polityki pieniężnej – to przedmiot prawa walutowego.

Prawo obiegu pieniężnego określa zasady emisji pieniądza oraz regulowanie jego rozmiarów w obiegu , w tym szczególnie na rynku finansowym.

Ze względu na przedmiot i funkcję regulacji prawo walutowe należy przede wszystkim do prawa publicznego. Tak też jest traktowane przez większość autorów podręczników z zakresu prawa finansowego. Nie przeczy to w żadnym stopniu znaczeniu prawa walutowego w prawie prywatnym. To ostatnie traktuje przecież pieniądz jako rzecz, ustaliło prymat zasady nominalizmu nad zasadą waloryzacji oraz posługuje się pojęciem waluty umowy (długu), waluty płatności, waluty odszkodowania, waluty rozrachunku itd¹⁴.

System walutowy Polski powojennej przechodził poważne przeobrażenie, które pozostawały w ścisłym związku z powołaniem do życia w 1945r. Narodowego Banku Polskiego jako instrumentu emisyjnego, czyli jako polskiego banku centralnego, a następnie ze zmianami jego ustrojowego usytuowania, celów i zadań. Można wskazać pewne znaczące regulacje ustawowe wyznaczające etapy tych przeobrażeń.

W pierwszym okresie kształtowania innego od przedwojennego systemu walutowego, poza samym dekretem o Narodowym Banku Polskim z 1945r. i dekretami z 1948r. przeprowadzającymi reformę bankową ( powojenna reforma bankowa przeprowadzona została trzema dekretami z dnia 25 października 1948 r. o reformie bankowej , o zasadachi trybie likwidacji niektórych przedsiębiorstw bankowych oraz o zasadach i trybie likwidacji niektórych instytucji kredytu długoterminowego, zlikwidowały one większość przedwojennych banków a po zmianie w 1951r. ukształtował się ostatecznie ówczesny system bankowy i rola NBP) podstawy ustroju pieniężnego w Polsce stworzyła ustawa z dnia 28 października o zmianie systemu pieniężnego . Ustawa ta dokonała zarazem restrykcyjnej reformy systemu walutowego, polegającej na nieekwiwalentnej wymianie i przeliczeniu zobowiązań z dotychczasowej waluty na nową ( w stosunku 100 do 1 albo wyjątkowo 100do 3); miało to na celu zniesienie znacznej części nadwyżki pieniądza będącego w obrocie. Mimo istotnej zmiany stosunków ustawa ta była przez dziesiątki lat podstawą powojennego ustroju walutowego, ustanawiając jako walutę polską złotego dzielącego się na 100 groszy.

Można również wskazać pewne zmiany ustroju walutowego wprowadzone w drodze kolejnych zmian ustawy - Prawo bankowe i ustawy o Narodowym Banku Polskim, a zwłaszcza zmiany w latach 1981 i 1982 oraz w roku 1989, kiedy to rozpoczęła się reforma systemu bankowego związana z transformacją systemową- przechodzenie od gospodarki planowanej do gospodarki rynkowej.

Rozwój prawa walutowego w Polsce:

• Dekret z dnia 15 stycznia 1945 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. Nr 4, poz. 14) gdzie: powołano do życia Narodowy Bank Polski; NBP przyznano prawo emisji pieniądza; Dekret nie wprowadzał całkowitego monopolu walutowego NBP, ponieważ Skarb Państwa miał prawo emitowania biletów skarbowych.

• Ustawa z dnia 28 października 1950 r. o zmianie systemu pieniężnego (Dz.U. Nr 50, poz. 459 ze zm.) : W ustawie tej nie przyjęto zasady walutowości ograniczonej. Zobowiązania pieniężne mogły być spłacane każdym rodzajem znaków pieniężnych, bez ograniczenia wysokości. Kompetencje do emisji znaków pieniężnych posiadał NBP. Wzory i nominalną wartość banknotów i bilonu ustalał Minister Finansów.

• Ustawa z dnia 26 lutego 1982 r. – Prawo bankowe i ustawa z dnia 26 lutego 1982 r. o statucie Narodowego Banku Polskiego (Dz.U. Nr 7, poz. 57 ze zm.) gdzie: Minister Finansów wprowadzał przepisy o przyjmowaniu i wymianie uszkodzonych, zatartych lub fałszywych znaków pieniężnych. Radzie Ministrów, Ministrowi Sprawiedliwości i NBP przyznano kompetencje w zakresie wymiany banknotów i spłaty zobowiązań w nowej walucie.

• Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. – Prawo bankowe (t.j. Dz.U. 1992 Nr 72, poz. 359 ze zm.) i ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. o Narodowym Banku Polskim (t.j. Dz.U. 1992, Nr 72, poz. 360 ze zm.) Stworzono formalnoprawne podstawy uniezależnienia NBP od Ministerstwa Finansów. Prezes NBP był powoływany przez sejm na wniosek premiera. Jednocześnie Prezes NBP przestał być wiceministrem finansów. Zwiększyły się kompetencje banku centralnego w opracowaniu i realizacji założeń polityki pieniężnej. NBP przedkładał założenia sejmowi – po rozpatrzeniu przez Radę Ministrów – i to sejm ostatecznie decydował o ich kształcie.

ŹRÓDŁA PRAWA WALUTOWEGO W POLSCE - CO TO JEST PODSTWA PRAWNA DLA PRAWA WALUTOWEGO W POLSCE ) ODP :

• Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (t.j. Dz.U. 2002 Nr 72, poz. 665 ze zm.)

• Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (t.j. Dz.U. 2005, Nr 1, poz. 2 ze zm.)

• Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o denominacji złotego (Dz.U. Nr 84, poz. 386 ze zm.)

• Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz.U. Nr 169, poz. 1385).

Źródła prawa walutowego obejmują prawo krajowe i międzynarodowe oraz prawo wspólnotowe. Niemal każda konstytucja państwowa zawiera przepisy określające jednostkę pieniężną danego państwa lub – co ma miejsce częściej – wskazanie na to, że system monetarny państwa określa ustawa, natomiast funkcje centralnego banku państwa pełni wymieniony z nazwy bank. W konstytucji RP jest o tyle inaczej, że poświęca ona więcej uwagi organom centralnego banku państwa ( art. 227 ust.2-6 ) niż samemu bankowi ( art. 227 ust 1 i 7 ), a walutą i systemem monetarnym nie zajmuje się wcale.

Art. 227 Konstytucji RP wyraźnie nadaje NBP, jako bankowi centralnemu państwa, wyłączne prawo do emisji pieniądza oraz ustalania i realizacji polityki pieniężnej, nakładając nań zarazem odpowiedzialność za wartość polskiego pieniądza ( ust.1). Po uregulowaniu kwestii organów NBP i założeń polityki pieniężnej w sprawach organizacji i zasad działania tego banku Konstytucja RP odsyła do ustawy zwykłej, którą jest ustawa o NBP.

Ustawa o NBP potwierdza przysługujące bankowi centralnemu wyłączne prawo do emitowania znaków pieniężnych, zwanych w piśmiennictwie przywilejem emisyjnym ( art. 4w zw. z art.1 ustawy o NBP); nie dość wyraźnie natomiast zastrzega wyłączność prowadzenia przezeń polityki pieniężnej, jak czyni to Konstytucja RP, chociaż wynika to bezspornie z interpretacji przepisów ustawowych. Do prawa walutowego należy natomiast w całości rozdział 5 ustawy o NBP „ Emisja znaków pieniężnych „ . Przepis powołanego rozdziału regulują ten aspekt działalności emisyjnej banku centralnego , który nazywany jest emisją gotówki ( znaków pieniężnych ), chociaż pojęcie emisji pieniądza jest szersze, rozciągające się na całą kreację pieniądza metoda kredytową. W tym szeroko rozumianym obszarze bank centralny kontroluje rozmiary emisji przez sterowanie działalnością banków operacyjnych w ramach polityki pieniężnej.

W omawianym rozdziale 5 ustawy o NBP najbardziej doniosłą prawnie treść mają przepisy art. 31 i 32 stanowiące, że znakami pieniężnymi Rzeczypospolitej Polskiej są banknoty i monety opiewające na złote i grosze i że znaki te, emitowane wyłącznie przez NBP, są na obszarze Polski prawnymi środkami płatniczymi. Nawiązując zatem do ustawyo denominacji złotego polskiej jednostki pieniężnej, wskazane przepisy są kontynuacją tej regulacji, stanowiąc o znakach pieniężnych opiewających na różne nominały jednostki pieniężnej lub jej części ułamkowe, a emitowanych przez NBP, jako o prawnych środkach płatniczych w Polsce. Są to najważniejsze i niezbędne normy prawa walutowego, czyniąc ze złotego walutę polską. Dalsze przepisy tego rozdziału nadają Prezesowi NBP prawo do ustalania w drodze zarządzenia wzorów i wartości nominalnej banknotów oraz wzorów, wartości nominalnej, stopu, próby i masy monet oraz wielkości emisji znaków pieniężnych i terminów ich wprowadzenia do obiegu, a także wycofywania z obiegu ( art.33 ustawy o NBP). W drodze zarządzenia Prezesa NBP określa się ponadto szczegółowe zasady i tryb wymiany znaków pieniężnych, które w skutek zużycia lub uszkodzenia nie odpowiadają już warunkom ustalonym przez Prezesa NBP i przestają być prawnym środkiem płatniczym, podlegają wymianie ( art. 34 ustawy o NBP ).

Zatrzymaniu natomiast bez prawa zwrotu równowartości, podlegają fałszywe znaki pieniężne, także opiewające na waluty obce, zasady i tryb postępowania ze znakami pieniężnymi podejrzanymi co do autentyczności i fałszywymi określa zarządzenie Prezesa NBP uzgodnione z ministrem sprawiedliwości oraz ministrem spraw wewnętrznych i administracji ( art.35 ustawy o NBP ) . Kolejny przepis, art. 36 ustawy o NBP, upoważnia NBP do prowadzenia w kraju i za granicą sprzedaży monet, banknotów i numizmatów przeznaczonych na cele kolekcjonerskie i inne cele na warunkach według zasad ustalonych przez Zarząd NBP w drodze uchwały. Ostatni w tym rozdziale przepis art. 37 nakłada na NBP obowiązek organizowania gospodarki znakami pieniężnymi Rzeczpospolitej Polskiej.

Treść przedstawionych przepisów rozdziału 5 ustawy o NBP, stanowiących w istocie trzon polskiego prawa walutowego, wskazuje na konieczność nadania tego rodzaju regulacjom formy prawa powszechnie obowiązującego. Wymóg ten spełniają jedyniete z nich, które w całości mieszczą się w ustawie, jak przepisy art. 31 i 32. W dalszych jednak przepisach ( art. 33-35 ustawy o NBP ) wiele istotnych spraw odsyła się do uregulowania w aktach wydawanych przez organy NBP- Prezesa NBP w formie zarządzeń (np. Zarządzenie nr1/2003 Prezesa NBP z dnia 15 stycznia 2003r w sprawie szczegółowych zasad i trybu wymiany znaków pieniężnych, które wskutek zużycia lub uszkodzenia przestają być prawnym środkiem płatniczym na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. NBP z dnia 17 stycznia 2003 r.) oraz Zarządu NBP w formie uchwał ( zatrzymywanie fałszywych znaków pieniężnych). Są to, co najważniejsze, akty mające charakter tzw. prawa wewnętrznego w świetle konstytucyjnej regulacji źródeł prawa, i nie zmienia tego fakt publikowania ich w Monitorze Polskim.

Prawo walutowe jest w Polsce rozproszone pomiędzy kilka aktów rangi ustawowej. Chociaż pierwsza regulacja pochodząca z 1950 r. a następnie znacząca zmiana stanu prawnego z 1994r. zmierzały przede wszystkim do stworzenia podstaw prawnych dla reform walutowych, reforma przeprowadzona ustawą o denominacji złotego z 1994r, (która polegała na ekwiwalentnej wymianie i przeliczeniu zobowiązań w relacji 10000 starych złotych na 1 nowy złoty, w starych złotych, mocno zdewaluowanych przez wysoką inflację końca lat 80, na nowe złote, reprezentowane przez system nowych znaków pieniężnych(banknotów i monet ) rozpoczęta z dniem 1 stycznia 1995r. ) miała jednak zasadniczo inny charakter i cel niż ta z 1950r., gdyż chodziło w niej o dostosowanie znaków pieniężnych do stosunków ukształtowanych w wyniku działań reformujących gospodarkę i system finansowy, uspokojonych już po kryzysie końca lat 80. Zreformowany tą ustawą został jednak w istocie cały ustrój pieniężny; dodatkowo składały się na nową treść prawa walutowego odpowiednio ulepszone przepisy o działalności ( przede wszystkim emisyjnej ) banku centralnego. Istotna była ponadto dla prawnego statusu waluty dość szybka ewolucja prawa dewizowego w kierunku liberalizacji. ¹⁵

KALENDARIUM DENOMINACJI 17 lipca 1990 r.

16 maja 1991 r.

Prezes NBP Władysław Baka zapowiedział prace nad projektem denominacji złotego

Prowizoryczny banknot o nominale 200.000 zł przestał być prawnym środkiem płatniczym. NBP rozpoczął także wycofywanie banknotów o nominałach 10 zł, 20 zł, 200 zł, 2 000 zł i 20 000 zł 11 maja 1994 r. Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów zaakceptował przygotowany przez NBP projekt denominacji złotego 7 lipca 1994 r. Sejm uchwalił ustawę o denominacji złotego (Dz.U. Nr 84, poz. 386 ze zm.) KALENDARIUM DENOMINACJI 15 października 1994 r. 1 stycznia 1995 r. Stare wersje banknotów 50 000 zł, 100 000 zł, 500 000 zł, 1 000 000 zł i 2 000 000 zł (nieposiadające elementów świecących w promieniach UV) przestają być prawnym środkiem płatniczym. Prawnym środkiem płatniczym przestają być stare banknoty o nominałach 10 zł, 20 zł i 50 zł oraz monety o nominałach wyrażonych w starych złotych. Do obiegu wchodzą nowe monety i banknoty o nominałach 10 zł, 20 zł i 50 zł. Od tego dnia przez następne dwa lata równolegle funkcjonują nowe i stare złote. KALENDARIUM DENOMINACJI 1 stycznia 1997 r. 31 grudnia 2010 r. Banknoty starej emisji przestają być prawnym środkiem płatniczym. Od tego dnia mogą być one wymieniane na nowe złote tylko w placówkach NBP oraz uprawnionych bankach. Ostateczny termin, do którego banknoty i monety sprzed denominacji podlegały wymianie na nowe. Najmniejsza kwota, jaką można było wymienić, to 100 starych złotych (równowartość 1 grosza) i jej wielokrotność.

PODMIOTY PRAWA WALUTOWEGO

Podmioty prawa walutowego mają charakter czynny i bierny. Różnią się funkcjami , jakie wyznacz im prawo walutowe. Są nimi podmioty krajowe i podmioty obce przy czym sytuacja prawna tych ostatnich zależy w dużej mierze od tego, czy dane państwo jest członkiem Unii Europejskiej, a w szczególności czy należy do unii gospodarczej i walutowej.

Funkcje podmiotów czynnych prawa walutowego polegają na następujących czynnościach i należą do wymienionych w nawiasach podmiotów :

1. Tworzenie lub zmiana systemu pieniężnego (Parlament, Sygnatariusze Traktatu ustanawiającego UE);

2. Emisja znaków pieniężnych ( Prezes NBP lub Prezes EBC );

3. Ustalanie i ogłaszanie kursów walut obcych ( Rada Ministrów i NBP lub EBC);

4. Ustalanie założeń polityki pieniężnej i kontrola ich wykonania ( Rada Polityki Pieniężnej i Zarząd NBP lub EBC );

5. Określanie reguł funkcjonowania waluty na rynku finansowym ( Parlament lub Komisja Europejska UE );

6. Sprawowanie nadzoru nad instytucjami rynku finansowego (Komisja Nadzoru Finansowego lub EBC ).

Wśród podmiotów biernych prawa walutowego znajdują się trzy grupy, które tworzą podmioty:

1. świadczące usługi kredytowe ( bankowe ) i finansowe;

2. odbiorcy usług instytucji kredytowych i finansowych ;

3. udzielający pomocy instytucjom kredytowym i finansowym oraz ich klientom .

Duża różnorodność występuje między podmiotami świadczącymi usługi bankowe i finansowe. Prawo krajowe i prawo europejskie wyróżnia wśród nich :

1. Banki krajowe oraz ich oddziały krajowe i zagraniczne;

2. Instytucje kredytowe i ich oddziały;

3. Banki zagraniczne i ich oddziały ;

4. Instytucje finansowe i ich odziały ( zakłady ubezpieczeń, fundusze inwestycyjne, fundusze emerytalne , towarzystwa leasingowe, giełdę pieniężną itd.);

5. Międzynarodowe instytucje finansowe;

6. Holdingi finansowe i bankowe.

Odbiorcami usług bankowych i finansowych są klienci obrotu pieniężnego, w tym przedsiębiorcy, oraz podmioty będące w znaczeniu ekonomicznym gospodarstwami domowymi. To dla nich funkcjonują pośrednicy ( brokerzy, maklerzy ) i doradcy finansowi. Natomiast z usług przedsiębiorstw pomocniczych ( np. poczty, biur turystycznych, agencji reklamowych ) korzystają zarówno świadczący usługi bankowe i finansowe jak i ich odbiorcy.

Funkcją Europejskiego Prawa Walutowego jest regulacja ustroju pieniężnego i obiegu pieniężnego euro, będącego wspólną walutą unii walutowej. Europejskie Prawo Walutowe tworzone jest na szczeblu ponadnarodowym poprzez przekazanie kompetencji w zakresie polityki pieniężnej instytucjom Unii Europejskiej i jest egzekwowane bezpośrednio w państwach unii walutowej.¹⁶

Europejskie Prawo Walutowe oparte jest na rozporządzeniach Rady (WE) nr 1103/97 i 974/98 dotyczących zasad wprowadzenia euro, rozporządzeniu Rady (WE) nr 2866/98 z dnia 31 grudnia 1998 r. w sprawie kursów wymiany euro wobec walut państw członkowskich wstępujących do unii walutowej oraz rozporządzeniu Rady (WE) nr 1338/2001 z dnia 28 czerwca 2001 r. ustanawiające środki niezbędne dla ochrony euro przed fałszowaniem. Uzupełnieniem rozporządzeń dotyczących Europejskiego Prawa Walutowego są dyrektywy oraz decyzje Rady jak również niewiążące zalecenia Komisji Europejskiej oraz regulacje i rozporządzenia Europejskiego Banku Centralnego.¹⁷

Przystąpienie części państw Unii Europejskiej do unii walutowej wiązało się ze zmianą ich dotychczasowych systemów pieniężnych, co pociągało za sobą zmiany w stosunkach pieniężnych w sferach publicznoprawnej i prywatnoprawnej, co wymagało wyeliminowanie związanej z tym niepewności. Rozporządzenia Rady nr 1103/97 i 974/98 wprowadzały następujące zasady:¹⁸

- zasadę ciągłości stosunków prawnych, oznaczającą, iż treść wszelkich stosunków prawnych nie ulega zmianie w trakcie okresu przejściowego oraz po wprowadzeniu euro, zmienić się może wyłącznie waluta użyta w rozrachunku. Zasadę tę regulują artykuł 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 1103/97 oraz artykuł 8 rozporządzenia Rady (WE) nr 974/98.

- zasadę ochrony praw nabytych, regulowaną poprzez artykuł 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 1103/97, stwierdzającą, iż niemożliwe jest uchylenie się jakiejkolwiek ze stron z wykonania aktu prawnego oraz niemożliwa jest jednostronna zmiana lub rozwiązanie danego aktu.

- zasadę poszanowania swobody umów, oznaczającą, iż przepisy rozporządzeń Rady nie naruszają ewentualnych ustaleń stron. Zasada regulowana jest przez artykuł 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 1103/97.

- zasadę zachowania w okresie przejściowym pierwotnie ustalonej waluty świadczenia, którą reguluje artykuł 7 rozporządzenia Rady (WE) nr 974/98.

- zasadę reguł zaokrąglania kwot pieniężnych wynikających z przeliczenia na euro, regulowane przez artykuł 4 i 5 rozporządzenia Rady (WE) nr 1103/97.

W skład Europejskiego Systemu Banków Centralnych wchodzą Europejski Bank Centralny i banki centralne państw członkowskich, w tym banki centralne państw nienależących do strefy euro, przy czym ich funkcja w systemie jest odmienna. Jedynie banki centralne państw należących do unii walutowej uczestniczą w kreowaniu i realizacji polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego oraz wspierają emisję do obiegu znaków pieniężnych waluty euro. Europejski Bank Centralny na mocy swego statutu zachowuje niezależność.¹⁹

Dwa główne organy decyzyjne EBC to Zarząd (Executive Board) oraz Rada Zarządzającą (GoverningCouncil).²⁰ W skład zarządu wchodzą: przewodniczący, wiceprzewodniczący oraz 4-6 członków, wszyscy mianowani przez Radę Europejską na ośmioletnią, nieodnawialną kadencję. Rada Zarządzająca składa się z Zarządu oraz prezesów (gubernatorów) banków centralnych wszystkich państw strefy euro. Dodatkowym organem decyzyjnym EBC jest Rada Generalna (General Council), złożona z gubernatorów banków centralnych wszystkich krajów Unii Europejskiej.

Zadaniem Europejskiego Systemu Banków Centralnych jest stabilizacja poziomu cen oraz wspieranie ogólnych polityk gospodarczych Unii Europejskiej, związanych z realizacją jej celów traktatowych. Zadanie to jest realizowane poprzez cztery zadania podstawowe:

- definiowanie i urzeczywistnianie polityki pieniężnej Unii Europejskiej

- przeprowadzanie operacji walutowych,

- utrzymywanie i zarządzanie oficjalnymi rezerwami walutowymi państw członkowskich,

- wspieranie sprawnego funkcjonowania systemów płatniczych.

---

1. Ustawa prawo dewizowe z dn. 27.07.2002 r. art. 2 ust. 1 pkt. 5 „Dziennik Ustaw” 2002, Nr 141 poz. 1178 z późn. zm.↩

2. Ibidem, art. 2 ust. 1 pkt. 10↩

3. Ibidem, art. 20 ust. 1↩

4. Ibidem, art. 18↩

5. C. Kosikowski, E. Ruśkowski: Finanse publiczne i prawo finansowe, wyd. III, s. 197.↩

6. Ustawa prawo dewizowe …, op. cit., art. 9 ust. 7↩

7. C. Kosikowski, E. Ruśkowski: Finanse publiczne…, op. cit., s. 198.↩

8. Ustawa prawo dewizowe …, op. cit., art. 10 ust. 1 pkt. 1-4.↩

9. Ibidem, art. 11, ust.1.↩

10. Ibidem, art. 14, ust. 2↩

11. Ibidem, art. 13.↩

12. C. Kosikowski, Pieniądz jako instytucja prawno-finansowa (w:) System instytucji prawno-finansowych PRL, t. V, red. M. Weralski, Ossolineum 1990 s.7 i n.↩

13. C.Kosikowski,E.Ruśkowski,A.Borodo, Finanse publiczne i prawo finansowe. Wydanie 3 , WoltersKluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa 2009↩

14. G. Żmij, Prawo waluty, Kraków 2003↩

15. R. Mastalski, E.Fojcik-Mastalska, Prawo finansowe, WoltersKluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa 2011↩

16. … Leokadia Oręziak, „Euro, nowy pieniądz”, wydawnictwo naukowe PWN Warszawa 2003, wyd. 2, str. 473↩

17. … str. 474↩

18. … str. 474↩

19. … str. 474↩

20. Leokadia Oręziak, „Euro, nowy pieniądz”, wydawnictwo naukowe PWN Warszawa 2003, wyd. 2, str. 64↩