I zestaw

1.Mecenat monarchów średniowiecznych w kulturze

Mecenas i mecenat

Mecenat

opieka nad artystami i rozwojem sztuk, zapewniana przez osoby prywatne, dwory, instytucje społeczne i państwowe. Nazwa pochodzi od nazwiska rzymskiego arystokraty Mecenasa (I w. p.n.e.), Był opiekunem uczonych i artystów, protektorem tak sławnych rzymskich poetów jak Horacy i Wergiliusz.

Do antyku nawiązywał mecenat renesansowy i barokowy. W Polsce początki mecenatu stworzyli duchowni (Zbigniew Oleśnicki) oraz królowie (Jan Olbracht). W okresie oświecenia dużą rolę odgrywał mecenat Stanisława Augusta Poniatowskiego (obiady czwartkowe). Z początkiem XIX w. opiekę nad sztuką zaczęły sprawować instytucje, np. Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, fundacja im. Ossolińskich we Lwowie. Obecnie mecenat sprawuje państwo, Kościół, partie polityczne, stowarzyszenia pozarządowe, telewizja itp.

Średniowiecze ze swoją ascezą i anonimowością twórców dzieł czasami nadzwyczajnych nie było okresem sprzyjającym mecenatowi. Jego bujny rozwój przyniosła dopiero epoka renesansu. Odkrywając na nowo poniechaną przez tysiąc lat wielką kulturę antyku, wydobyła także z mroków zapomnienia postać Mecenasa.

Renesans
Dwór Sforzy przez kilkanaście lat gościł największego geniusza renesansu Leonarda da Vinci. W kościele Santa Maria della Grazie pozostawił on słynne arcydzieło „Ostatnia wieczerza”. Leonardo znalazł się w Mediolanie dzięki... Wawrzyńcowi Wspaniałemu, Leonarda da Vinci wysłał Sforzom do Mediolanu,
Pod mecenasowskim okiem Medyceusza rozpoczynał wielką rzeźbiarską karierę uczeń Verrocchia Michał Anioł. „Wawrzyniec stworzył bowiem około roku 1490 w tym cudownym ogrodzie seminarium dla rzeźbiarzy i malarzy – pierwsze »muzeum« i pierwszą »akademię sztuk pięknych« w Europie”.

Poeci Jana Zamoyskiego

Moda na możnowładczy i monarszy mecenat w Polsce pojawiła się w drugiej połowie XV w., kiedy odrodzenie zaczęło do nas przenikać. W gronie polskich magnatów najbardziej znanym mecenasem był Jan Sariusz Zamoyski, kanclerz i hetman wielki koronny. Założyciel Zamościa, perły renesansowej architektury, twórca Akademii Zamoyskiej i sławnej ordynacji, szczególną opieką otaczał ludzi pióra.
Wśród polskich władców na miano największych mecenasów zasłużyli Zygmunt III Waza i Stanisław August Poniatowski.

Obiady czwartkowe

Stanisław August Poniatowski kojarzy się głównie z obiadami czwartkowymi. Mniej znane są dokonania władcy na polu architektury i reformy szkolnictwa. Dzięki jego zainteresowaniu i mecenatowi powstał zespół pałacowy Łazienek, dzieło Merliniego, stanowiąc wspaniałą wizytówkę stolicy, a także dokonano przebudowy pałacu królewskiego.

2.Rola greckiego polis w rozwoju kultury na przykładzie Aten

Wkład starożytnych Greków w rozwój cywilizacji człowieka był ogromny. Jako pierwsi wprowadzili oni demokrację. W ich kraju powstały i przez lata kształtowały się podstawy większości nauk współczesnego świata, nie tylko takich jak matematyka, ale również filozofia.

Polis to państwo-miasto greckie, podstawowy ustrój polityczny starożytnej Grecji do czasów hellenistycznych.

Ateny były najmłodszą historycznie polis, niemniej osiągnęły one największy poziom rozwoju. Później polityczna myśl Greków będzie utożsamiana z demokracją ateńską.

To ze starożytnej Grecji wywodzą się nie tylko idee, ale nawet nazewnictwo dla publicznych form rządzenia. Polityka, polityczny, polityk — mają swój źródłosłów właśnie w greckim słowie polis. Demokracja wzięła się od demos — lud, zaś nominacja, nomenklatura — od greckiego nomos (później w łacinie nomen).

Ważnym pojęciem dla starożytnych Greków jest dike - zasady działania. Cała filozofia zaczęła się od próby poznania praw rządzących światem, tak aby móc budować państwo zgodne z zasadami świata. Dzięki temu Grecy chcieli osiągnąć optymalną wydajność polis, która miała przecież dla nich niebagatelne znaczenie.

3.Elementy zaczerpnięte z antyku w liturgii chrześcijańskiej

Liturgia – w starożytnej Grecji działania konkretnej osoby lub społeczności na rzecz obywateli, obecnie – publiczna forma kultu religijnego, dotycząca całokształtu zbiorowych i ściśle określonych czynności sakralnych, ustalonych przez kapłanów danej religii.

W starożytnej Grecji liturgia oznaczała obowiązkowe obciążenie finansowe najbogatszych obywateli (zwanych liturgami) na rzecz budżetu państwa, np. na prowadzenie wojen, organizowanie uroczystości religijnych czy budowę obiektów państwowych.

Od II w. n.e. słowo „liturgia” było związane już wyłącznie z uroczystościami religijnymi.

K+M+B dlaczego właściwie piszemy inicjały trzech króli?
Zwyczaj pisania na drzwiach K M B, czyli imion trzech króli: Kacper, Melchior i Baltazar. Tradycja ta wywodzi się wprost z czasów pogańskich, gdy nad drzwiami umieszczano symbole ochronne. Sam dobór liter też nie jest przypadkowy.

Krzyż od czasów pogańskich, był pierwotnie świętym znakiem solarnym, boskim symbolem słońca i ognia, często także symbolem płodności. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa próbowano skierować rzymski kult solarny na osobę Chrystusa. Solarną symbolikę wykorzystywano w ikonografii, liturgii. Ostatecznie "ochrzczono" także najpopularniejsze pogańskie święto rzymskie - Dies Natalis Soli Invicti, wyznaczając w tym samym dniu Święto Bożego Narodzenia. Święto Bożego Narodzenia - 25 grudnia to nie narodziny Jezusa.
Sol Invictus czyli z łacińskiego Słońce Niezwyciężone to bóstwo rzymskie, łączące cechy greckiego Apollona i indoirańskiego Mitry. Był to potężny kult, łączący w sobie elementy mitraizmu, kultu El Gabala i bóstwa solarnego Sol. Konstantyn Wielki wprowadził niedzielę jako oficjalnie święto Sol Invictus - dies Solis.

Wielkanocne pisanki.
W czasie Wielkanocy nasi przodkowie świętowali narodziny nowego życia Jare Święto - pierwszy dzień wiosny. Jajko jako symbol życia w kulturze indoeuropejskiej, było znane już w czasach starożytnych. Toteż nasi przodkowie zdobili jajka, które najczęściej potem zakopywali u progu domu.

Zielone Świątki.
Zielone Świątki to polska ludowa nazwa święta majowego, pierwotnie związanego z przedchrześcijańskimi obchodami święta wiosny, z siłą drzew, zielonych gałęzi i wszelkiej płodności. Obecnie potoczna nazwa święta kościelnego Zesłania Ducha Świętego. Jest to konsekwencja tego, gdy w okresie chrystianizacji próbowano przenieść obchody Nocy Kupalnej na okres majowych Zielonych Świątek, a dopiero później na termin pierwotnie bliższy temu pogańskiemu świętu, na specjalnie w tym celu ustanowioną wigilię św. Jana.
Ludowe obyczaje związane z Zielonymi Świątkami mają swe źródła w obrzędowości pogańskiej.

Historia niedzieli.
Otórz siódmego dnia Bóg odpoczął po stwarzaniu Świata. Według judaizmu, tym dniem była sobota, czyli szabas. Natomiast chrześcijanie świętują w niedzielę. Dlaczego? Nie bez powodu. Religia pierwszych chrześcijan była kształtowała się pod silnymi wpływami religii mitraizmu. Stąd też zaczerpnięto świętowanie w niedzielę, gdyż wyznawcy tej religii akurat niedzielę obrali jako święto słońca, o czym świadczą do dziś nazwy sunday (dosł. dzień słońca) lub sonnetag.

Pani i Królowa Nieba jest wspólnym elementem osobowym astrologicznej wiary, występującym we wszystkich pogańskich religiach antycznego świata. Zaczynając od Fenicjan, Kananu, obszary Mezopotamii, czyli Chaldejczyków, Egipt, poprzez Grecję, gdzie wieczna dziewica nieba nazywana była Artemidą, aż po Rzym i kult Diany czy Słowiańszczyznę i boginię Mokosz.
W pierwotnej religii chrześcijańskiej kult taki nie istniał w ogóle, lecz ludziom brakowało Bogini Nieba i wprowadzono kult Maryii.

Krzyż równoramienny jest astrologicznym znakiem pogańskim otoczony aprobatą w religiach starożytnego świata. Wyznacza drogę Ziemi względem Słońca, cztery strony świata oraz cztery pory roku w strefach poza zwrotnikowych.

Mitraizm – opis i historia:
Mitraizm jako religia opiera się na kulcie solarnego boga Mitry. Religia rozwijała się przed pojawieniem chrześcijaństwa, jednak musiała mu ustąpić po przyjęciu religii chrześcijańskiej przez Konstanta I. O kulcie przypomniano sobie dopiero za sprawą wykopalisk archeologicznych.

Mitra, bardzo często przedstawiany jako młodzieniec zabijający byka, był odpowiednikiem Jezusa Chrystusa, posłannika Boga, który zstąpił do ludzi. Występują liczne paralele pomiędzy mitraizmem z chrześcijaństwem. Wyznawcy wierzyli w Sąd ostateczny i zbawienie, jednak nieśmiertelne miała być nie tylko dusz, ale i ciało.

II zestaw

1. Wpływ kultury rzymskiej na cywilizację europejską.

Dlaczego możemy się uważać za potomków kulturowych Greków i Rzymian?

Kultura rzymska i kultura grecka dwie wielkie kultury które po których wiele pozostałości przetrwało do dziś .

- filozofia której ,przedmiotem badań stał się człowiek, jego szczęście i sposoby osiągnięcia szczęścia.

- Szkoła cyników głosiła że największym dobrem jest cnota, którą może osiągnąć każdy człowiek , w celu osiągnięcia ideału nie należy zawahać się przed porzuceniem majątku . Mimo rozgłosu jakim cieszył się ten kierunek największą popularnością cieszyły się szkoły stoicka i epikurejska .Założycielem pierwszej był Zenon z Kition na Cyprze , który nauczał w Atenach.

- Stoicy podobnie jak cynicy uważali cnotę za najwyższe dobro, choć różnili się jednak od nich praktycznymi konsekwencjami tego poglądu .

- Szkoła epikurejczyków została założona przez Epikura z Samos również działającego w Atenach.. Epikurejczycy twierdzili że cnota nie jest ostatecznym celem dla człowieka , lecz tylko pośrednikiem do uzyskania go.

- Matematyka . To właśnie dzięki Euklidesowi z Aleksandrii który napisał podręcznik geometrii który obowiązywał do XIX wieku , a zawarte w nim postulaty mają do dziś ogromne znaczenie dla matematyki.

-Zostaliśmy także obdarowani geografią. Postęp nauk matematycznych a także poszerzenie horyzontu przyczyniły się do rozwoju geografii . Wybitny geograf starożytnej Grecji Eratostenes z Cyreny zebrał w swojej Geografii nie tylko nowy materiał ale także podwaliny geografii matematycznej , on też obliczył ,z małym błędem tylko błędem obwód ziemi , wykreślił także południki i równoleżniki , dzięki którym starał się określić położenie miast, co też częściowo mu się udało.
- Kolejną ważną rzeczą wprowadzoną przez Greków i Rzymian mającą wpływ na życie codzienne jest budownictwo ,a konkretniej wybudowanie pierwszych wodociągów i kanalizacji bez których przecież nie można dziś wyobrazić sobie życia

- Po tych starożytnych kulturach odziedziczyliśmy również pewien system polityczny zwany demokracją. Demokracja jest ustrojem w którym władza należy do ludu , dzięki wprowadzeniu demokracji przez Greków , sami możemy wybrać sobie głowę państwa i może to zrobić każdy dorosły człowiek bez względu na płeć, rasę , czy wyznanie .

- Grekom i Rzymianom powinniśmy być wdzięczni również za wynalezienie pisma .Zaczątkami pisma były znaki własności, symbole, lecz utrzymały się w stanie szczątkowym. W końcu udoskonalono pismo pisząc na papierze pergaminowym który stał się głównym nośnikiem wiadomości przez wiele następnych wieków .

- Kolejnym dobrem pozostawionym nam przez starożytnych jest olimpiada. Pierwsze zanotowane igrzyska olimpijskie odbyły się właśnie w Grecji w 776 r .p. n. e ,ale ich faktyczny początek jest o wiele wcześniejszy

- Teatr jest kolejnym osiągnięciem Starożytnych które przeniosło się do naszego życia z tamtych czasów. To właśnie Grecja jest kolebką teatru i to właśnie tam wykształciły się podstawowe gatunki dramatyczne : tragedia i komedia.

Wielu publicystów uważa, że fundamentami Europy są: greckie pojęcie prawdy jako istniejącej obiektywnie (Arystoteles), prawo rzymskie stanowiące wzór dla kodeksów większości krajów z kręgu cywilizacji europejskiej oraz chrześcijaństwo. Zgadzam się z tym poglądem. Jednocześnie stwierdzam, że powyższe wartości zawdzięczamy starożytnym Rzymianom, którzy tworząc jeden z największych tworów politycznych w historii świata, jakim było Cesarstwo Rzymskie umożliwili, by te wartości rozpowszechniły się w całej Europie.

Cesarstwo Rzymskie istniało formalnie około 1500 lat. Jednak powstałe na jego gruzach państwa przejęły po nim religie, system polityczny i prawny. W kolejnych latach istniały próby odtworzenia, choćby w sposób symboliczny, dziedzictwa Rzymu. Chcieli tego dokonać między innymi cesarze Karol Wielki i Otton III, a nawet Napoleon Bonaparte. Świadczy to o wadze, jaką Rzym odgrywa w historii Europy.

Rzymianom zawdzięczamy filozofię grecką. To zakrawa na żart, ale to właśnie dzięki rzymskim kopistom i kontynuatorom starożytnej filozofii greckiej przetrwała ona dla przyszłych pokoleń i wywarła wpływ na kulturę europejską. Jakże inaczej wyglądałaby twórczość Zbigniewa Herberta czy Tadeusza Różewicza, gdyby nie starożytni Rzymianie zafascynowani Arystotelesem, Platonem czy Empedoklesem.

Warto w tym miejscu wspomnieć o systemie dróg obejmujących Cesarstwo, o budowie mostów (niektóre istnieją do dnia dzisiejszego), o cemencie – wynalazku Rzymian, tak często dziś używanym, o akweduktach dostarczających wodę do miast, o łaźniach i wielu innych wynalazkach, które wydają się nam codziennością, a które zawdzięczamy starożytnym Rzymianom.

Prawo rzymskie do dziś stanowi fundament prawodawstwa europejskiego. Mimo pewnych wyjątków (anglosaskie common law) jest wzorem dla twórców prawa we współczesnym świecie. Oczywiście uległo ono modyfikacjom ze względu na rozwój społeczny i konieczności wprowadzania zmian, ale do dziś na wydziałach prawa przedmiot „prawo rzymskie” jest jednym z fundamentów. Prawo cywilne, tak istotne w dzisiejszym świecie w swej formie zawdzięczamy prawodawcom znad Tybru. W tym miejscu pozwolę sobie na małą dygresję dotyczącą rozwoju prawa jako takiego. To sądy inkwizycyjne wprowadziły oskarżyciela publicznego (prokuratora), Rzymianie znali tylko oskarżyciela cywilnego (de facto donosiciela).

Kolejną rzeczą jest ustrój polityczny. Średniowieczny system polityczno-społeczny zaczerpnął wiele z rzymskiego systemu politycznego i administracji. Także system wyborczy (bezpośrednie wybory na niektóre funkcje państwowe) i parlament oparte są (dziś już tylko w małym stopniu) na systemie starożytnych Rzymian.

Na koniec – chrześcijaństwo. Z uwagi na obecne czasy, gdzie wiara i instytucje Kościoła są po wielokroć atakowane (np. kwestia braku odwołania do chrześcijaństwa w preambule tzw. Konstytucji europejskiej), sprawa chyba najważniejsza. To fakt, że Cesarstwo Rzymskie obejmowało prawie całą ówczesną Europę spowodował, że religia rozpowszechniła się od wschodnich rejonów Morza Śródziemnego po brzegi Atlantyku i Morza Północnego. Dzięki temu chrystianizacji ulegały nie tylko ludy zamieszkujące zromanizowane tereny, ale i barbarzyńcy (Ostrogoci, Wizygoci, Wandalowie i inni), którzy najechali Cesarstwo Rzymskie w IV i V w. po Chrystusie. Barbarzyńcy, którzy przejęli dziedzictwo religijne i kulturowe, i stworzyli pierwociny państw do dziś istniejących w Europie.

Gdyby nie istnienie spójnego tworu państwowego, przenikanie idei Jezusa byłoby utrudnione (każdy z władców hipotetycznie istniejących państw mógłby tamować przepływ ludzi i idei). Gdyby nie rozprzestrzenienie się chrześcijaństwa, nasz świat wyglądałby inaczej. Warto o tym pamiętać, gdy zwiedza się współczesny Rzym. Warto po odwiedzeniu Bazyliki św. Piotra odejść kilka przecznic i spojrzeć na Mauzoleum cesarza Hadriana (obecnie Zamek św. Anioła). Stojąc tam przejść na drugą stronę Tybru przez liczący 2000 lat most ufundowany przez Marka Agryppę, spojrzeć na Mauzoleum cesarza Augusta i dalej zanurzyć się w świat liczący tysiące lat, pełen pamiątek po chlubnej przeszłości, świat, któremu zawdzięczamy tak wiele.

2. Mowa w epoce kamienia.

3. Ikonografia w początkach chrześcijaństwa (po co powstała).

Prawdziwa doskonałość człowieka, jego tytuł do chwały, nie polega na tym, że zawiera on w sobie wszystkie elementy, z których składa się świat. Doskonałość człowieka nie opiera się na tym, co upodabnia go do stworzenia, ale na tym, co go od kosmosu odróżnia, upodobniając do Stworzyciela. Objawienie uczy nas, że człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga. Człowiek został stworzony jako doskonały. Także człowiek zawinił przed Bogiem, zgrzeszył dobrowolnie. Przez grzech nie zostało spełnione powołanie człowieka: dojść do zjednoczenia z Bogiem i realizacja przebóstwienia całego stworzonego świata. Wina człowieka nie unicestwiła planu Bożego: powołanie pierwszego Adama zostanie wypełnione przez Chrystusa, drugiego Adama. Bóg stanie się człowiekiem, aby człowiek mógł stać się Bogiem. To dzieło dokonane przez Słowo wcielone, ukaże się upadłej ludzkości przede wszystkim od swej najbardziej bezpośredniej strony – jako dzieło Zbawienia, Odkupienia świata zniewolonego przez grzech i śmierć. Ta prawda o Wcielonym Słowie, Jezusie Chrystusie – Bogu i Człowieku, którą w doskonały sposób przedstawia ikona, została zanegowana przez ruch ikonoklastyczny, z którego Kościół wyszedł zwycięsko, potwierdziwszy i umocniwszy swoje stanowisko ortodoksyjne. I. 1. ŹRÓDŁA ŚWIĘTEGO WIZERUNKU W CHRZEŚCIJAŃSTWIE Na początku naszych rozważań o genezie wizerunku w chrześcijaństwie wyjaśnimy sobie znaczenie terminu ikona. Jak podaje wielu autorów, ikona (eikon) z gr. obraz, to wizerunek, podobizna, w szerokim znaczeniu termin odnoszony do wszystkich obrazów kultowych związanych z Kościołem Wschodnim, czczonych zarówno w świątyni, jak i w domach prywatnych . L. Uspienski podkreśla, że Kościół stosuje rozróżnienie między malowidłem ściennym, a ikoną. Malowidło ścienne, fresk czy mozaika nie jest dziełem niezależnym, gdyż tworzy całość w połączeniu z budową architektoniczną. Ikona natomiast, malowana na desce, jest już dziełem niezależnym. Jak mówi dalej teolog, jej istota i znaczenie są jednakowe, ponieważ rozróżnień dokonuje się biorąc pod uwagę jej funkcję i przeznaczenie . Możemy zauważyć, jak trafnie oddaje ogólne znaczenie terminu ikona w rosyjskim języku słowo obraz. Bardzo ważne miejsce w tych rozważaniach o genezie ikony zajmuje temat Wcielenia Jezusa Chrystusa. To temat fundamentalny w rozumieniu ikony i jej teologii. Według słów L. Uspienskiego, Kościół głosi, że ikona jest następstwem boskiego Wcielenia Chrystusa. W wyniku tego powstała ikona, dlatego tkwi ona w samej istocie chrześcijaństwa i stanowi jego integralną część . Tajemnica wiary, zgodnie z którą, „gdy nadeszła pełnia czasu, zesłał Bóg Syna swego zrodzonego z niewiasty [dzięki czemu] poznaliśmy Boga i Bóg nas poznał”(por. Ga 4, 4) stanowi podstawę zasadności istnienia ikony i jej teologicznej interpretacji. Wejście Boga w historię, dotknięcie boską naturą natury człowieka pozwala mówić o obrazie Boga. W tajemnicy Wcielenia stworzenie znalazło na nowo swą właściwą wielkość i znaczenie. Możemy powiedzieć, że Zmartwychwstanie Chrystusa przywróciło ostrość obrazu Bożego w człowieku i siłę do realizacji daru podobieństwa. Jezus Chrystus w tajemnicy Bosko-Ludzkiej pokazuje człowiekowi końcowy etap jego życiowej drogi, którym jest doskonała harmonia z Bogiem. Nie nastąpi przy tym zatracenie swej natury. W stanie przebóstwienia natura ludzka nie zostanie wchłonięta przez naturę Boską, choć nawiąże z nią intymną wspólnotę. Dlatego, z racji swej Bosko-Ludzkiej natury, doskonale zintegrowanej, Osoba Zbawiciela jest szczególnym wzorem doskonałości dla człowieka . Powszechnie przyjmuje się za praojczyznę ikony Syrię. Jednak centrum, w którym naprawdę ikona rozkwitła, nabrała siły, jest Bizancjum, Konstantynopol. Niektórzy twierdzą, że pierwsze ikony pojawiły się na początku IV wieku . Inni zaś, przesuwają ten czas na połowę V wieku i wiążą ściśle z rodzącym się kultem ikony w Konstantynopolu . Najstarsze zachowane do naszych czasów ikony pochodzą z VI wieku. Ich styl malarski jest jakby przejściem od malarstwa antycznego do nowej koncepcji obrazu . Możemy także spotkać opinie, że sztuka chrześcijańska narodziła się poza Kościołem, a przynajmniej na początku rozwijała się wbrew jego woli. Proces przenikania obrazów do kultu był traktowany jako zjawisko wymykające się z kontroli Kościoła. Kościół jakby siłą rzeczy musiał to zaakceptować . Bardzo pomocną w naszych rozważaniach na ten temat będzie także analiza tekstów Pisma Świętego. Warto przyjrzeć się im w ich kontekście historycznym, kulturowym i religijnym. Wiemy, że naród żydowski rozwijał się pomiędzy starożytną kulturą Egiptu i Mezopotamii. Dlatego był narażony na wpływy tych kultur – stąd też zakaz wykonania wszelkiego rodzaju wyobrażeń bóstwa, który znajduje się w tekstach Starego Testamentu. O wiele łatwiej to zrozumieć, jeśli zapoznamy się z wierzeniami ludów ościennych. Kult posągów i obrazów był powszechny na całym starożytnym Bliskim Wschodzie. Odgrywały one ważną rolę w kultycznych uroczystościach . Wiemy, że prorocy i mędrcy Izraela uświadamiali ludowi to, iż „bożki pogańskie to srebro i złoto, dzieło rąk ludzkich. Mają usta, ale nie mówią, mają oczy, ale nie widzą. Mają uszy, ale nie słyszą; i nie ma oddechu w ich ustach. Podobni są do nich ci, którzy je robią i każdy, co w nich ufność pokłada”(Ps 135,15-18). Tymczasem „oczy Pana [zwrócone są] ku sprawiedliwym, a Jego uszy na ich wołanie”(Ps 34,16) . Jak wiemy, chrześcijaństwo wyłoniło się z judaizmu, który był już całkowicie oczyszczony z bałwochwalstwa. Rozprzestrzeniając się na całym Bliskim wschodzie oraz europejskiej części Imperium Rzymskiego, musiało siłą rzeczy zetknąć się z idolami świata pogańskiego, różnymi kultami płodności, kultem cesarza i religiami misteryjnymi. Św. Paweł głosząc Ewangelię światu pogańskiemu podkreśla, że „ci, którzy są ręką uczynieni, nie są bogami”(Dz 19,26). Mówił, że „nie ma na świecie ani żadnych bożków, ani żadnego boga, prócz Boga jedynego”(1Kor 8,4). Apostoł Narodów uczył, że idolatria wywodzi się z tego, że ludzie odrzucili kult Stwórcy, a zaczęli czcić stworzenie (por. Rz 1,18-23). Bałwochwalstwo dla niego to umieszczenie w miejscu Boga, któremu należy się posłuszeństwo i cześć, takich idoli, jak rozpusta, nieczystość, zła żądza i chciwość (por. Kol 3,5) . Podsumowując należy stwierdzić, że zakaz ten, który niewątpliwie znajduje się w związku z pierwszym przykazaniem Dekalogu (por. Wj 20,4; Pwt 5,8), należy rozumieć w kontekście ówczesnej kultury, przesiąkniętej bałwochwalstwem i w kontekście wiary w jedynego Boga. Jak widzimy, zakaz ten miał na celu odciągnąć naród izraelski od kultów pogańskich, zabezpieczyć czystość wiary w jedynego Boga. Zakaz ten był ważny wtedy, kiedy w religii jahwistycznej nie było jeszcze ugruntowanego monoteizmu, ale panowała monolatria . Doktrynę Kościoła w tej kwestii wyjaśnił bardzo dobrze św. Jan Damasceński, w dziele napisanym w odpowiedzi ikonoklastom, którzy opierali się na biblijnym zakazie i mylili obraz chrześcijański z idolem. Św. Jan Damasceński tłumaczy sens tego zakazu na podstawie tekstów starotestamentowych i ewangelicznych. Mówi on, że wyobrażenie chrześcijańskie jest punktem dojścia Starego Testamentu i jego wypełnieniem, gdyż wypływa z samej istoty chrześcijaństwa . Tym, co charakteryzuje Nowy testament, jest ścisła więź między słowem a obrazem. Dlatego też, kiedy Ojcowie Kościoła i Sobory mówią o wizerunku, nigdy nie zapominają gorliwie podkreślić tej jedności w widzeniu i słyszeniu. To, co widziało się i słyszało się w Starym Testamencie, było proroctwem tego, co dokonało się w Nowym. Teraz, więc, w Nowym Testamencie, człowiek otrzymuje objawienie przyszłego Królestwa Bożego. Objawienie to jest dane zarówno za pomocą słowa, jak i obrazu – Przez samego wcielonego Syna Bożego . Podsumowując swoją ortodoksyjną naukę chrześcijańską w tej kwestii, św. Jan Damasceński mówi, że apostołowie oglądali na własne oczy Boga, który stał się człowiekiem – Chrystusa. Widzieli Jego mękę, cuda, słyszeli Jego słowa. Także i my, którzy kroczymy drogą wytyczoną przez apostołów, gorąco pragniemy zobaczyć i usłyszeć. Apostołowie widzieli Chrystusa twarzą w twarz, gdyż był On obecny Ciałem. Ale my – stwierdza dalej Ojciec Kościoła - którzy nie widzimy Go bezpośrednio, nie słyszymy Jego słów, wsłuchujemy się jednak w te słowa przekazywane przez Księgi i w ten sposób uświęcamy nasz słuch, a przez to naszego ducha. Jesteśmy szczęśliwi i wielbimy Księgi, dzięki którym słyszymy te święte słowa i możemy uświęcać samych siebie. I dalej, podkreśla św. Jan Damasceński, że tak samo za pośrednictwem Jego obrazu rozpatrujemy cielesne kształty Chrystusa, Jego cuda, Jego Mękę. Kontemplacja ta uświęca nasz wzrok, a przez to nasze duszy. Też uważamy się za szczęśliwych i wielbimy ten obraz, wznosząc się, w miarę możliwości, przez kontemplację cielesną do kontemplacji duchowej . Pierwsi chrześcijanie nie znali ikon w naszym rozumieniu tego słowa, jednak rozbudowana obrazowość Starego i Nowego Testamentów już niosła w sobie początki ikonografii. Na ścianach rzymskich katakumb zachowały się rysunki świadczące o tym, że symbolika biblijna znajdowała swój wyraz w malarstwie i grafice. Takie znaki jak ryba, kotwica, okręt, ptaki z oliwkowymi gałązkami w dziobach, krzew winny, monogram Chrystusa – zawierały w sobie podstawowe pojęcie chrześcijańskie . Przez spełnienie Bożej obietnicy danej człowiekowi, uświęca się także dawne stworzenie – starotestamentową zbiorowość ludzką. Która przez to przyłącza się do ludzkości odkupionej. Dlatego więc teraz, po Odkupieniu, przedstawiać również w ikonach można Proroków i Patriarchów Starego Przymierza. Przedstawiać jako świadków ludzkości już odkupionej krwią Boga Wcielonego. Św. Jan Damasceński uzasadnia, dlaczego wizerunki tych ludzi, podobnie jak wizerunki z Nowego Testamentu, nie mogą prowadzić do bałwochwalstwa - bo jest już znany obraz Boga w człowieku. Otrzymaliśmy od Boga – mówi on - umiejętność rozróżniania i wiemy, co może być, a co nie może być wyrażane za pośrednictwem wizerunku. Omawiany Ojciec Kościoła stwierdza, że Prawo, jako wychowawca, prowadziło nas do Chrystusa, abyśmy zostali uświęceni przez wiarę. Wiara stała się rzeczywistością, która wyzwoliła nas spod nadzoru wychowawcy (Ga 3, 24-25; 4, 3). Oznacza to, że nie można przedstawiać ludzkich wad, czy tworzyć wyobrażeń demonów. Wizerunki czyni się tylko na chwałę Boga i Jego świętych, aby umocnić siebie w dobrym i ocalić duszę . Teraz, według L. Uspienskiego, możemy powiedzieć, że istnieje fundamentalna więź między wizerunkiem, a chrześcijaństwem, w samym źródle Tradycji. Zgodnie z nią Kościół od samego początku głosił światu naukę chrześcijańską, zarówno słowem, jak i obrazem. Dlatego razem z Ojcami Soboru Nicejskiego II, możemy powiedzieć, że Tradycja tworzenia ikon istniała od czasów głoszenia Ewangelii przez Apostołów. I jak podsumowuje L. Uspienski, uzasadniona w samej swej istocie przynależność wizerunku do chrześcijaństwa wyjaśnia, dlaczego pojawia się on w Kościele, i dlaczego, jako fakt sam przez się zrozumiały, w sposób naturalny zajmuje należne mu miejsce, pomimo starotestamentowego zakazu . I. 2. PIERWSZE IKONY Patrząc na pierwsze ikony możemy zauważyć, że przypominają one późnorzymski portret. Malowane są w sposób realistyczny i uczuciowy. Jak już wspominaliśmy najstarsze z nich są datowane na V – VI w., zostały znalezione w klasztorze św. Katarzyny na Synaju. Namalowane zostały techniką enkaustyczną – rozpowszechnioną w starożytności. Niektórzy badacze uważają portret fajumski za swego rodzaju protoikonę. Są to niewielkie deseczki z namalowanymi na nich obliczami zmarłych. Umieszczano je na sarkofagach w czasie pogrzebu, żeby żywi jakoś zachowywali związek z zmarłymi. Portrety fajumskie mają zadziwiającą moc. Patrzą z nich na nas wyraziste twarzy z wielkimi i szeroko otwartymi oczami. Jak wiemy, portret fajumski został wykonany w celu zachowania w pamięci żywych cech portretowych człowieka zmarłego. To przypominanie o śmierci, portret tragiczny. Ikona natomiast jest zawsze świadectwem życia - malowaną z punktu widzenia wieczności. Ikona może zachowywać niektóre charakterystyczne cechy przedstawionej postaci – wzrost, płeć, sytuację społeczną itd. Jednakże twarz na ikonie jest obliczem zwróconym ku Bogu, obliczem przemienionym w wiecznej światłości. Istotą ikony jest paschalna radość. Nie rozstanie, ale spotkanie, obecność . .......... Zgodnie z Tradycją Kościoła, pierwsza ikona Chrystusa powstała jeszcze za Jego życia na ziemi. Był to wizerunek zwany na Zachodzie Świętym Obliczem, a w Kościele ortodoksyjnym – „wizerunkiem nie sporządzonym ręką ludzką” (archeiropoiètos) . Historię pochodzenia pierwszego wyobrażenia Chrystusa przekazują teksty Służby liturgicznej, odprawianej na jego cześć w dniu 16 sierpnia. Oto stychiera z jutrzni (ton 4): „Wysłałeś listy znaczone Twoją Boską ręką do Abgara, który błagał o zbawienie i zdrowie za pośrednictwem wizerunku Twego Boskiego Oblicza” . Co do autorów dawnych tekstów, to do V wieku nie można znaleźć w ich dziełach żadnej wzmianki o wizerunku Świętego Oblicza. A najstarszym niekwestionowanym autorem nawiązującym do ikony przesłanej Abgarowi jest Ewagriusz (VI w.) Samo płótno z odbiciem twarzy Pana przechowywano w Edessie jako najcenniejszy skarb miasta. Było ono szeroko znane, czczone we wszystkich krajach Wschodu. A już w VIII wieku chrześcijanie w wielu miejscowościach obchodzili święto Boskiego oblicza. W 944 roku cesarze bizantyjscy, Konstantyn Porfirogeneta i Romanos I, odkupili wizerunek Świętego Oblicza od miasta Edessy. Został on przewieziony do Konstantynopola i umieszczony w kościele Matki Bożej z Faros, a cesarz Konstantyn Porfirogeneta sławił go w uroczystej mowie, nazywając palladium cesarstwa. Po splądrowaniu Konstantynopola przez krzyżowców w 1204 roku ślad po ikonie zaginął . Sens określenia „wizerunek nie sporządzony ręką ludzką” wyjaśnia się w świetle fragmentu Ewangelii wg św. Marka14,58, obraz ten to przede wszystkim samo Słowo wcielone, które objawiło się w „świątyni swego ciała” (J. 2,21). I od tej chwili Prawo Mojżeszowe zabraniające stosowania wyobrażeń (Wj. 30,4) traci swój sens, a ikony Chrystusa stają się przez to niepodważnym świadectwem istnienia Boga. Cytowane powyżej stychiery, podobnie jak i inne teksty liturgiczne, podkreślają historyczne pochodzenie obrazu. Istotą sprawy pozostaje fakt, że chodzi tutaj nie o jakiegoś Chrystusa uniwersalnego, nie o personifikacje, nie o Chrystusa abstrakcyjnego. Chodzi tutaj przede wszystkim o postać historyczną, która żyła w określonym miejscu, w konkretnej epoce. Według stychiery świątecznej: „... odradzając w jej pierwotnej godności zniszczoną wizję Adama, Pan, nieodgadniony w swej istocie, żył na ziemi pomiędzy ludźmi, widzialny i dotykalny.” . Wspominany już prawosławny teolog Leonid Uspieński wykorzystując tekst Ewangelii wg św. Łukasza, tłumaczy sens i przeznaczenie ikony: „Podobnie jak Chrystus prowadzi apostołów do Jeruzalem, Jego wizerunek prowadzi wiernych do niebieskiego Jeruzalem.” . Dlatego również śpiewamy: „Oddajemy Tobie cześć, Tobie, który miłujesz ludzi, patrząc na obraz Twej cielesnej formy; przezeń pozwól Twoim sługom, O Panie, wejść bez przeszkód do Edenu.” . O ile ikona Chrystusa, podstawa chrześcijańskiej ikonografii, oddaje rysy Boga-Człowieka, o tyle ikona Matki Bożej przedstawia pierwszą istotę ludzką, której dane było zrealizować cel Wcielenia – przebóstwienia człowieka. Najświętsza Dziewica jest pierwszą spośród całego rodzaju ludzkiego, która przekroczyła już granicę czasu i wieczności i przebywa teraz w Królestwie, którego nastania Kościół oczekuje wraz z powtórnym przyjściem Chrystusa . Wschodnia Tradycja przypisuje pierwsze ikony Najświętszej Dziewicy św. Łukaszowi Ewangeliście, który zaraz po zesłaniu Ducha Świętego miał namalować trzy wyobrażenia, które należą do typów: Umilenije, Eleusa (miłościwa, współczująca). Przedstawia się na nim Matkę Boską z Dzieciątkiem Jezus w geście wyrażającym czułość, podkreślającym naturalne ludzkie uczucie, matczyną serdeczność i miłość. Inny typ ikony to: Hodigitria (Odegetria) - „ta, która jest przewodniczką w drodze”. Najświętsza Dziewica i dzieciątko są tutaj przedstawione en face. Ten majestatyczny wizerunek podkreśla Boskość Dzieciątka, naszej Drogi (J 14,6). Ostatni typ ikony to Deesis (Matka Boża kierująca swą modlitwę do Chrystusa) . Według L. Uspienskiego, a także i innych autorów, Tradycję tę należy rozumieć w ten sposób, że ikony maryjne mają apostolski charakter i autorytet, początek, którym dał św. Łukasz. Twórcom tej tradycji chodziło o to, by powiązać ikony maryjne z czasami apostolskimi i nadać im w ten sposób szczególną powagę. Takie pochodzenie miało odsunąć od obrazów wszelkie możliwe zarzuty pod adresem ich prawdziwego miejsca w Kościele . Obecnie w Kościele rosyjskim istnieje około dziesięciu ikon Najświętszej Dziewicy namalowane wg naśladownictwa oryginałów św. Łukasz. Pozatem na Zachodzie i na górze Atos znajduje się łącznie dwadzieścia jeden wizerunek Matki Bożej. Osiem z nich zachowało się w Rzymie ale niestety nic z tego co malował sam Ewangelista do obecnych czasów nie zachowało się. Wśród dawnych powtórzeń obrazów nie znamy żadnego, który pochodziłby z okresu wcześniejszego niż X wiek . Poza wizerunkami malowanymi przez Ewangelistę, Tradycja mówi także o ikonie Najświętszej Dziewicy powstałej w cudowny sposób, zwanej Matką Bożą Liddyjską . Leonid Uspieński uważa, że cudowne pochodzenie tego wyobrażenia było przyczyną, dla której w niej widziano wizerunek, analogiczny do wizerunku Chrystusa Archeiropoiètos i włączono opowieść o jej powstaniu do liturgii . I. 3. SZTUKA PIERWSZYCH WIEKÓW Większość zabytków sztuki pierwszych wieków, szczególnie ze wschodniego obszaru krajów chrześcijańskich, została zniszczona przez ikonoklastów, później przez krzyżowców, wreszcie przez czas. Zachowały się głównie freski z katakumb, przede wszystkim w Rzymie. Chrześcijaństwo rozpowszechniało się o wiele szybciej na Wschodzie niż na Zachodzie. Gdy św. Konstantyn wstąpił na tron, chrześcijanie stanowili już 50% ludności we wschodniej części cesarstwa, a tylko 20% w Rzymie. Lecz właśnie w katakumbach Rzymu zachowała się większość zabytków chrześcijańskich z pierwszych wieków. Istniały także katakumby w Neapolu, Egipcie, Palestynie. Nie jesteśmy w stanie powiedzieć jak dokładnie wyglądały pierwsze ikony. Jednak z pozostałości można wnioskować, że nie były to realistyczne portrety, lecz wyobrażenia przedstawiające nową, odrębną rzeczywistość chrześcijańską. Już w malarstwie katakumbowym widać formowanie się zasadniczych cech tego nowego stylu. Chrześcijanie starali się przedstawić duchową treść rzeczywistości. Dla wyrażania swojej nauki pierwotny Kościół używa również symboli pogańskich i niektórych tematów z greko-rzymskiej mitologii . Należy wziąć pod uwagę ten fakt, że Chrystus wybrał na miejsce swego Wcielenia świat judeo-grecko-rzymski. W tym środowisku i w tej mentalności rzeczywistość Wcielenia Boga i tajemnica Krzyża były dla jednych skandalem, dla innych szaleństwem. Dlatego wizerunek (ikona), odzwierciedlający tę rzeczywistość, stawał się także skandalem i szaleństwem. Aby stopniowo przybliżyć ludzi do niepojętej rzeczywistości Wcielenia, Kościół na początku przemówił do nich językiem prostym, bardziej zrozumiałym od języka wizerunku. W tym właśnie należy doszukiwać się głównych przyczyn wielości symboli w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Wartość ikony bardzo wolno i z dużym trudem przenikała do świadomości ludzi, do ich sztuki. Jak możemy zauważyć, dopiero czas i wymagania wielu epok historycznych uzmysłowiły święty charakter obrazu. To doprowadziło do zanikania prymitywnych symboli, oczyściło sztukę chrześcijańską z różnego rodzaju obcych naleciałości . Lecz z pojawieniem się Nowego Człowieka pojawia się także nowe, odpowiadające mu wyobrażenie: chrześcijaństwo tworzy swój własny model życia, własną wizję świata, własny „styl” w sztuce, chociaż często na bazie starych zakorzeniałych doświadczeń. I. 4. SZTUKA SAKRALNA W EPOCE KONSTANTYŃSKIEJ I. 5. NAUKA O WIZERUNKU SOBORU PIĄTO-SZÓSTEGO Synod Piąto-Szósty (in Trullo) rozpoczął obrady 1 września 692 roku. Nazywa się go tak, ponieważ stanowił uzupełnienie dwóch wcześniejszych soborów powszechnych: Piątego (553 r. – II Konstantynopolitański) i Szóstego (681 r. – III Konstantynopolitański), które odbywały się w Konstantynopolu. Synod ten wyznacza kres walki dogmatycznej Kościoła o ortodoksyjne uznanie dwóch natur Chrystusa, o człowieczeństwo i Boskość Pana naszego. Także ten synod formuje kanon ikonograficzny i zakłada dogmatyczną podstawę ikony . Kanonem ikonograficznym nazywa się pewne kryterium wartości liturgicznej wizerunku, podobnie jak kanon w dziedzinie słowa wyznacza wartość liturgiczną tekstu. Jak da się zauważyć, kanon ten pozwala stwierdzić, czy wizerunek jest ikoną, czy też nie. Ustala on także zgodność ikony z Pismem Świętym i definiuje, na czym ta zgodność polega, czyli wyznacza autentyczność przekazu objawienia Bożego w rzeczywistości historycznej, za pomocą środków, które obecnie nazywa się realizmem symbolicznym, rzeczywiście odzwierciedlających Królestwo Boże . Na mocy decyzji tego synodu, po raz pierwszy zostaje określony związek pomiędzy ikoną, a dogmatem Wcielenia, pomiędzy ikoną a „ życiem Chrystusa w ciele”. Synod proponuje zastąpić symbole starotestamentowe i symbole pierwszych wieków chrześcijaństwa (postać baranka i inne) wyobrażeniami odzwierciedlającymi rzeczywistość. Ponieważ Słowo stało się Ciałem i zamieszkało między nami, obraz musi przedstawić to, co ukazało się w czasie i stało się osiągalne dla wzroku, wyobrażenia. Reguła 82 Synodu, oprócz zniesienia symboli i sformułowania zasady dogmatycznej obrazu konkretnego, określa również, czym winien być ten obraz. W niej czytamy, że ikona ukazuje nam oblicze Boga wcielonego, Jezusa Chrystusa. Ukazuje nam nie tylko człowieka, lecz Boga-Człowieka . Podsumowując ten rozdział możemy stwierdzić, że: - kategoria obrazu i podobieństwa stanowi podstawę dla rozumienia antropologii chrześcijańskiej; - Bóg stworzył człowieka na obraz i podobieństwo swoje (Rdz 1,26), wydzieliwszy człowieka ze wszystkich stworzeń. W tym sensie człowiek także jest ikoną Boga. Jest wyzwany, aby stać się takim; - zauważa się dwa kierunki w interpretacji tej rzeczywistości obrazu i podobieństwa. W obu jednak nurtach podobieństwo obrazu Bożego jest w mniejszym stopniu „naturalne”, bardziej zaś dziełem Ducha Świętego, jest dynamiczne. Wspaniałość obrazu zależy od stopnia „uduchowienia”, czyli przebóstwienia, uświęcenia człowieka; - Stary Testament wyraźnie zakazywał malowania obrazów lub sporządzania rzeźb Boga, ludzi czy zwierząt. Ale sytuacja zmieniła się wraz z Wcieleniem i przyjściem na świat Jezusa Chrystusa. Kiedy Jezus objawił się w ludzkim ciele, przybliżył ludziom obraz Boga niewidzialnego; - wyrazem tej prawdy o człowieku, jako obrazie Bożym, wyrazem prawdy o Wcieleniu Syna Bożego jest ikona; - ikonografia od samego początku staje się organiczną częścią Tradycji i tworzy prawdziwą „teologię wizualną”; - ikonoklazm (obrazoburstwo) – ruch heretycki wyrażający się w odrzucaniu kultu ikon i ich niszczeniu (VIII - IX w.). Uzasadniając swoje stanowisko ikonoklaści zwykle odwoływali się do starotestamentowego zakazu przedstawiania Boga, poza tym, z dogmatycznego punktu widzenia, herezja ikonoklazmu była skierowana przeciwko Wcieleniu Chrystusa, ponieważ ikona jest traktowana jako jedno z naocznych potwierdzeń przyjścia Boga na świat w ludzkim ciele. W obronie kultu ikon wystąpiło wielu teologów i działaczy kościelnych: św. Jan Damasceński, św. Teodor Studyta, patriarchowie Konstantynopola German, Tarazjusz i Nikifor.

III zestaw

- Pamięć społeczna i jej miejsce w rozwoju kultury.

- tyrania i jej miejsce w rozwoju kultury.

- dlaczego ojcowie kościoła uważali że nauka to zło konieczne.

- miejsce druku w rozwoju kultury.

- starożytne misteria i ich miejsce w rozwoju kultury.