Apokryf - Z punktu widzenia judaizmu apokryfami określano pisma, które nie zostały przyjęte do kanonu pism świętych, czyli będące niejako w pewnej opozycji do kanonu. W tym sensie stosuje się też termin pseudoepigraf. Do świętych ksiąg zaliczono te, które spisane były po hebrajsku lub aramejsku – w sumie 39 ksiąg. Odrzucono teksty greckie (przede wszystkim Septuagintę) i inne określając je mianem pism zewnętrznych (ha-chiconim). W ten sposób powstał tzw. kanon hebrajski, który obejmował mniejszą liczbę ksiąg niż Septuaginta (zawierająca 46 ksiąg), na której oparło się chrześcijaństwo. Różnica między ww. kanonem hebrajskim, a Septuagintą to siedem ksiąg, które wzbudzały wątpliwości, co do przynależności do kanonu, już we wczesnym okresie chrześcijaństwa, aż do V w. n.e.

Pseudoepigraf - (gr. pismo z fałszywym tytułem) - dzieło literackie przypisywane określonej osobie, choć napisane przez kogoś zupełnie innego. Przypisane zazwyczaj jakiejś postaci o wysokim autorytecie lub znanej postaci biblijnej, jak np. Adamowi, Henochowi, Mojżeszowi czy też innym. W starożytności, zwłaszcza w środowisku hebrajskim, podpisywanie utworów literackich imieniem znanej postaci było powszechną praktyką. Nieustalone autorstwo ksiąg nie przeczy ich natchnionemu charakterowi.

pseudoepigrafy niekanoniczne (?),

Midrasz - Metoda interpretacji i komentowania biblii hebrajskiej łącząca dydaktykę z formą osobistych przemyśleń autora , często wykorzystywane były przy powstawaniu Talmudu (spisane komentarze rabinów)

1. Co to jest midrasz?

a) jednostka tekstu (efekt hermeneutyki)

b) midrasz jako kolekcja interpretacji (interpretacja -> efekt dociekania)

c) zbiór -> kolekcja Midraszy V- XIIw. (Midrasz Rabba składa się z 10 części. Pochodzi z Vw.ne.)

Wśród "Midraszy" wyróżnia się dwa rodzaje:

1. midrasze halachiczne, których celem jest wydobycie z Tory pisanej praktycznych zasad prawnych i odpowiednie ich sformułowanie (Halacha wyraża prawo).

2. midrasze hagadyczne, które starają się zgłębić etyczne i moralne podłoże tekstu biblijnego (Hagada wyraża postawę moralną). Najstarszym jest "Tanchuma do Pięcioksięgu", innymi są "Midrasz Rabba" i "Midrasz do Psalmów".

Skład Midrasz Rabba,

1. Bereszit Rabba (Rodzaju)

2. Szemot Rabba (Wyjścia)

3. Wajikra Rabba (Kapłańska)

4. Bamidbar Rabba (Liczb)

5. Dewarim Rabba (Powtórzonego Prawa)

6. Szir ha-Szirim Rabba (Pieśń nad pieśniami)

7. Rut Rabba

8. Ester Rabba

9. Ejcha Rabba (Lamentacji)

10. Kohelet Rabba

Halacha - (hebr. הלכה, droga, zachowanie) – nazwa prawa żydowskiego, obejmującego prawo biblijne, talmudyczne oraz późniejsze kodyfikacje (Szulchan Aruch) i responsa rabiniczne, a nawet lokalne tradycje. Halacha dotyczy przepisów kultowo-liturgicznych, pokarmowych – koszerność (kaszrut) – i różnych aspektów życia codziennego, obowiązujących Żydów ortodoksyjnych. Zawiera 613 przykazań (noszących nazwę micwa), na które składa się 248 nakazów i 365 zakazów. Judaizm reformowany i judaizm humanistyczny traktują Halachę jako bardzo ważny element tradycji judaizmu. Jednocześnie jednak poddają ją współczesnej krytyce. Traktują ją raczej jako wskazówkę, a nie ostateczny autorytet. Dotyczy to przepisów koszerności, etyki seksualnej itd.

Kodeksy halachiczne- rozwój chronologicznie:

- tszuwot- responsa halachiczne 8 i 9 wiek

- Sefer Halachot (Jichak Alfasi) 9 wiek

- Miszne Tora (Mjamonides) 12 wiek

- Arba turim (Jakow ben Aszer)

- Szulchan Aruch (Josef Karo) i dodatek aszkenazyjski Mapa (Mosze Iserles) 16 wiek.

późniejsze próby kodeksów halachicznych nie miały już charakteru kodyfikacji całej halachy tylko nawiązywały do poprzednich kodeksów i rozwijały poszczególne tematy.

Agada - (hebr. הגדה haggadà) – słowo oznaczające opowiadanie, opowieść, sagę i odnosi się do legend, przypowieści i opowiadań z rabinicznej egzegezy Biblii i Talmudu, a szczególną rolę odgrywa w midraszu. W przeciwieństwie do halachy nie wyjaśnia reguł postępowania. Najbardziej znaną haggadą jest opowiadanie ułożone na pamiątkę wyjścia ludu izraelskiego z Egiptu. Utwór ten składa się z fragmentów biblijnych, komentarzy i modlitw. Spisana została między II, a IV wiekiem n.e. Czytana jest w jesziwie oraz podczas obrzędów ślubnych i pogrzebowych. Opowieść o wyjściu Żydów z Egiptu czyta się podczas wieczerzy sederowej w święto Pesach. Hagada na święto Pesach opowiada i przypomina o Wyjściu Izraelitów z Egiptu i plagach, jakie spadły na Egipcjan. Opisuje powinności mieszkańców żydowskiego domu w dniu święta, wymienia obowiązkowe potrawy na sederowym stole oraz symboliczne znaczenie każdej z nich. Hagada podaje niezbędne do uczczenia święta modlitwy, ale także teksty wierszyków i wyliczanek dla dzieci. Hagada na święto Pesach jest żydowską książką mającą najwięcej wydań w historii (ponad 3500).

Miszna - (hebr. משנה miszna "powtarzanie, badanie", od hebr. שנה szana "powtarzać, badać", jeden z podstawowych tekstów rabinicznych, zawierający głównie rozstrzygnięcia halachiczne, czyli prawne normy postępowania oparte na Torze i z niej wyinterpretowane. Były one systematycznie zbierane przez uczonych żydowskich, zwanych soferim. Ostateczną postać pisaną nadał jej po powstaniu Bar Kochby około roku 220 Juda ha-Nasi. Uważana jest za pierwsze dzieło judaizmu rabinicznego.

Miszna składa się z sześciu porządków (Szas), z których każdy dzieli się na zmienną liczbę traktatów (łącznie 63), a te na rozdziały i lekcje:

* Zeraim (11 traktatów) - błogosławieństwo i ofiary,

* Moed (12 traktatów) - Szabat i święta,

* Naszim (7 traktatów) - małżeństwo i rozwód,

* Nezikin (10 traktatów) - prawo cywilne,

* Kodaszim (11 traktatów) - ofiary i świętokradztwo,

* Tocharot (12 traktatów) - nieczystość i rytuały.

Komentarze do Miszny zawarte są w Gemarze.

Gemara - hebr. גמרא to aramejskojęzyczny zbiór rabinicznych komentarzy i objaśnień uzupełniających Misznę, czyli kodeks prawa obyczajowego w judaizmie. Obie księgi tworzą razem Talmud. Gemara oznacza „zakończenie”. Z tego względu, iż Gemara była tworzona i w Jerozolimie i w Babilonii istnieją dwie wersje Talmudu - babilońska i palestyńska (Gemara palestyńska zawiera mało opowieści i legend - Gemara Babilońska, jest zwięzła i znalazły się w niej szeroko dyskutowane przez Żydów problemy dotyczące zasad prawa - Halacha, obejmujące Palestynę).

Talmud (z hebrajskiego talmud - "nauka", "studium", od lamad - "uczyć"), najważniejsze obok Miszny dzieło literatury rabinicznej. Spisany w językach aramejskim i hebrajskim, z fragmentami greckimi i łacińskimi, stanowi jej dopełnienie i rozwinięcie, a zarazem komentarz do niej.

Talmud powstał w wyniku pracy amoraitów - uczonych-rabinów zgłębiających Torę w obu jej postaciach i kontynuujących dokonania tanaitów. Ich następcami byli z kolei saworaici, których zasługą była ostateczna redakcja tekstu, oraz gaonowie, kierujący od VI w. żydowskimi uczelniami babilońskimi, gdzie studiowano Talmud.

Opracowany zgodnie z porządkiem Miszny, Talmud przytacza w całości poszczególne jej traktaty opatrując je tzw. Gemarą, czyli dodatkiem, w którym zamieszczono różne misznaickie orzeczenia i nowe przepisy. Gemara istnieje w dwóch odmianach: jerozolimskiej i babilońskiej, w związku z czym są też dwie redakcje Talmudu: Talmud Jerozolimski (Talmud Jeruszalmi, zwany też Talmudem Palestyńskim albo Talmud Ziemi Izraela) z końca IV w. i Talmud Babiloński (Talmud Bawli) z V w., zamknięty ostatecznie w VIII w.

W dochowanej do dziś postaci Talmud Jerozolimski komentuje (czasami po wielekroć) 39 , a Talmud Babiloński 37 spośród 63 traktatów Miszny. Talmud Babiloński, znacznie obszerniejszy od Talmudu Jerozolimskiego, obejmujący ponadto tzw. małe rozprawy spoza Miszny, został uznany za normatywny dla całego judaizmu.

Talmud w obu redakcjach, nie stroniąc od hagady (legendy, przypowieści, alegorie itp.), zawiera przede wszystkim halachę, tzn. ustalenia doktrynalno-prawne dotyczące niemal wszystkich dziedzin życia religijnego i świeckiego.

Dodatek: Składa się z dwóch części: Miszny i Gemary. Miszna to zbiór, początkowo ustnych, a następnie listownych odpowiedzi rabinów wiernym, którzy zapytywali jak interpretować praktycznie określone zapisy zawarte w Torze. Po uporządkowaniu tej tradycji powstała kodyfikacja obejmująca całą sferę obyczajowości (święta, ceremonie, rytuały, prawa, obyczaje, itp.) - w sumie jest to 248 podstawowych obowiązków i 365 zakazów, ułożonych według porządku, jaki występuje w biblijnej Księdze Powtórzonego Prawa. Natomiast Gemara stanowi bardzo obszerny komentarz do poszczególnych fragmentów Miszny, jeszcze bardziej precyzyjnie ustalający właściwe zachowanie pobożnego żyda w danej sytuacji.

Redakcja Gemary - Amoraici,

Redakcja Miszny - uczeni faryzejscy - soferim (ale zbierana przez tanaitów, oni też czasem są podawani za autorów Miszny)

kodeksy halachiczne - Szulchan Aruch (hebr. שולחן ערוך nakryty stół) – we współczesnym judaizmie podstawowy kodeks prawa żydowskiego (halachy). Ułożony został przez Josefa Karo. Wydano go w Wenecji w 1565 r. Ma formę komentarza do wcześniejszego kodeksu Arba Turim, dzieła Jaakowa ben Aszera z I poł. XIV w. Szulchan Aruch powstał z myślą o udostępnieniu prawa religijnego wszystkim Żydom, stąd autor pominął w nim komentarze etyczne, cytaty z Biblii, źródła halachiczne oraz imiona autorów poszczególnych rozwiązań prawnych. Podobnie jak Arba Turim składa się z czterech części:

1. Orach Chaim - prawa dotyczące dni powszednich, szabatu i świąt

2. Jore Dea - prawa dotycząca uboju rytualnego, koszeru, czystości, żałoby, konwersji i in.

3. Ewen Haezer - prawa dotyczące małżeństw i rozwodów

4. Choszen Miszpat - prawo cywilne i kryminalne

Kodeks powstał w środowisku Żydów sefardyjskich, stąd nie uwzględniał lokalnych tradycji Aszkenazyjczyków. Stosowne uzupełnienie zwane Mappa (obrus) opracował krakowski rabin Mojżesz Isserles zw. Remuh. Obecnie w użyciu są kompendia Szulchan Aruch np. Kicur Szulchan Aruch Solomona Ganzfrieda.

mam napisane, że trzeba znać tytuły i autorów fragmentów (nie wiem czy chodzi o te fragmenty kodeksów omawiane na zajęciach bo tego już sobie nie zapisałam),

Kabała (heb. קבלה – otrzymywanie, przyjmowanie) - duchowa mistyczno-filozoficzna szkoła judaizmu do podstawowych źródeł której zaliczają się: Tora, Zohar, Ec Haim, Talmud dziesięciu sefirot, Sefer Jecira, Bagir, a także różne dzieła Ari (rabina Icchaka Luria Aszkenazi, znanego także pod imieniem Arizal) oraz Baal Sulama (Jehuda Leib Ha-Lewi Aszlaga). Kabała miała wpływ na wielu filozofów i naukowców na przestrzeni historii i zdobyła znaczną popularność w ostatnich latach. Na Kabale oparte są liczne żydowskie ruchy ostatnich stuleci – szczególnie, tak znaczące, jak chasydyzm i religijny syjonizm.

Niektórzy religioznawcy ograniczają znaczenie słowa Kabała wyłącznie do mistycznych systemów religijnych powstałych po XII wieku. Inni specjaliści sądzą, że ten podział jest sztuczny. W ich ujęciu kabała średniowieczna jest tylko kolejną fazą rozwoju mistycyzmu żydowskiego. Według ich podejścia początki Kabały sięgają nawet I w. p.n.e. Sami ortodoksyjni żydzi całkowicie zaprzeczają jakoby Kabała kiedykolwiek była inna od współczesnej utrzymując, że jest to tradycja ustna, przekazywana od wieków, a niezbędna do właściwego zrozumienia Tory.

Kabała żydowska dzieli się na trzy główne nurty:

Nurt pierwszy to kabała magiczna ( jej najbardziej znanym i najwybitniejszym przedstawicielem był, żyjący w XIII wieku, Abraham Abulafia ).

Nurt drugi formuje kabała teozoficzna. Rozgałęzia się ona na kilka odmian, z których do najważniejszych zalicza się kabałę luriańską (nazwa pochodzi od szesnastowiecznego kabalisty Izaaka Lurii ). Koncentruje się ona na zgłębianiu istoty Stwórcy oraz roli czynu człowieka w restytucji dawnego porządku wszechświata naruszonego w skutek kosmicznej katastrofy, strącenia zbuntowanych aniołów i grzechu nieposłuszeństwa Adama.

Do trzeciego nurtu należy kabała mistyczna reprezentowana przez średniowiecznych chasidim - pobożnych, a następnie przez osiemnasto i dziewiętnastowiecznych chasydów. Jest to kabała ukierunkowująca człowieka na zawiązanie osobistego kontaktu z Bogiem poprzez micwot (właściwe uczynki) oraz modlitwę, dzięki której przylega on do Boga i z Nim chadza.

Gaonowie - (hebr. גאון Gaon geniusz) – tytuł honorowy przyznawany rabinom dwóch akademii talmudycznych w Surze i Pumbedicie w Babilonii w latach 650-1250.

W judaizmie wyróżnia się epokę gaonów, trwającą od 589 do 1038, kiedy to byli oni najwyższymi autorytetami dla wyznawców judaizmu. Później tytuł ten społeczności żydowskie nadawały rabinom, szczególnie biegłym w interpretacji Talmudu. Gaonem z Wilna nazywano w XVIII wieku Eliasza ben Salomona Zalmana.

Kanon Judaizmu: Tanach – podział:

Prawo – Tora (Pięcioksiąg Mojżesza)

1. Księga Rodzaju – Be-reszit (בראשית)

2. Księga Wyjścia – Szemot (שמות)

3. Księga Kapłańska – Wa-jikra (ויקרא)

4. Księga Liczb – Ba-midbar (במדבר)

5. Księga Powtórzonego Prawa – Dwarim (דברים)

Prorocy – Newiim

Prorocy Dawniejsi - newiim riszonim?

6. Księga Jozuego – Jehoszua (יהושע)

7. Księga Sędziów – Szoftim (שופטים)

8. Księgi Samuela (1 i 2) – Szemuel (שמואל)

9. Księgi Królów (1 i 2) – Melachim (מלכים)

Prorocy Późniejsi - newiim acharonim?

10. Księga Izajasza – Jiszaja (ישעיה)

11. Księga Jeremiasza – Jiremija (ירמיה)

12. Księga Ezechiela – Jichzekel (יחזקאל)

13. Dwunastu Proroków Mniejszych – Trej Asar (תרי עשר)

Księga Ozeasza – Hoszea (הושע)

Księga Joela – Joel (יואל)

Księga Amosa – Amos (עמוס)

Księga Abdiasza – Owadija (עובדיה)

Księga Jonasza – Jona (יונה)

Księga Micheasza – Micha (מיכה)

Księga Nahuma – Nachum (נחום)

Księga Habakuka – Chawakuk (חבקוק)

Księga Sofoniasza – Cfanija (צפניה)

Księga Aggeusza – Chagaj (חגי)

Księga Zachariasza – Zcharija (זכריה)

Księga Malachiasza – Malachi (מלאכי)

Pisma – Ketuwim

14. Księga Psalmów – Tehilim (תהלים)

15. Księga Przysłów – Miszlej (משלי)

16. Księga Hioba – Ijow (איוב)

17. Pieśń nad pieśniami – Szir ha-szirim (שיר השירים)

18. Księga Rut – Rut (רות)

19. Lamentacje Jeremiasza – Ejka (איכה)

20. Księga Koheleta – Kohelet (קהלת)

21. Księga Estery – Ester (אסתר)

22. Księga Daniela – Daniel (דניאל)

23. Księgi Ezdrasza i Nehemiasza – Ezra we-Nechemija (עזרא ונחמיה)

24. Księgi Kronik (1 i 2) – Diwrej ha-jamim (דברי הימים)

Księgi od Pieśni nad pieśniami do Księgi Estery stanowią חמש מגילות (hamesz megilot), czyli "pięć zwojów", które odczytywane są podczas ważniejszych świąt żydowskich.

Miszne Tora (Powtórzenie Tory, hebr. משנה תורה), także pod tytułem Jad ha-Chazaka (Silna dłoń, hebr. יד החזקה) - pierwszy, po ukształtowaniu się Talmudu, kodeks systematyzujący prawo żydowskie. Autor, Rabbi Mojżesz Majmonides, pisał swe dzieło w latach 1170-1178, przebywając w Egipcie.

Kodeks składa się z 14 ksiąg, podzielonych na sekcje, rozdziały i paragrafy. Do dziś stanowi jedyne posttalmudyczne opracowanie wszystkich aspektów przepisów judaizmu, włącznie z prawami dotyczącymi składania ofiar w Świątyni Jerozolimskiej.