W literaturze barokowej następuje modyfikacja nauki o stworzeniu człowieka. Ewangelia mówiła, że ciało ludzkie jest świątynią Boga. Tekst biblijny nie jest odczytywany linearnie i jednoznacznie. Pisarze baroku często przedstawiają Pismo Św. jako źródło pouczeń o nędzy człowieka i potrzebie pogardy dla świata, deprecjonujących godność osoby ludzkiej. Przebija się wizerunek człowieka przekonanego o nędzy swej ziemskiej egzystencji ale także przekonanie, że świat jest marnością- niezrozumiały i obcy, nawet przerażający, a istota ludzka tragicznie w nim zagubiona:

Świat hołduje marności

I wszystkie ziemskie włości,

To na wieki nie minie,

Że marna marność słynie.

(Naborowski, Marność)

Zatraciło się w poezji baroku renesansowe przekonanie o uprzywilejowanej pozycji człowieka w świecie. Człowiek poczuł się grzeszny, upadły i obdarzony wielkim ciężarem- wolną wolą, a zatem nie jest w stanie zbawić się sam. Pomocy szuka u miłosiernego stwórcy.

Źródłem pesymizmu, poza Biblią, była średniowieczna filozofia i religia oraz ówczesna- barokowa, myśl medytacyjna, głównie w literaturze dewocyjnej. Obniżanie wartości ludzkiego ciała zostało przejęte z neoplatonizmu, który głosił wyższość ducha nad ciałem.

Popularny temat wanitatywny w poezji barokowej, jakim jest śmierć, osiąga znaczące miejsce w literackiej przestrzeni utworów o przemijaniu , gdyż wokół niego gromadzą się symbole funeralne (czaszka, grób, zwłoki), obrazy zniszczenia i destrukcji rzeczywistości (ruiny, formy przeobrażeń ziemskiego świata), motywy przemijającej urody czy triumfu czasu nad człowiekiem i tworzonymi przez niego dziełami.

Analiza tematyki barokowych utworów o przemijaniu życia i jego marności doprowadza do wyłonienia najistotniejszych i najbardziej żywotnych toposów wyrażających ideę vanitas:

• ubi sunt…?

• teatrum mundi

• peregrinatio vitae

• życie snem

Ta tematyka grupuje się wokół trzech zasadniczych tematów:

• między czasem istnienia a czasem wieczności

• człowiek wobec śmierci

• obraz ludzkiego życia w systemie znaków vanitas

1. Wędrówka ku wieczności- wędrówka jako kres życia co jest wynikiem tęsknoty do osiągnięcia ojczyzny niebieskiej- są to utwory mówiące o trudach życia, przemijaniu czasu i o śmierci.

Motyw homo viator występuje u Naborowskiego, Baki, Karmanowskiego- to człowiek próbujący zrozumieć przed śmiercią cel własnego trwania i podążania w kierunku wartości uważanych za trwałe i nieprzemijające, np. J. Baka „Uwaga o wieczności”:

W pielgrzymstwie świat ten ustawnie krążę

Nie wiedząc dokąd. Atoli dążę

Każdej minuty.

Lata, miesiące, dni i godziny

Mijając dają znać, że terminy

Tuż tuż zbliżają.

Alegoria życia- wędrówki posiada podłoże topiczne i stanowi rdzeń toposu peregrinatio vitae.

1. Tęsknota do Boga- do śmierci: pojęcie ziemskiego kresu jest wyrażana za pomocą dążenia człowieka do spotkania z Bogiem. Ma ono stanowić cel i sens ludzkiej egzystencji. Jest to figura toposu peregrinatio vitae i wyraża marność ziemskiej rzeczywistości.

Morsztyn „Emblema 88”- zawiera obraz okrutnej śmieci i przywołuje znaczące dla całej epoki pytanie: „Któż mnie wybawi z kościanego ciała/ Tej srogiej jędze?”, generując odpowiedź: „Tobie wieczna chwała,/ O królu wieków”.

Inna grupa utworów przedstawiała śmierć jako wielkie dobro człowieka i wręcz utożsamiała scenę śmierci z rozkoszą, co miało zwiastować spotkanie z Bogiem, np. Sonet CXLIV Grabowieckiego:

Nie ma nic nad cię, święta, wdzięczna śmierci,

Droższego ten skarb zmiennego żywota.

Przeto i mnie zbrzydził żywot, pragnąc śmierci,

Gdyż śmierć tylko wwieść może do żywota;

(…) pożądam tej śmierci,

Że w niej jest rozkosz mojego żywota.

1. Postawa człowieka wobec życia- świadomość przemijania życia i jego form wyzwalała w człowieku refleksję na temat ziemskich wartości.

Potocki- motyw grobu zrównującego wszystkich ludzi. Śmierć pociąga za sobą każdego: cesarz, króla, hetmana, papieża, myśliwego, np.:

W ludzkich rzeczach nie ma śmierć braku i natura,

Jedna świeckie i święte w dół granie łopata.

O, wystawa, o, pompa próżna tego świata!

(Papieżowi)

1. Samotność i rozczarowanie życiem- z Listu św. Pawła do Rzymian: „Nieszczęsny ja człowiek. Kto mnie wyzwoli z ciała śmierci tej? Łaska boża przez Jezusa Chrystusa Pana naszego”.

Temat goryczy egzystencji przewija się w twórczości Hieronima Morsztyna- walka człowieka ze światem, ciałem i szatanem, upływ czasu, świadomość śmierci, obraz zwłok, negację ziemskich dóbr:

Sprosna będzie na ciele leżeć gnoju szmata.

Ach, ach, świecie nieświetny, taż twoja zapłata!

Marność jest tego świata smak nad marnościami,

Ze wszystkimi swoimi pompy rozkoszami.

(Vanitas vanitatium)

1. Świadomość upływu czasu- czas jako wymiar życia

Daniel Naborowski „Krótkość żywota”:

Między śmiercią, rodzeniem byt nasz ledwie może

Nazwan być czwartą częścią mgnienia; wielom była

Kolebka grobem, wielom matka ich mogiła.

Potocki „Selanka”- akcentuje tragiczną dla człowieka nieodwracalność czasu:

Lecz komu raz godzinę uderzą zegary,

Bliższyś śmierci godziną, i młody i stary.

W morze wpada, z morza się znowu wraca rzeka:

Ale biedny komu raz zegarek docieka,

Koga raz w ziemię włożą, nie wynidzie drugi.

Bieży, ach, bieży termin ostatniej usługi:

W glinę się człek obraca, jako wyszedł z gliny.

Inaczej operuje tym tematem Zimorowic w Roskolankach- pragnie wzbudzić żal za czasem, który ucieka lub uciekł:

Nie masz teraz dawnych zabaw, nie słychać pienia,

Pełne serce tęsknic, uszy pełne milczenia.

Gdzie zwyczajne śmiechy?

Gdzie dawne uciechy?

Niebaczny człowiecze!

Nie wiesz, że pogoda

I godzina młoda

Prędziuchno uciecze?

(Cyceryna)

Człowiek wobec śmierci- postawa zaczerpnięta z wyznania Pascala.

1. Przekonanie o własnej małości i słabości- Pascal „człowiek jest tylko trzciną, najwątlejszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą”

Ułomność kondycji ludzkiej przedstawiano za pomocą określeń typu: robak; poczęty ze wstydem; pokutnik; grzesznik; o słabym zdrowiu i nikłych możliwościach; błędny pielgrzym szukający dróg; nosiciel błota, smrodu i plugastwa we własnym ciele.

Mikołaj Sęp Szarzyński „Sonet II na one słowa Jopowe”:

Ze wstydem poczęty człowiek, urodzony

Z boleścią, krótko tu na świecie żywie.

I to odmiennie, nędznie, bojaźliwie,

Ginie, od słońca, jak cień opuszczony.

1. Degradacja ludzkiego ciała- „nic tu po stroju, Człek wór gnoju” Baka „Uwaga damom”

Wyrażana za pomocą makabrycznych obrazów rozkładu zwłok po śmierci, czasami z podkreśleniem miłych cech powierzchowności przed śmiercią (kontrast).

J. Gawiński „Światowa”- przedstawia zwierzęta budzące makabryczne skojarzenia, tak jakby chciał podkreślić, że ciało ludzkie nadaje się na strawę dla zwierząt:

Kto tu leży? Rozkoszy skład, parafianka

Niegdy Cypru, młodzi wab, światowa kochanka.

Zajrzmy w trumnę: O przebóg! Ten li to wab wabi?

Owad sprośny, robactwa, myszy zgiełk i żabi!

1. Człowiek i śmierć

Literatura barokowa zaskakuje odbiorcę różnorodnością wizerunków śmierci, od makabrycznych szkieletów do upersonifikowanej konieczności

J. Baka- jego utwory eksponują śmierć bardzo sugestywnie. Poeta na tle nikczemności świata kreśli soczysty wizerunek „śmierci ślepuchy”, która podobnie jak w średniowiecznych tańcach śmierci „koło ucha/Śmiało chodzi,/ Wielu zwodzi” (Uwaga prawdy z rozrywką). W poetyckim wyobrażeniu śmierci bohaterka „jak małpa” drwi z człowieka pokazując mu zastępy robaków, które toczą po śmieci jego ciało („Uwaga zabawnym”).

Liryka Mikołaja Sępa Sarzyńskiego- upersonifikowana śmierć przedstawiona jest jako osoba działająca dynamicznie i zdecydowanie, kreowana na władczynię istot żywych zamieszkujących różne ziemskie przestrzenie:

Córa to grzechowa

Świat skazić gotowa

Wszystko, co się rodzi,

Bądź po ziemi chodzi,

Lub w morskiej wnętrzności

I wietrznej próżności,

Jako kosarz ziele

Ostra kosa ściele.

(Napis na statuę)

Średniowieczna stylizacja śmierci obfitująca w makabryzmy- Miaskowski, Rudnicki, Jagodyński, Potocki.

Morsztyn- w „Emblematach” (82, 50, 96)

• 82- śmierć przedstawiona z kosą i koroną jako władczyni świata, traktująca jednakowo wszystkich ludzi. Okazuje się tyranem i sprawczynią kresu egzystencji

• 50- wiąże temat śmierci z problematyką życia pozagrobowego człowieka, wieczną karą lub nagrodą

• 96- akcentuje znikomość żywota człowieczego i nieustającą obecność śmierci w życiu