LISTA POJĘĆ
AMIDA (Szemone esre) – dziewiętnaście błogosławieństw, modlitwa odmawiana na stojąco, po cichu, z twarzą zwróconą w stronę Ziemi Obiecanej, trzy razy dziennie. Podczas Amidy należy kłaniać się w czterech miejscach modlitwy. W dwa święta (Chanuka, Purim) do Amidy dodaje się Al Hanisim (za cuda).
ARON HA-KODESZ – szafa ołtarzowa przeznaczona do przechowywania zwojów Sefer Tora, umieszczona w głównej sali modlitwy w synagodze. Bogato zdobiona, dwuskrzydłowa, z drzwiami przesłoniętymi parochetem i kaporetem.
ASZKENAZIM (Aszkenazyjczycy) – odłam społeczności żydowskiej pochodzący z środkowej, wschodniej i częściowo zachodniej Europy, związany z kulturą jidysz. Aszkenazim to w Starym Testamencie nazwa plemienia żyjącego na północ od Izraela. Obecnie ok. 80% Żydów należy do tradycji aszkenazyjskiej (architektura, porządek modlitw, wymowa, oparcie o kahał).
BAL SZEM TOW (Izrael Ben Elizer, Beszt) – XVIII w. mistyk i cudotwórca, zapoczątkował nurt polskiego chasydyzmu. Wyznawca Sabataja Cwi. W jego doktrynie ważna jest ekstatyczna modlitwa i trans-rozognienie-ekstaza (hitlahawut) oraz mistyczne przylgnięcie do boga (dewekut). Zapoczątkowany model przywódcy duchowego usiłowali przejąć później cadycy.
BASAR BE-CHALAW (mięso w mleku) – zakaz dotyczący mieszania mięsa i mleka podczas gotowania i spożywania. Według Majmonidesa może mieć związek z zakazem bałwochwalstwa (Lewantyńczycy być mieli rytuał w którym gotowali koźlę w mleku jego matki i skrapiali nim pola).
BERAJTA (to, co na zewnątrz) – cytowane przez Gemarę, teksty misznaickie, które nie zostały zapisane w Misznie. Zawiera wszystkie teksty misznaickie zebrane i przekazane przez mędrców po spisaniu Miszny. Na ogół są one wprowadzane słowami tanu rabanan, zaś opinie im przeciwne – słowami tanja chada… tanja idach.
BEJT HA-KNESET (dom zgromadzeń, dom spotkania) – synagoga.
BEJT HA-MIDRASZ – izba szkolna lub dom nauki – miejsce studiów religijnych i modlitwy.
BEJT HA-MIKDASZ – Świątynia w Jerozolimie.
BIMA (sef. Tewa) – podwyższone miejsce stawiane w centrum synagogi, zbudowane w formie namiotu, altany z balustradą lub kratą i baldachimem, lub w formie kapliczki z dachem w kształcie kopuły z latarnią. Wewnątrz znajduje się stół do wykładania i czytania Tory. Bima służy także jako mównica, miejsce z którego kantor prowadzi modły.
CADYK (pobożny, sprawiedliwy) – prawy, charyzmatyczny przywódca wspólnoty chasydzkiej (zwany też rebe). Rola i zadania cadyka zostały opisane przez Elimelecha z Leżajska. Cadycy z czasem zaczęli tworzyć dynastie i utrzymywać dwory. Ich głównym zajęciem były praktyki ekstatyczne, które wymagają doskonałości wewnętrznej dostępnej tylko wyjątkowym ludziom i nauczanie.
CEDAKA (dobroczynność) – oznacza udzielanie pomocy, wsparcia i darowanie pieniędzy. W judaizmie dawanie ubogim nie jest uważane za hojność, ale akt sprawiedliwości. Według litery prawa żydowskiego należy oddawać biednym dziesięcinę.
CHALLA – dziesięcina składana z chleba i ciasta, początkowo kohenowi, obecnie spalana. Termin rozciągnięty też na specjalne wypieki (np. chałka) z okazji szabatu i świąt.
CHAMISZA CHUMSZEJ TORA (Pięcioksiąg Mojżeszowy) składa się z następujących ksiąg:
Rodzaju (Bereszit)
Wyjścia (Szemot)
Kapłańska (Wajikra)
Liczb (Bamidbar)
Powtórzonego Prawa (Dewarim)
CHASYZDYM (chasidut, chasydzi) – ruch religijny powstały w XVIII wieku na terenie Podola. Celem była odnowa religijności wyznawców judaizmu. Jego twórcą był Bal Szem Tow z Międzyboża. Chasydyzm, rozwijał się pod wpływem mistyki, folkloru. Nie ma spójnej doktryny. Jego cechami są: instytucja cadyków, ekstatyczny typ religijności i przekonanie o tym, że świat przeniknięty jest „świętymi odblaskami”, entuzjazm, taniec, itp. Obecnie zbliżony do mitnagdim.
CHEWRUTA – tradycyjna metoda studiowania Talmudu, w której dwóch studentów niezależnie czyta, a następnie rozważa i dyskutuje jeden fragment tekstu.
EREC IZRAEL (Ziemia Izraela) – również „Ziemia Obiecana” – region, który według Biblii został dany Żydom przez Boga Jahwe. Nazwa odnosi się do patriarchy Jakuba, nazwanego Izraelem.
EZRAT NASZIM (babiniec) – wydzielona część synagogi, przeznaczona dla kobiet. Według ortodoksyjnego judaizmu kobiety nie mogą przebywać w czasie modlitwy w tej samej sali co mężczyźni. To oddzielenie ma służyć lepszej koncentracji.
GAON Z WILNA (Eliasz Ben Salomon Zalman) – jeden z najwybitniejszych uczonych żydowskich XVIII wieku. Ascetyk, nie przyjmował żądnych godności w swojej gminie. Przeciwnik chasydów i haskali. Wprowadził własną metodę krytyczno-filologiczną do badania tekstów. Komentator tekstów judaistycznych, badał anatomię, medycynę ludową, historię i geografię biblijną.
GEMARA (uzupełnienie) – zbiór komentarzy i rozwinięć uzupełniających zagadnienie z podstawowego opracowania prawa żydowskiego (Miszny). Zawiera opinie uczonych zwanych AMORAITAMI. Gemara jest napisana głównie po aramejsku. Zawiera materiał halahiczny i hagadyczny. Wraz z Miszną składa się na Talmud. Istnieją dwie Gemary palestyńska (Talmud Babiloński) i Babilońska (Talmud Babiloński).
GEMATRIA – jedna z hermeneutycznych zasad stosowana do objaśniania tekstu Biblii. Gematria wykorzystuje fakt, że literom alfabetu hebrajskiego są podporządkowane wartości liczbowe. Wyjaśnianie znaczenia polega na porównaniu słów podług ich własności liczbowej i odszukiwaniu ukrytych informacji. Ma duże zastosowanie w Kabale.
HAFTARA (zakończenie) – fragment z ksiąg prorockich odczytywany w szabat, święta i dni postu po czytaniu tory. Osoba odczytująca haftarę zwana maftirem przed czytaniem wygłasza jedno błogosławieństwo a po czytaniu – cztery. Zwyczaj podobno pochodzi z czasów gdy czytanie Tory było zakazane.
HALACHA – prawna strona judaizmu, „żydowska droga”. Część nauki zajmująca się szczególnie rytuałem i normami postępowania. Halacha kształtuje żydowską tożsamość i świadczy o etnicznej tradycji i przynależności do większej grupy.
HAWDALA (oddzielenie) – obrzęd na zakończenie szabatu lub innego święta. Oznacza zakończenie wyjątkowego czasu i rozpoczęcie życia codziennego. Składa się z błogosławieństwa wstępnego i trzech kolejnych nad winem, ziołami i światłem. Ważnym symbolem jest rozdzielenie dwóch połączonych płomieni.
JESZIWA (akademia talmudyczna) – średnia lub wyższa szkoła religijna w której odbywa się studia nad talmudem i kodyfikującą go literaturą rabiniczną. Popularna instytucja edukacyjna wśród Aszkenazyjczyków.
JOM KIPUR (Dzień Pojednania, Dzień Sądu) – dzień postu i pokuty obchodzony dziesiątego dnia miesiąca teszri. Jedno z najważniejszych świąt żydowskich. Jest dniem przebaczenia, oczyszczenia z grzechów i wynagradzania krzywd. Nabożeństwo w Jom Kipur posiada specjalną, rozbudowaną liturgię.
KABALAT SZABAT (powitanie szabatu) – uroczystość odbywająca się w piątek wieczorem. W trakcie zapalane są świece szabatowe i śpiewane niektóre psalmy. Następnie odbywa się kolacja szabasowa.
KABAŁA (hebr. Przyjmowanie tradycji) – ezoteryczny i mistyczny nurt judaizmu powstały w średniowiecznej Hiszpanii (XIII-XV w.). Powstawał pod wpływem filozofii greckiej, Platona, Plotyna i wczesnośredniowiecznej gnozy. Spekulacje kabalistyczne rozwijały się w dwóch nurtach: Istoty Boga, celu istnienia materii, oraz mistycznych praktyk umożliwiających wtajemniczonym połączenie z Bogiem. Ważnym działem jest Księga Zohar.
KADISZ (Aram. Święty) – modlitwa aramejska będąca jednym z najważniejszych elementów liturgii w judaizmie. Kadisz głosi świętość Boga i wyraża nadzieję na zbawienie. Powtarza się ją jako zaznaczenie przerwy między częściami nabożeństwa w bożnicy (Kadisz dera banan – po studiowaniu Talmudu) i przez żałobników (Kadisz Jetom). Jej odmówienie wymaga minjanu.
KASZRUT (kaszer, koszerność) – stan rytualnej czystości regulowany przez odpowiednie przepisy Halachiczne. Dotyczy głównie produktów żywnościowych oraz naczyń, osób i ubrań.
KIDUSZ (uświęcenie) – ceremonia odprawiana na początku szabatu lub innego święta, dla oznajmienia nastania czasu sakralnego. Po zapaleniu świec przed pierwszym posiłkiem. Polega na recytacji wersetów z Biblii, błogosławieństwa nad kielichem wina i błogosławieństwa głoszącego świętość szabatu.
KOHEN (hebr. Kapłan) – męski potomek Aaroona. Kohenowie pełnili funkcje religijne i przewodzili ceremoniom w Świątyni Jerozolimskiej. Mają prawo odmawiania błogosławieństwa kapłańskie - birkat ha-kohanim, w pierwszej kolejności wzywani są do czytania, celebrują uroczystość wykupu pierworodnego oraz odmawiają dziękczynienie po posiłku.
KOL NIDREI – modlitwa żydowska unieważniająca wszystkie przysięgi religijne złożone zbyt pochopnie lub pod przymusem. Odmawiana wieczorem przed Jom Kipur.
KORBANOT – normalnie ofiara lub oddanie dokonywane w Świątyni Jerozolimskiej, jednak wobec braku możliwości odbycia służby świątynnej to Awoda Szeba-lew „służba serca”, „oddanie, które jest w duszy”.
KIRAT SZMA (Szma Izrael) – modlitwa, o charakterze wyznania wiary, zaczynająca się od wersetu „Słuchaj Izraelu…”. Jego wypowiedzenie oznacza świadome potwierdzenie jedyności boga i uznanie siebie za jego sługę.
LECHA DODI – hymn śpiewany w piątkowy wieczór podczas Kabalat Szabat. Wykorzystuje topos szabatu jako królowej i panny młodej, wyraża również nadzieje mesjańskie.
LEWI (lewita) – jedna z grup kapłańskich w starożytnym judaizmie. W starszych tekstach biblijnych utożsamiana z kapłanami, w tekstach powstałych w okresie niewoli babilońskiej – z służbą pomocniczą w świątyni. Problem pochodzenia tej warstwy społecznej nie jest rozstrzygnięty. Lewici są w synagodze wywoływani do czytania tory zaraz po Cohenach.
MAARIW – modlitwa wieczorna. Jedna z trzech obowiązkowych w codziennej liturgii. Należy odmówić ją po zmroku nie później przed północą. W czasie szabatu, odmawia się ją wcześniej, i jest wtedy Kabalat Szabat. Na Maariw składają się Szema Izrael i Amida.
MECHICA – ściana/separacja oddzielająca główną salę modlitewną od babińca. Przeważnie znajdują się w niej okna przez które kobiety mogą śledzić przebieg nabożeństwa.
MELACHA – czynność zakazana w Szabat.
MELAWE MALKE – o szabacie mówi się jak o królowej podczas Melawe Malka – dodatkowego, czwartego posiłku spożywanego ze śpiewem i tańcem w sobotę wieczorem, po zachodzie słońca, czyli już po zakończeniu szabatu. Obyczaj ten jest rozpowszechniony wśród chasydów i kabalistów.
MEZUZA – mały zwój pergaminowy w pojemniku, przybijany do futryny drzwi domu żydowskiego.
MICWA – przykazanie. Zgodnie z tradycją rabiniczną Tora zawiera 613 micwot, w tym 248 nakazów i 365 zakazów. Nie obowiązują one kobiet, ale niektóre z nich się do nich odnoszą.
MIDRASZ – metoda interpretacji, komentowania tekstu biblijnego za pomocą objaśnień, sentencji i przypowieści, wykorzystująca w tym celu tradycję ustną.
MINCHA – modlitwa popołudniowa symbolizująca ofiarę świątynną. Odmawiana przed zachodem słońca.
MINHAG – obyczaj wpływający na tradycyjne sposoby postępowania w życiu codziennym oraz religijnym, a także na interpretację Halachy. Ukształtowały się regionalne odrębności dzielące pod względem minhagu Żydów. Szczególnie między sefaradryjczykami i aszkenazyjczykami.
MINJAN – kworum dziesięciu dorosłych Żydów potrzebne do pewnych modlitw i obrzędów.
MISZNA BERURA – dzieło autorstwa rabina Izreala Meira Kagana, będące komentarzem do pierwszej części Szulchan Aruch. Zawiera komentarze w prosty sposób wyjaśniające codzienne Halachy.
MISZNE TORA – dzieło Majmonidesa, będące kodyfikacją żydowskiego prawa religij nego. Kodeks zawiera czternaście ksiąg podzielonych na sekcje, rozdziały i paragrafy. Poza przepisami obowiązującymi w średniowieczu zawiera też przepisy z czasów świątyni.