Ryzyko kredytowe

Należy jednak pamiętać, że pojęcie ryzyko kredytowe nie dotyczy wyłącznie samych kredytów bankowych. Wiąże się ono ze wszystkimi rodzajami aktywów bilansowych, do których bank ma tytuł prawny oraz pozycji pozabilansowych- tak udzielonych, jak i otrzymanych. Zatem oprócz udzielanych kredytów i pożyczek uwzględnić należy:

• kredyty przyznane, lecz niepobrane,

• gwarancje i akcepty bankowe,

• akredytywy,

• karty kredytowe,

• poręczenia,

• lokaty na rynku międzybankowym,

• instrumenty rynku kapitałowego (obligacje, bony skarbowe, instrumenty pochodne, akcje i udziały w spółkach

• kapitałowych).

Klasyfikacja

Pojęcie ryzyko kredytowe ze względu na swój złożony i zróżnicowany charakter podlega różnego rodzaju klasyfikacjom. Najczęściej stosowana dzieli ryzyko w zależności od elementów bilansu banków, które je tworzą na:

• ryzyko aktywne- czyli takie, które grozi niespłaceniem przez kredytobiorcę rat i odsetek w ustalonej w umowie wysokości i terminie. Ryzyko to, choć w pewnym sensie jest zależne od uwarunkowań banku, ma charakter głównie zewnętrzny i nie daje się w pełni kontrolować.

• ryzyko pasywne- czyli takie, w którym występuje zagrożenie wcześniejszego, niż jest to zapisane w umowie, wycofania przez deponenta zdeponowanych środków. W takim przypadku bank jest w istocie stroną bierną, nie mającą żadnego wpływu, a decydentami są deponenci.¹

Inna klasyfikacja, rozpatrująca ryzyko kredytowe pod względem podmiotu lub skali i zakresu zakłada podział na:

• ryzyko indywidualne lub jednostkowe, gdzie mamy do czynienia z pojedynczą umową kredytową,

• ryzyko portfelowe lub ogólne, gdzie występują zagregowane ryzyka indywidualne, obejmujące cały portfel kredytowy²

Trzeci (acz nieostatni) podział, choć rzadko omawiany jest bardzo istotny z praktycznego punktu widzenia. Rozpatruje ryzyko kredytowe z punktu widzenia granic akceptowalności przez bank i dzieli je na:

• ryzyko akceptowalne,

• ryzyko nieakceptowane.

W istocie nie każde ryzyko jest przez bank akceptowalne i w konsekwencji nie każde jest przyjmowane. Kryteria oceny i linie ustalające poziom akceptowalności wyznaczane są osobno przez każdy bank tak, by miały przełożenie na jego aktualnie stosowaną politykę kredytową (ekspansywną, zrównoważoną, czy zachowawczą).³

Czynniki kształtujące ryzyko kredytowe

Działalność kredytowa banków komercyjnych stanowi obecnie przeciętnie ok. 35-60% ich aktywów, generuje największe dochody, ale jednocześnie jest obciążona największym potencjałem ryzyka. Dlatego też bardzo ważne jest zestawienie podstawowych czynników kształtujących ryzyko kredytowe. Czynniki te nazywane są determinantami ryzyka w działalności kredytowej banku.

Najpopularniejsza klasyfikacja determinantów ryzyka kredytowego dzieli je na: zewnętrzne (egzogeniczne)

i wewnętrzne (endogeniczne).

Do podstawowych determinantów zewnętrznych należą m.in.:

• determinanty koniunkturalno- rynkowe, czyli wpływ cyklicznych wahań koniunkturalnych na zdolność kredytową banków. Do tej grupy determinantów należą również: skala deficytu budżetowego, skala zadłużenia publicznego i zagranicznego, tendencje inflacyjne, zmienność kursów walutowych, czy stóp procentowych.

• determinanty polityczno- społeczne, czyli polityka rządu danego kraju, rozwiązania legislacyjno- organizacyjne dotyczące gospodarki, czy sfery działalności banków.

• determinanty społeczno- demograficzne, czyli wpływ społecznych preferencji i zachowań takich jak: skłonności do oszczędzania, zadłużania się, czy dyscyplina lub nieufność wobec systemu bankowego. Czynniki demograficzne odwołują się przede wszystkim do struktury i zmian w populacji danego kraju.

• determinanty techniczne- czyli wpływ rozwoju technologicznego i informatycznego

• pozostałe determinanty, takie jak zdarzenia losowe (klęski żywiołowe, przestępczość, korupcja itp.)

Determinanty wewnętrzne dzielą się na:

• determinanty proceduralno- systemowe, czyli wpływ wytycznych i procedur kredytowych banku. Istotne są m.in.: formy zabezpieczenia kredytu, rodzaje kredytu, długość okresu kredytowania, czy warunki obsługiwania długu.

• determinanty wynikające z zaniedbań/zaniechań realizacyjnych, czyli wpływ błędów ludzkich, takich jak odstępowanie od przyjętych zasad polityki kredytowej, niedostateczne kwalifikacje lub wiedza o kredytobiorcy, zbytni optymizm czy powierzchowna analiza przedsiębiorstwa.

Przygotowanie

Każdy bank prowadzi politykę kredytową w inny sposób, w zależności od swojego profilu, koniunktury, doświadczeń, czy wytycznych zagranicznej centrali banku. Niemniej jednak można spróbować politykę kredytową polskich banków, a ściślej mówiąc ich przygotowanie do kredytowania danego podmiotu, zamknąć w pewne sztywne ramy. Należy najpierw odpowiedzieć na pytanie, co w kwestii formalnej reguluje działalność kredytową banków. Z pewnością do niezbędnych dokumentów należeć będą:

• Ustawa Prawo Bankowe z dn. 29 sierpnia 1997r. z późniejszymi zmianami.

• Statut Banku

• ogólnie przyjęte zasady polityki kredytowej i gwarancyjnej banku

oraz

• zarządzenia Prezesa i Pisma Okólne

Wyznaczając podstawowe warunki kredytowania bank musi określić kto może korzystać z udzielanych kredytów i jakie musi spełniać wymagania. W tym miejscu rozpatrywana będzie bieżąca i perspektywiczna zdolność kredytowa, a także ekonomiczna i finansowa efektywność planowanego przedsięwzięcia. Banki przeważnie nie są zainteresowane udzielaniem kredytów przedsiębiorcom na przedsięwzięcia związane z rolnictwem oraz tym którzy nie prowadzą ksiąg rachunkowych. Ponadto zwykle określany jest okres działalności firmy, który nie powinien przekraczać określonego limitu (np. 24 miesiące).

Następnie banki precyzują w jaki sposób oceniana jest zdolność kredytowa danego przedsięwzięcia. Podstawowym narzędziem takiej analizy jest zawsze rating, który określany jest według obowiązującej w banku metodologii.

Sama decyzja o przyznaniu kredytu uwarunkowana jest wieloma, różnymi kryteriami, do których należą m.in.:

• ocena stopnia ryzyka podmiotu i przedmiotu finansowania

• efektywność zamierzonego przedsięwzięcia

• jakość zabezpieczenia

• kwota i waluta kredytu

• okres kredytowania

Kredytując dane przedsięwzięcie banki zasięgają opinii dotyczącej sytuacji finansowej pożyczkobiorcy w dostępnych źródłach, takich jak:

• banki prowadzące obsługę danego podmiotu, a zwłaszcza ich rachunek bieżący.

• ‘Bankowy Rejestr’ prowadzony przez Związek Banków Polskich (dotyczy to klientów niesolidnych)

• baza danych Generalnego Inspektoratu Nadzoru Bankowego

• Oddziały Okręgowe NBP

• tzw. wywiadownie gospodarcze

W przypadku klientów zagranicznych można wystąpić za pośrednictwem Departamentu Instytucji Finansowych o opinię do banku zagranicznego.

Banki zobowiązane są również tworzyć rezerwy na ryzyko kredytowe zgodnie z wytycznymi NBP. Jest to niezbędne dla efektywności i bezpieczeństwa prowadzonej działalności kredytowej. Odpisy na standardowe koszty ryzyka kredytowego zasilają utworzony specjalnie w tym celu Fundusz, zwany zwykle Funduszem Ryzyka Kredytowego.

Rating kredytowy

Instytucje bankowe, jak już wspomnieliśmy wcześniej, stosują szereg zróżnicowanych kryteriów dotyczących określonego poziomu ryzyka dla danej transakcji. Celem tego procesu jest nadanie konkretnego ratingu kredytowego. W ramach procesu ratingu następuje „wartościowanie jednostkowych kryteriów oceny ryzyka”, co ma na celu usystematyzowanie oceny zdolności kredytowej. To, co powoduje, że rating ma szczególne znaczenie jest transparentność i porównywalność każdej oceny i każdego przedsiębiorstwa.⁴

Zasadniczo w bankowości mamy do czynienia z pięcioma kategoriami, stosowanymi przez banki. Oczywiście to uogólnienie to generalizacja „ekspozycji kredytowych”, gdyż każdy bank stosuje swoje kryteria, a ich liczba dość mocno może się różnić od podanych poniżej: „standardowa” (standard), „pod obserwacją” (watch list), „poniżej standardu” (sub-standard), „wątpliwą” (doubtful) i straconą (loss). W praktyce banki stosują o wiele bardziej rozbudowaną klasyfikację.⁵

Niezależnie od rodzaju kredytu gospodarczego, banki stosują dwustopniową procedurę dotyczącą oceny wniosków kredytowych. Pierwszy etap to analiza formalno-prawna wniosku składanego przez przedsiębiorcę. Oto wymagania informacyjne, które weryfikuje we własnym zakresie:

• Dokumenty potwierdzające podstawę prawną i zakres prowadzonej działalności (KRS)

• Dokumenty dotyczące potwierdzenia praw do zaciągania zobowiązań i ich wysokości wobec banku (np. pełnomocnictwo, uchwały wspólników spółki, umowy dot. zaciągniętych pożyczek, opinie banków obsługujących firmę)

• Dokumenty dotyczące zabezpieczenia (akty notarialne, faktury, polisy, wyceny majątku)

• Dokumenty dotyczące kondycji finansowej firmy takie jak roczne sprawozdania finansowe, zaświadczenia z instytucji podatkowych i ubezpieczeniowych o nie zaleganiu z opłatami.

• Stan zadłużenia oraz bilans przejściowy w momencie składania wniosku

• Dane dotyczące trendów w zakresie obrotów, pakietu zamówień, działalności inwestycyjnej.

• Plany kredytowe na okres objęty kredytowaniem

• Dla wniosków inwestycyjnych business plan, zawarte umowy i kontrakty.

Źródło: Współczesna Bankowość, praca pod red. Małgorzaty Zaleskiej, s.320, Dilfin

Banki posługują się tutaj dwoma metodami, ilościową, badając i analizując wskaźniki finansowe firmy, jak i jakościową, która przybiera formę opisową. Tzw. analiza „hard fact”, czyli wskaźnikowa w ostatnich latach jest coraz poważniej brana pod uwagę podczas wydawania decyzji kredytowych. Pod uwagę brane są relacje bilansowe, rachunek zysków i strat i rachunku przepływów pieniężnych. W momencie, gdy dana sprawa dotyczy projektów inwestycyjnych dodatkowo brana jest pod uwagę analiza „feasibility study”, czyli studium wykonalności).

Wstępna selekcja projektów kredytowych to etap, na którym najczęściej odrzucane są wnioski kredytowe. Używa ona metod dyskontowych bazujących na:

• NPV (zaktualizowana wartość netto),

• NPVR (wskaźnik NPV)

• IRR (wewnętrzna stopa zwrotu),

• MIRR (zmodyfikowana IRR)

Lub metod prostych takich jak:

• Okres zwrotu,

• Prosta stopa zwrotu,

• Test pierwszego roku,

• Próg rentowności i próg płynności finansowej w warunkach kredytowania,

Metody proste dostarczają szybkich i mało pracochłonnych wyników, łatwo je również zinterpretować. Jednak niestety, przy tej analizie bierzemy pod uwagę jedynie wycinkowe okresy czasowe co nadaje pewien subiektywny charakter naszej analizie kredytowej.

Zupełnie odwrotnie jest z metodami dyskontowymi. Możemy porównać nakłady i wypracowane nadwyżki finansowe z różnych okresów. W przeciwieństwie do metod prostych, analizujemy cały okres funkcjonowania projektu. Parametry, które powodują że rating jest tak skuteczny w ocenie bieżącego i przyszłego ryzyka to:

Stopy procentowe, stawki wynagrodzeń pracowników, stawki podatkowe, amortyzacje, kursu walutowego i obciążeń celnych. Oczywiście parametry te powinny być uprzednio włączone w business plan, jednak, bank tak czy inaczej bierze pod uwagę swoje przybliżenia i estymacje kwot.

Drugi etap analizy to analiza jakościowa. Ma one nie mniejszy wpływ na ocenę ryzyka kredytowego. Metoda ta ma na celu skorygowanie poprzedniej analizy ratingowej nadając poszczególnym pozycjom wagi, odzwierciedlające wszelkie warunki nie ujęte w tej matematycznej analizie. Wszystkie algorytmy i normatywne przedziału wielkości wskaźników są tajemnicą każdego banku. Generalnie, w mniejszym lub większym stopniu banki dokonują ratingu na podstawie jakościowej analizy następujących wartości, które ciężko ująć stosując cyfry: Otoczenie biznesowe, rynek zbytu, efektywność organizacyjna, sprawność zarządzania.

Poszczególne branże lub Izby gospodarcze co roku publikują raporty dotyczące sytuacji koniunkturalnej w poszczególnych działach gospodarki.

Analizując powyższe wskaźniki analitycy dokonują zbadania samej branży i perspektyw rozwojowych kredytobiorcy. Mamy tu do czynienia z analizą statyczną, odwołującą się do bieżącej sytuacji ekonomicznej i analiza dynamiczna, która odnosi się do przyszłych perspektyw ekonomicznych.

Mówiąc o ratingu nie sposób pominąć ważnej roli tego narzędzia w ocenie ryzyka papierów dłużnych. Instytucje zwane agencjami ratingowymi dokonują oceny wiarygodności kredytowej podmiotów pożyczających pieniądze, czyli spółek, funduszy, banków, organizacji i rządów państw oraz ich instrumentów dłużnych.

Ta opinia konkretnej instytucji o światowej renomie ma ogromny wpływ na ustalane odsetki od papierów dłużnych. W stanach zjednoczonych istnieje 5 firm ratingowych, które uzyskały status Nationally Recognized Statistical Rating Organization, który jest przyznawany przez United States Securities and Exchange Commission. Są to: Fitch Ratings, Moody’s, Standard & Poor’s, A. M. Best i Dominion Bond Rating Service. Lista ta jest tożsama z największymi graczami na tym rynku w skali światowej. Agencje te stworzyły 10 klas, rozszerzając je dodatkowo o 24 poziomy ryzyka.

Jak możemy zauważyć, to co charakteryzuje rating jako metodę oceny ryzyka kredytowego i standingu finansowego przedsiębiorstwa to pewna dynamika i złożoność analizy. Biorąc pod uwagę rynki zbytu, zaopatrzenie w produkty, wydajność pracy, innowacyjność przedsiębiorstwa, jesteśmy w stanie rozwinąć ciąg przyczynowo-skutkowy i wydać wiarygodną prognozę dotyczącą spółki. Aby skutecznie móc używać narzędzia jakim jest rating, musimy efektywnie posługiwać się rzetelnymi danymi dostarczonymi przez instytucje i kredytobiorcę. Bank musi dbać o jakość analizy jak i jakość informacji o spółce, które wielokrotnie mogą być fałszywe.

---

2. Współczesna bankowość, praca pod red. Małgorzaty Zaleskiej, Dilfin, s. 297↩

3. Współczesna bankowość, praca pod red. Małgorzaty Zaleskiej, Dilfin, s. 300 Współczesna bankowość, praca pod red. Małgorzaty Zaleskiej, Dilfin, s. 297

   Współczesna bankowość, praca pod red. Małgorzaty Zaleskiej, Dilfin↩

4. Współczesna Bankowość, praca pod red. Małgorzaty Zaleskiej, Dilfin, s.317↩

5. Współczesna Bankowość, praca pod red. Małgorzaty Zaleskiej, Dilfin, s.316↩