Czynniki usposabiające do zakażeń grzybiczych
- grzybica dłoni, stóp i paznokci – przyczyny, objawy, leczenie i profilaktyka
Grzybica obecnie należy do coraz częstszych chorób cywilizacyjnych, ze względu na częstość występowania. Statystyki podają iż na grzybicę chorują najczęściej ludzie młodzi, w wieku 20-30 lat oraz starsi – 50-60 lat, częściej mężczyźni. Jednak zagrożony grzybica może być każda osoba. W większości grzybica atakuje osoby starsze, ze względu na częstsze występowanie u nich schorzeń ogólnoustrojowych, które osłabiają organizm. Narażone są na infekcję grzybiczą osoby z zaburzeniami hormonalnymi, chorzy na cukrzycę, pacjenci z niedokrwistością. Jednak bardzo często obserwuje się również ludzi młodych, którzy częściej maja styczność z różnymi warunkami sanitarno-higienicznymi.
Grzybica to przypadłość, która z łatwością się rozprzestrzenia jeśli znajdzie dogodne warunki bytowania. Może występować we wszystkich narządach człowieka, najczęściej jednak atakuje właśnie skórę, paznokcie lub włosy.
Grzyby dzielą się na geofilne, przebywające w ziemi, zoofilne (zwierzęce) i antropofilne (ludzkie). Do 3 grupy grzybów zaliczamy : dermatofity, grzyby drożdżopodobne i pleśniowce. Istnieją różne klasyfikacje grzybów i chorób przez nie wywołanych. Podział grzybic na podstawie wywołujących je grzybic.
Dermatofity- grzybice właściwe (tinea), dotyczące naskórka, włosów i paznokci (trichophytiasis, microsporiasis)
Drożdżaki i grzyby drożdżopodobne- drożdżyca błon śluzowych, skóry i paznokci; pityriasis versicolor
Pleśniowce- zakażenia błon śluzowych i skóry
Grzybica należy do chorób zakaźnych – przenosi się z człowieka na człowieka, przy czym można zarazić się w sposób bezpośredni lub korzystając z przedmiotów należących do osoby chorej – np. ręcznika, obuwia, myjki. Również niektóre miejsca – wilgotne, duszne – sprzyjają rozwojowi grzybicy, którą może zarazić się człowiek (np. ogólnodostępne kabiny prysznicowe, zwłaszcza z drewnianymi podestami). Grzybicą można zarazić się także od zwierząt. Grzybica powoduje zmiany w wyglądzie skóry, paznokci, chory odczuwa także swędzenie, może pojawić się nieprzyjemny zapach z ust ale również szereg innych dolegliwości sugerujących grzybice ogólnoustrojową, grzybice układu pokarmowego, grzybice pochwy. Grzybicę wywołują najczęściej – dermatofity (ten rodzaj grzybic bywa nazywany właściwymi), atakujące naskórek, paznokcie i włosy. Wśród nich wyróżnia się trzy rodzaje – Trichophyton, Microsporum i Epidermophyton. Zmiany skórne wywołują również grzyby drożdżopodobne – najczęściej w fałdach skórnych lub też na błonie śluzowej. Najczęściej są to Candida albicans oraz Candida tropicalis i Candida parapsilosis. Niekiedy zmiany chorobowe wywołują także grzyby pleśniowe – np. Scopularopsis brevivaulis, Aspergillus niger.
W zależności od umiejscowienia wyróżnia się kilka typów grzybic – skóry gładkiej, pachwin, stóp oraz układu pokarmowego, jamy ustnej. Infekcja grzybicza charakteryzuje się tym iż grzyby nie atakują zdrowego i silnego organizmu lecz ten, który doznał uszczerbku na zdrowiu w wyniku kuracji antybiotykowej, sterydów, antykoncepcji, krwawień menstruacyjnych, cukrzycy, stresu, nadwagi i osłabionego układu odpornościowego.
Grzyby rozwijają się przede wszystkim w środowisku wilgotnym i ciepłym bez braku światła. Na rozwój grzybicy są szczególnie narażone osoby przebywające w ciepłych i wilgotnych pomieszczeniach, osoby, które korzystają z ogólnodostępnych pryszniców w hotelach, akademikach, sanatoriach. Zagrożenie pojawia się także w saunach, na basenach i w ośrodkach fitness. Niebezpieczne są nawet wykładziny hotelowe – jeśli ktoś chodzi po nich boso.
Wśród grzybic najbardziej rozpowszechniona jest grzybica stóp, oceniana na 15-30% w całej populacji, przy czym w niektórych środowiskach (górnicy, sportowcy) jest ona bardzo częsta, do 70%. Wzrasta liczba zachorowań na drożdżyce (candidiasis) i zakażenia pleśniowcami, co łączy się głównie z szeroko stosowanym leczeniem antybiotykami, kortykosteroidami, środkami immunosupresyjnymi oraz z zakażeniami wirusem HIV. Do rzadkich grzybic należą grzybice głębokie (sporotrichosis i chromomycosis).
Czynnikami usposabiającymi są warunki miejscowe w skórze, z których najważniejsze znaczenie ma wilgotność i skład lipidów powierzchniowych. Z czynników ogólnoustrojowych podstawową rolę odgrywa stan immunologiczny. U osób z obniżoną odpornością stwierdza się częste zakażenia rozmaitymi grzybami, zwłaszcza drożdżakami (Candida i Pityrosporum). Jednakże zakażenia dermatofitami mogą być również związane z zaburzeniami
GRZYBICE WŁAŚCIWE – DERMATOFITOZY - Zakażenia te wywołane są przez dermatofity, należące do grzybów niedoskonałych (Jungi imperfecti), wykazujące powinowactwo do keratyny. Dermatofity składają się z:
części mycelialnej (grzybnia), która wrasta w głąb podłoża i służy do pobierania substancji odżywczych, oraz
zarodników (konidia), które u rozmaitych gatunków grzybów mają różny kształt i układ.
W związku z dużą zmiennością grzybów ich klasyfikacje napotykają trudności i z tego względu przyjęto określenie „tinea” dla wszystkich grzybic skóry, niezależnie od grzyba wywołującego zakażenie.
GRZYBICE SKÓRY OWŁOSIONEJ - Tinea capitis - Odmiana powierzchowna wywołana przez grzyby antropofilne. Tinea capitis superficialis- postać powierzchowna wywołana jest bądź przez grzyb strzygący wewnątrzwłosowy (Trichophyton endothrix), tj. o wewnątrzwłosowym układzie zarodników (obraz worka wypełnionego orzechami), bądź przez grzyb drobzarodnikowy pochodzenia ludzkiego (Microsporum audouini), którego zarodniki znajdują się wewnątrz i na zewnątrz włosa, tworząc rodzaj pochewki, przypominającej patyczek powleczony klejem i oblepiony piaskiem.
W grzybicy woszczynowej zarodniki ułożone są bezładnie wewnątrz włosa, w którym także występują pęcherzyki gazu. Powierzchowna grzybica skóry owłosionej dotyczy głównie dzieci, z wyjątkiem grzybicy woszczynowej, która utrzymuje się również po okresie pokwitania, a zakażenie może nawet nastąpić u osób dorosłych za pośrednictwem przedmiotów lub bezpośredniego kontaktu.
Zakaźność jest największa w tinea microspońca, czego wyrazem są epidemie w środowiskach dziecięcych. Jest to najczęstsza obecnie grzybica owłosionej skóry głowy.
GRZYBICA STRZYGĄCA POWIERZCHOWNA OWŁOSIONEJ SKÓRY GŁOWY – Tinea trichophytica capitis superficialis. Cechuje się występowaniem ognisk złuszczających, z jakby przystrzyżonymi włosami i nieznacznym stanem zapalnym, nie powodującym bliznowacenia i trwałego wyłysienia. Głównymi objawami są ogniska o powierzchni złuszczającej się otrębiasto, są również zazwyczaj drobne i liczne, z nierówno ułamanymi, szarawymi włosami i licznymi czarnymi punkcikami (pieńki włosów tkwiące w skórze), co sprawia wrażenie włosów przystrzyżonych, stąd nazwa „grzybica strzygąca”. Przebieg jest przewlekły. Samowyleczenie – bez pozostawiania blizny – może nastąpić po okresie pokwitania. Włosy odrastają całkowicie.
Rozpoznać ten rodzaj grzybicy można na skutek:
występowania ognisk złuszczających, zawierających ułamane i jakby ostrzyżone włosy,
nieznacznego nasilenia objawów zapalnych,
niestwierdzenia blizn i miejsc całkowicie pozbawionych włosów,
prawie wyłącznego występowania u dzieci przed okresem pokwitania,
badania mikroskopowego włosów i łusek na obecność grzyba (wewnątrzwłosowy układ zarodników) i hodowli, która ma znaczenie rozstrzygające.
GRZYBICA DROBNOZARODNIKOWA POWIERZCHOWNA OWŁOSIONEJ SKÓRY GŁOWY – Tinea microspońca capitis superficialis - Objawia się za pomocą ognisk złuszczających o stosunkowo nieznacznym stanie zapalnym, z równo ułamanymi włosami. Ogniska są mniej liczne i większe niż w grzybicy strzygącej. Włosy są równo ułamane na wysokości kilku milimetrów ponad powierzchnię skóry i otoczone białoszarą pochewką, która jest dobrze widoczna po wyciągnięciu włosa. Charakterystyczną cechą jest zielonkawa fluorescencja w świetle lampy Wooda. W przypadkach nie leczonych zmiany z reguły ustępują samoistnie w okresie pokwitania.
GRZYBICA DROBNOZARODNIKOWA SKÓRY OWŁOSIONEJ – Tinea microsporica capitis - Wszystkie włosy w obrębie ogniska chorobowego są ułamane na tej samej wysokości i otoczone białawą pochewką.
Główne objawy to:
występowanie równo ułamanych włosów, zmian we włosach oraz nieznacznych objawów zapalnych w skórze,
zielonkawa fluorescencjia w świetle lampy Wooda,
wykazanie zewnątrz- i wewnątrz- włosowych drobnych zarodników
GRZYBICA WOSZCZYNOWĄ OWŁOSIONEJ SKÓRY GŁOWY – Tinea favosa capitis - Jest to odmiana grzybicy, w której ogniska charakteryzują się obecnością tarczek woszczynowych i bliznowaceniem z towarzyszącym wyłysieniem.
Tarczki, zagłębione, żółte strupy, będące w istocie kolonią grzyba, są średnicy od kilku milimetrów do 1-2 cm. Po ich usunięciu pozostają blizny i trwałe wyłysienie. Włosy są matowe, szorstkie i suche. W lampie Wooda występuje matowozielona fluorescencja. Istnieją nietypowe odmiany beztarczkowe: łupieżopodobna i łuszczycopodobna.
GRZYBICA WOSZCZYNOWA (Odmiana z odczynem zapalnym wywołana przez grzyby zoofilne) – Tinea capitis et barbae profunda. Charakteryzuje się głębokimi zapalnymi naciekami guzowatymi, z ropnymi zmianami w ujściach mieszków włosowych, zazwyczaj o ostrym przebiegu. Jest to grzyb odzwierzęcy Trichophyton ectothrix cechuje się zewnątrzwłosowym układem zarodników, a Microsporum canis – zewnątrz- i wewnątrzwłosowym układem.
Zakażenie u dzieci dotyczy tylko owłosionej skóry głowy, u dorosłych skóry brody i głowy. Występują guzy ostro zapalne, o nierównej powierzchni są wyraźnie odgraniczone od otoczenia, wykazują skłonność do skupiania się i zlewania. Z ujść mieszków wydobywa się treść ropna, zasychająca na powierzchni w strupy. Włosy dają się łatwo usunąć. Zmiany ustępują zazwyczaj bez bliznowacenia i trwałego wyłysienia. Niekiedy może nastąpić samowyleczenie wskutek wypadania włosów zakażonych. Charakterystyczna jest silna alergia na antygeny grzyba (trichofitynę). Obecność grzybicy można stwierdzić ze względu na obecność głębokich, ostro zapalnych nacieków guzowatych, z ropnymi zmianami w ujściach mieszków włosowych, ostrego przebiegu, wykrycia grzybów w zmienionych włosach, co może wymagać niekiedy wielokrotnych badań.
Grzybica rąk - W większości przypadków czynnikami etiologicznymi są trzy antropofilne gatunki dermatofitów, powodujące także grzybicę stóp. Grzybica rąk jest prawie zawsze wtórna do grzybicy stóp. Bardzo rzadko pierwotna postać może rozwinąć się w przypadku zawodowej ekspozycji na dermatofity. Czasami pacjenci mają rozległą grzybicę obu stóp i jednej ręki, zwykle dominującej, co sugeruje bezpośrednią inokulację. Jest to tak zwany zespół dwóch stóp i jednej ręki. Czynnikiem etiologicznym jest często Trichophyton rubrum. Rozwojowi grzybicy rąk mogą sprzyjać różne czynniki powodujące macerację skóry, takie jak: noszenie obrączek, zegarków, deformacje anatomiczne, a także czynniki środowiskowe związane z wykonywanym zawodem. W tym przypadku występuje szczególna podatność na infekcję wywołaną przez Tricbopbyton mentagrophytes varietas interdigitale, która może poiawić się także bez oczywistej infekcji stóp. Infekcje dermatofitowe rąk mogą przybierać kilka różnych postaci klinicznych. Najpowszechniej występująca jest hiperkeratotyczna, która charakteryzuje się nadmiernym rogowaceniem skóry rąk, z obecnością drobnej, silnie przylegającej łuski na rumieniowym podłożu. Procesem infekcyjnym objęte są typowo końce palców oraz wyniosłości kłębu i kłębika. Często współistnieje także zakażenie grzybicze paznokci. Rzadziej występuje postać dyhydrotyczna i wyprzeniowa.
Grzybica paznokci - Paznokcie zakażone grzybem tracą połysk, stają się łamliwe, ich powierzchnia jest nierówna, chropowata. W płytce paznokciowej pojawiają się szare lub żółte plamki i prążki. Paznokieć może być podminowany nawarstwieniami mas rogowych. Zmiany postępują od wolnego brzegu paznokcia. Przyczyną zakażenia mogą być Epidermophyton floccosum oraz różne odmiany grzybów z grupy Trichophyton. Grzyby chorobotwórcze (grzybicy woszczynowej, grzybicy strzygącej, grzybicy powierzchniowej, drożdżycy) mogą wywoływać również zmiany chorobowe w paznokciach albo łącznie z grzybicą innych okolic skóry, albo niezależnie, jako jedyne zmiany grzybicze.
Grzybica stóp - Zakażenia grzybicze stóp stanowią około 20% wszystkich schorzeń stóp. Występują częściej w dużych aglomeracjach miejskich. Do ich rozprzestrzeniania się przyczynia się korzystanie z basenów, sauny, siłowni oraz noszenie nieprzewiewanego obuwia. Grzybica stóp rozprzestrzenia się w domu wśród członków rodziny i jest zakaźna przez cały okres infekcji. Grzybica stóp objawia się w postaci drobnych, pęcherzykowo-krostkowych zmian, zazwyczaj swędzących. Wykwity mogą obejmować każdy obszar stopy, najczęściej jednak są nieregularnie rozmieszczone, z tendencją do pęknięć i łuszczenia między palcami, zwłaszcza w 3. i 4. przestrzeni międzypalcowej. Zajęte mogą zostać paznokcie palców stóp, które stają się dystroficzne (grzybica paznokci). Grzybicę stóp należy różnicować z wypryskiem potnicowym, atopowym zapaleniem skóry, kontaktowym zapaleniem skóry, młodzieńczą dermatozą stóp i łupieżem rumieniowym (powierzchowne zakażenie bakteryjne wywołane przez Corynebacterium minutissimum. Grzybica stóp często współistnieje z grzybicą pachwin. Najczęstszą przyczyną są dermatofity, a wśród nich: Trichophyton rubrum, Trichophyton mentagrophytes i Epidermophyton floccosum.
Wyróżnia się trzy główne odmiany grzybicy stóp:
międzpalcową;
złuszczającą;
potnicową.
Odmiana międzypalcowa jest najczęstszą postacią grzybicy stóp. Charakteryzuje się występowaniem początkowo zaczerwienienia i świądu, a następnie złuszczania, maceracji i pęknięć skóry w przestrzeniach międzypalcowych (zwłaszcza III i IV). Zmiany mogą szerzyć się na grzbiet palców i stopę. W części obwodowej zmian dochodzi do złuszczania naskórka i pojawiania się drobnych pęcherzyków. Odmiana złuszczająca charakteryzuje się nadmiernym rogowaceniem i złuszczaniem naskórka na podeszwowych i bocznych częściach stopy. Częste są liczne pęknięcia naskórka i bolesne rozpadliny. Odmiana potnicowa jest rzadsza. Charakteryzuje się występowaniem licznych, drobnych pęcherzyków zlewających się ze sobą, które pękają, zasychają i złuszczają się, tworząc rozległe, sączące powierzchnie z charakterystycznym złuszczaniem na obwodzie. Typowa lokalizacja to sklepienie stóp. Proces chorobowy może stopniowo zajmować całe stopy. Przebieg może być zarówno ostry, jak i przewlekły.
Tutaj wyróżniamy:
wyprzenie międzypalcowe w przebiegu zakażeń bakteryjnych – zmiany lokalizują się głównie w fałdach skórnych i są najbardziej nasilone
w głębi fałdu;
łuszczyca krostkowa – zwykle nie występuje w przestrzeniach międzypalcowych; należy poszukiwać innych zmian skórnych typowych dla łuszczycy.
Rozpoznanie grzybicy stóp zazwyczaj stawiane jest na podstawie obrazu klinicznego, a można je potwierdzić w mikroskopowym badaniu zeskrobin skóry w mokrym preparacie z wodorotlenkiem potasu. Zastosowanie podłoża do posiewu dermatofitów także jest wiarygodną, prostą i niedrogą metodą diagnostyczną w przypadkach powikłanych lub nieodpowiadających na leczenie. Zeskrobiny skóry ze zmian posiewane są bezpośrednio na podłoże hodowlane i inkubowane w temperaturze pokojowej. Po 1-2 tygodniach wskaźnikowa czerwień fenolowa w agarze zmieni kolor z żółtego na czerwony na powierzchni otaczającej kolonię dermatofitów. W razie konieczności rozpoznanie można potwierdzić także posiewem na agarze Sabourauda z dekstrozą. Zakażenie paznokci można zweryfikować w bezpośrednim badaniu mikroskopowym i w posiewie złoszczonego materiału spod paznokci w kierunku grzybów.W przypadkach o łagodnym przebiegu zazwyczaj skuteczne jest miejscowe stosowanie terbinafiny lub pochodnych azolowych (klotrymazolu, mikonazolu, ekonazolu). Alternatywną terapią jest Flukonazol, niezarejestrowany jednak w tym wskazaniu. Skóra jest zaczerwieniona, pojawiają się wykwity w postaci grudek i pęcherzyków ze strupkami występującymi na bocznych powierzchniach, na stopach umiejscawia się na ich spodniej stronie w części przyśrodkowej brzegów podeszwowych oraz w trzeciej i czwartej szparze międzypalcowej. W tej odmianie grzybicy dochodzi do złuszczania się naskórka, któremu towarzyszy uciążliwy świąd. Do zakażenia tą odmianą grzybicy dochodzi najczęściej w publicznych łaźniach, kąpieliskach oraz przy używaniu cudzego obuwia. Leczenie jest długotrwałe (leki antyseptyczne, przeciwwysiękowe i keratolityczne – głównie kwas borowy, kwas salicylowy i kwas octowy, kwas taninowy) i wymaga częstej zmiany skarpet (bawełnianych i przewiewnych) lub rajstop. Konieczna jest także zmiana obuwia. Należy także przestrzegać podstawowych zasad higieny aby nie doprowadzić do zakażenia innych osób (odkażanie miednic, wanien, brodzików, dywaników, częste pranie ręczników).