Azja Środkowa to ogromny region posiadający bogate korzenie religijno – kulturowe, historyczne oraz ogromne zasoby surowcowe, będące przedmiotem zainteresowania poszczególnych państw świata. W obrębie regionu znajduje się ważne z punktu widzenia zasobów naturalnych Morze Kaspijskie, do którego dostęp mają Azerbejdżan, Rosja, Iran, Turkmenistan oraz Kazachstan. W świetle odkryć ogromnych złóż ropy naftowej na dnie tegoż morza, między pięcioma republikami położonymi nad nim, rozgorzał spór o podział na strefy dostępu do jego morza. Region ten bowiem, zasobny jest w cenne złoża surowców mineralnych, jednak wydobycie ich nastręcza wielu trudności, ponieważ teren, na którym się znajdują, został zdewastowany geologicznie w czasach radzieckich. Republiki znajdujące się w tym regionie, takie jak: Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan należały do państwa radzieckiego. Spod jego hegemonii wyzwoliły się w 1991 roku, tworząc wraz z resztą niepodległych republik Wspólnotę Niepodległych Państw.

Obecnie widoczna jest geopolityczna rywalizacja Federacji Rosyjskiej i Chińskiej Republiki Ludowej o wpływy w regionie. Ogromna zasobność tego regionu w surowce energetyczne oraz położenie między Azją a Europą powoduje, że region ten ma znaczenie strategiczne i będzie na pewno miejscem współzawodnictwa rosyjsko – chińskiego.

ROLA AZJI ŚRODKOWEJ W POLITYCE FEDERACJI ROSYJSKIEJ I CHRL

Region Azji Środkowej zajmuje ważne miejsce w polityce zagranicznej zarówno Chin jak i Rosji. Z punktu widzenia geopolitycznego pozostaje istotnym miejscem odbioru energii także dla Unii Europejskiej. Chiny odnajdują tu zaplecze surowcowe, którego brak temu krajowi. Azjatyckie terytorium jest obecnie miejscem walki o wpływy w sferze nośników energii i ich eksportu, ale także coraz silniejszych wpływów radykalizmu islamskiego z Afganistanu. Jeśli chodzi o zasoby gazu ziemnego i ropy naftowej, kraje Azji Centralnej znajdują się na pierwszych miejscach list światowych. Stąd walka o wpływy z zasobów naturalnych toczy się między Unią Europejską, Rosją oraz Chinami. Współcześnie coraz bardziej zauważalne są silniejsze oddziaływania chińskie na tym obszarze, zaś rosyjska dominacja przestaje pełnić istotną rolę. To właśnie Chiny, posiadając największy potencjał militarny, mają szansę na wygranie tej walki. Również CHRL wraz z USA rywalizują w republikach środkowoazjatyckich o eksport ropy naftowej i gazu ziemnego. Stają się tym samym głównymi konkurentami Rosji w tych kwestiach. Stosunki rosyjsko – chińskie w przyszłości w sferze gospodarczej mogą przybrać charakter konfliktowy. Wszystko będzie zależało od relacji Chin z Turkmenistanem, Kazachstanem i Uzbekistanem. Relacje te mogą również wpłynąć na stosunki Rosji z państwami Azji Środkowej. Dla Rosji utrata wpływów w regionie nie byłaby korzystna, zwłaszcza w świetle sieci tranzytowych. Zaś same państwa środkowoazjatyckie powinny dążyć do uniezależnienia się od Rosji, wykorzystując fakt, że Chiny zainteresowane są pozyskiwaniem źródeł energii z tego regionu.

W przypadku CHRL, w wygrywaniu wpływów w regionie działa ona poprzez rozwijanie relacji w sferze gospodarczej oraz pomoc w doskonaleniu infrastruktury energetycznej w republikach środkowoazjatyckich. Rosji natomiast chodzi o zatrzymanie swoich wpływów w regionie, traktując go jako strefę swoich żywotnych wpływów. Federacja Rosyjska nie daje przyzwolenia na jakiekolwiek próby dywersyfikacji dostaw energii, a zwłaszcza projekty przesyłowe krajów środkowoazjatyckich omijające rosyjskie terytorium. Rosja widząc taki stan rzeczy, w pewien sposób stara się dążyć do odgrywania znaczącej roli w Azji Środkowej, równoważąc wpływy chińskie oraz amerykańskie. Nieunikniona obecność Rosji w regionie powoduje, że wywiera ona naciski stamtąd na inne państwa. Z racji tradycji historycznych oraz położenia geograficznego Federacja Rosyjska odnosi się do obszaru Azji Środkowej jako swojej wyłącznej strefy wpływów. Taki układ jest charakterystyczny dla czasów radzieckich.

Moskwa wraz z Pekinem w walce o wpływy w Azji Środkowej zabiegają o swoje bezpieczeństwo energetyczne, forsując także działania finansowe, które zapewnią im stały dostęp do złóż surowców. Już dzisiaj widać, że walkę o wpływy wygrywać zaczyna ChRL, zwłaszcza w świetle otwartego z końcem 2009 roku gazociągu z Turkmenistanu do Chin, który ma rozpiętość blisko 7 tysięcy km długości. Kilkumiliardowe inwestycje w infrastrukturę ropociągów w regionie pokazują, że Chiny wyrastają na gracza o coraz większym znaczeniu broniącego swoich interesów w republikach środkowoazjatyckich. Wydarzenie, jakim było otwarcie tegoż gazociągu pokazało, że Rosja zaczyna tracić monopol na eksport gazu z regionu, a Turkmenistan jest w stanie wyzwolić się spod narzucanej zależności rosyjskiej. Państwa, na których terytorium nie znajdują się niemal żadne zasoby surowcowe, takie jak Tadżykistan czy Kirgistan, będą skłaniać się ku współpracy z Państwem Środka. Chiny pełnią więc w Azji Środkowej rolę stabilizatora, gdyż jest to teren podatny na wybuchy konfliktów na tle etnicznym.

ROLA SZANGHAJSKIEJ ORGANIZACJI WSPÓŁPRACY

SzOW jest nowym forum kooperacji oraz działania Rosji i Chin; tu odbywa się dialog pomiędzy państwami na temat przyszłej sytuacji Azji Środkowej. Dwa światowe mocarstwa powołały tę organizację, na którą obecnie mają największy wpływ. Jest to także skuteczne narzędzie do wywierania nacisków na republiki środkowoazjatyckie. W Azji Środkowej zbiegają się cele energetyczne zarówno Chin jak i Federacji Rosyjskiej, dlatego Waszyngton liczy na to, że w przyszłości będą one ze sobą rywalizowały o zasoby naturalne. Władimir Putin w 2006 r. uznał SzOW za efektywne forum działania i współpracy międzynarodowej. Jeszcze w czasie pierwszej kadencji był zdania, że SzOW jest organizacją, która stabilizuje region Azji Środkowej.

W ramach organizacji widać różne potencjały państw, z jednej strony Rosja dąży do kontroli szlaków przesyłowych surowców energetycznych, chęć wpływania na ceny tychże surowców oraz kontrolę ich dostaw do Europy. Z drugiej zaś strony Pekin angażuje się w materię kaspijską, co Rosja uważa za ingerencję w jej interesy. Region Azji Środkowej jawi się jako zaplecze ogromnych bogactw surowcowych dla rozwijającej się w ogromnym tempie gospodarki Chińskiej Republiki Ludowej. Szanghajska Organizacja Współpracy jest organizacją pozwalającą Rosji kontrolować i ograniczać działalność chińską w Azji Środkowej. Wzrastające zapotrzebowanie na energię w Chinach czyni ten region integralną częścią chińskiej globalnej strategii. Wzrost gospodarczy powoduje także, że Eurazja zmienia się w zaplecze surowcowe nie tylko dla europejskiej gospodarki, ale również dla chińskiej. Ogólny brak współzawodnictwa pomiędzy postsowieckimi republikami w sensie ekonomicznym sprawia, że eksport jest utrudniony, a często nawet niemożliwy do wykonania.

Obecność Chin w SzOW spowodowała wzrost zaufania dziewięciu republik względem całego państwa. Należy również wspomnieć, iż Chiny wraz z państwami członkowskimi biorą udział w budowie strefy stabilności i rozwoju w Azji Środkowej, która w stosunku do Azji Południowej i Bliskiego Wschodu pozwoli na budowę bezkonfliktowego środowiska w celu dalszego wzrostu Państwa Środka. Aktywność Chin i Rosji w SzOW pokazała, że oba państwa potrafią razem współdziałać mimo wyraźnej różnicy interesów.

PRZESŁANKI OBECNOŚCI ROSJI I CHIN W AZJI ŚRODKOWEJ

Główne przesłanki obecności tych dwóch państw dotyczą w głównej mierze dostępu do surowców energetycznych. Państwa regionu posiadające je są więc zapleczem zwłaszcza dla ChRL. Obecność rosyjska w regionie ma charakter ekspansji gospodarczej oraz politycznej i zderza się w Azji Centralnej z interesami chińskimi.

Kazachstan posiadający największe, potwierdzone zasoby ropy naftowej w regionie, jest głównym eksporterem tego surowca przez terytorium Rosji. Jednocześnie wraz z Chinami bierze udział w budowie rurociągu, którego finalizacja ma przypadać na 2010 rok. Dla Rosji, kaspijski gaz jest bardzo istotny, a bieżące interesy gospodarcze sięgają czasów ZSRR. Stosunki kazachsko – rosyjskie nastawione są na wzmacnianie więzi energetycznych i wojskowych. Nie bez powodu rosyjski koncern naftowy Gazprom podpisał kilka lat temu kontrakty o współpracy min.: z Kazachstanem, Kirgistanem czy Tadżykistanem po to, by zyskać dostęp do ogromnych złóż taniego gazu z Azji Środkowej. A państwa te niejako zmuszone były do podpisania takich umów, by cokolwiek zarobić ze swojego eksportu.

Ważnym krajem w regionie jest Uzbekistan, zasobny w różnorakie surowce mineralne, w tym gaz ziemny (uzbecka gospodarka opiera się w większości na produkcji bawełny). Chiny natomiast jako partner handlowy zajmują istotną pozycję na rynku światowym, zwłaszcza jeśli chodzi o zasoby gazu ziemnego. Przemysł eksportowy tego kraju skupia się głównie na wydobyciu złota oraz eksporcie do sąsiadujących republik gazu ziemnego i ropy. Inwestycje Rosji i Chin w uzbecki przemysł naftowo-gazowy, powodują wzrost rozwoju tegoż państwa. Rosyjskie intencje nastawione są głównie na sferę związaną z ropą naftową i gazem ziemnym.

Przejdźmy następnie do Turkmenistanu, leżącego w bezpośrednim dostępie do Morza Kaspijskiego, co daje mu uprzywilejowaną pozycję. Z punktu widzenia geopolitycznego i geostrategicznego morze to stanowi strategiczne miejsce dla całej Azji Środkowej. Wydobycie gazu ziemnego przyczyniło się do wzbogacenia Turkmenistanu, surowiec ten stał się także głównym produktem eksportowym kraju. Uwarunkowania geopolityczne Turkmenistanu wynikają ze sposobu prowadzenia władzy przez ówczesnego prezydenta Nijazowa. Kluczowe są więc stosunki Turkmenistanu z sąsiadami, w głównej mierze z Federacją Rosyjską. Jednak i tutaj pojawiają się trudności, zwłaszcza jeśli chodzi o transport ropy naftowej. Jeszcze za panowania Nijazowa dochodziło do nieporozumień na tej linii. Również kraje członkowskie WNP zaczęły podejmować głos w tej ważkiej sprawie, która miała zaważyć na przyszłym kształcie całej gospodarki obszaru Wspólnoty Niepodległych Państw. Celem polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej w stosunku do Turkmenistanu jest przede wszystkim zachowanie tam monopolistycznej pozycji Gazpromu. Koncern naftowy ma obecnie pod kontrolą większość sieci przesyłowych w Rosji i za granicą. Prowadzi on często brutalną politykę, polegającą na wymuszeniach, dlatego bywa określany „państwem w państwie”.

Obecność Chin i Rosji w Azji Środkowej to swoista batalia o wpływy na tymże terytorium. Aktualnie oba państwa mogą rywalizować ze sobą na zasadzie przedstawiania korzystniejszych kontraktów gospodarczych i wspierania inwestycji w infrastrukturę przesyłową republik środkowoazjatyckich. Można zaryzykować stwierdzenie, że państwa Azji Środkowej będą ciążyły ku Chinom, chcąc się wyzwolić spod bardzo długiej zależności rosyjskiej. Spróbują udowodnić, że są w stanie wzmocnić swój eksport, a nie pozostawać w ciągłym uzależnieniu od Rosji. Głód energii w Chinach, które rozwijają się w zaskakującym tempie, będzie powodował sięganie do zaplecza surowcowego jakim jest Azja Środkowa. Poza tym obecność mocarstwa w tym regionie może okazać się próbą przełamania monopolu Gazpromu na gazociągi tychże państw. Rzeczą oczywistą jest również używanie energetyki do realizacji celów politycznych przez Rosję. Rola Chin ma w regionie duże znaczenie; poprzez swoją obecność w Azji Środkowej wywiera pozytywny wpływ na ukrócenie rosyjskiego sposobu prowadzenia polityki zastraszania. Co za tym idzie, kraje zależne politycznie od Rosji, takie jak Kirgistan i Tadżykistan, zaczynają dostrzegać w Państwie Środka alternatywę do współpracy. Dla Chin będzie to korzystna sytuacja z punktu widzenia napływu inwestycji zagranicznych. W celu zaspokojenia potrzeb surowcowych i dynamicznie rozwijającej się gospodarki, ChRL zwraca ster swojej polityki w kierunku państw zasobnych w ropę naftową i gaz ziemny; dywersyfikując tym samym dostawy.

Paulina Cisłowska