ZACHOWANIE CZŁOWIEKA JAKO PRZEDMIOT PSYCHOLOGII
CZYNNIKI WYZNACZAJĄCE ZACHOWANIE CZŁOWIEKA
ZACHOWANIE
OSOBOWOŚĆ SYTUACJA
W psychologii ostatniego półwiecza przyjął się nowy model opisywania zachowania jednostki, który można ująć w schemat:
R= f(S,O)
Oznacza to, że ZACHOWANIE CZŁOWIEKA JEST FUNKCJĄ SYTUACJI I OSOBOWOŚCI
Obserwując ludzi w różnych sytuacjach zauważamy, że te same sytuacje wywołują u różnych ludzi odmienne zachowania i reakcje oraz, że ta sama osoba w różnych sytuacjach (pomimo, że działają na nią odmienne bodźce) zachowuje się w sposób podobny.
Zachowanie każdego człowieka cechuje więc:
stałość i
zindywidualizowanie
Stałość – ten sam człowiek w różnych sytuacjach zachowuje się podobnie.
Potrafimy rozpoznać kogoś, nawet wówczas, gdy go nie widzimy. Jeśli znamy kogoś dostatecznie dobrze, potrafimy rozpoznać jego zachowanie, nawet, gdy ktoś inny je opisuje.– Każdy pozostawia swoją pieczątkę, rozpoznamy go po ustawieniu sprzętów, zapachu, sposobie chodzenia, wiemy jak w danej sytuacji zareaguje (czy spanikuje, czy podejmie wyzwanie ...).
Zindywidualizowanie – różni ludzie w tych samych (lub podobnych) sytuacjach zachowują się różnie.
Stałość i zindywidualizowanie składają się na pewien swoisty „styl życiowy” jednostki i wskazują, że zachowanie zależy od indywidualnego i względnie trwałego czynnika w naszym organizmie, jakim jest OSOBOWOŚĆ.
We wszystkich rozważaniach nad osobowością istotne znaczenie mają dwa związane ze sobą zagadnienia:
Co sprawia, że ludzie zachowują się podobnie?
Co sprawia, że ludzie zachowują się różnie?
Termin „osobowość” dotyczy stosunkowo stabilnych psychicznych i behawioralnych właściwości jednostki, jej sposobu patrzenia na świat i jej odniesień do niego. Osobowość w rozmaitych sytuacjach pozostaje w zasadzie niezmienna.
„Osobowość" to słowo jest zazwyczaj używane, gdy charakteryzujemy, opisujemy właściwości jakiejś osoby, podając to, co dla niej znamienne, stałe, a także to, co wyróżnia ją spośród innych.
Zdarza się także, że mówimy: „Jan to prawdziwa osobowość" albo: „Zbyszek nie ma żadnej osobowości". Używamy wówczas słowa osobowość w sensie wartościującym, by wyrazić czyjąś wyjątkowość, siłę psychiczną, niepowtarzalność lub przeciwnie niejednoznaczność psychiczną, niespójność, nijakość.
Przykładowe sposoby rozumienia osobowości:
OSOBOWOŚĆ (wg Schermana) – charakterystyczne zachowanie jednostki.
OSOBOWOŚĆ (wg Eysencka) – to względnie stała i trwała organizacja charakteru, temperamentu, intelektu oraz konstytucji fizycznej osoby, determinująca specyficzny sposób przystosowania się jednostki do otoczenia.
Większość współczesnych autorów rozumie osobowość jako organizacje różnorodnych psychofizycznych elementów. Kiedy zajmujemy się bliżej specyfika tej organizacji, zajmujemy się problemem struktury osobowości.
Zatem przez strukturę osobowości rozumie się osobowość rozpatrywaną pod kątem jej budowy i organizacji. Zajmując się tym problemem próbuje się odpowiedzieć na dwa pytania:
Jakie części, elementy tej organizacji wyróżnia większość współczesnych autorów?
Jakie zachodzą między tymi elementami stosunki i związki?
Elementy struktury osobowości (zwane też komponentami) to: temperament, charakter, postawy, nawyki, intelekt, uzdolnienia, potrzeby, wartości, emocje, uczucia, przekonania i oczekiwania, obraz siebie itp.
Każdy z tych komponentów składa się z mniejszych jednostek (np. typy temperamentu, rodzaje potrzeb).
ETAPY ROZWOJU OSOBOWOŚCI
Osobowość jako struktura złożona podlega w toku rozwoju dojrzewaniu i hierarchizacji.
Generalnie można wyróżnić cztery stanowiska odnoszące się do kształtowania się osobowości.
Osobowość istnieje już od dnia narodzin. Dziecko już w okresie niemowlęcym charakteryzuje się wyraźnie zaznaczonym „ja” , dzięki któremu może przeżywać swoje istnienie i dokonywać autonomicznych wyborów.
Klasyczni psychoanalitycy zakładali, że osobowość kształtuje się w ciągu pierwszych 5 lat życia.
Zwolennicy teorii cech i teorii typów. Sprowadzają strukturę osobowości do kilku zasadniczych wymiarów zakładając, że wprawdzie osobowość rozwija się w miarę dojrzewania, lecz zaznaczone już we wczesnych stadiach rozwoju różnice indywidualne prawie całkowicie określają jej przyszły kształt.
Zwolennicy teorii o nieustannym rozwoju osobowości. Zakładają, że doświadczenie z przeszłości ma znaczenie dla tworzenia się osobowości, ale kształt osobowości wyznacza głównie aktualna sytuacja. W myśl tej teorii, osobowość rozwija się we wszystkich okresach życia. Przykładem teorii zgodnie z która rozwój osobowości trwa przez całe życie jest koncepcja E. Eriksona i H. Wallona.
Koncepcja Henri Wallona
Dziecko zmierza w toku ontogenezy do osiągnięcia dojrzałości psychicznej, do upodobnienia się do człowieka dorosłego. Rozwija się w ścisłej więzi z grupa społeczną, co nie wyklucza pojawienia się w trakcie rozwoju sprzeczności i konfliktów. walka przeciwieństw jest jednak motorem rozwoju i naturalnym jego prawem. Rozwój osobowości jest jednocześnie rozwojem indywidualności, podmiotowości i rozwojem społecznym, tj. wzrastaniem jednostki w społeczeństwo.
Osobowość dziecka Wallon utożsamia z całą jego istotą psychofizyczną. Podłożem zmian psychicznych są więc procesy dokonujące się w organizmie dziecka.
Wallon wyróżnił następujące etapy rozwoju osobowości:
Etap I – obejmuje życie wewnątrzmaciczne. Jest to okres całkowitej zależności biologicznej od matki.
Etap II – stadium impulsywności ruchowej. Nadal istnieje symbioza pomiędzy dzieckiem a matką, jednak niemowlę żyje i funkcjonuje , zaspokajając np. samodzielnie potrzebę oddychania.
Etap III – stadium emocjonalne. Symbioza fizjologiczna przekształca się w więź uczuciową pomiędzy dzieckiem a matką. Dziecko nie odróżnia jeszcze siebie od otoczenia, jego osobowość łączy się ze wszystkim, co je otacza, dominują synkretyzm i subiektywizm. Etap ten kończy się w 1 roku życia.
Etap IV – na przełomie 1 i 2 roku życia następuje zwrot ku światu zewnętrznemu. Do końca 3 roku życia przeważa w rozwoju osobowości dążenie do eksploracji świata (aktywność sensoryczno-motoryczna). Dziecko w tym okresie uczy się też rozumieć dwustronne stosunki społeczne. Pomocne są w tym zabawy np. w chowanego, dawanie i odbieranie „klapsów” itp.
Etap V – stadium personalizmu (3-6 rok życia), dokonuje się wyraźne przeciwstawienie „ja” innym osobom, tego co moje, temu co twoje. Dziecko walczy o swoją własność, a nawet zmierza do przywłaszczenia atrakcyjnych przedmiotów używając agresji czy kłamstwa. Osiągnięciem tego stadium jest usamodzielnienie się i wzbogacenie własnego „ja”.
Etap VI – wiek 6-11 lat. To okres różnicowania osobowości pod wlewem kontaktów z członkami grupy rówieśniczej i nauczycielami, którzy stawiają dziecku nowe wymagania. Dziecko coraz bardziej zdaje sobie sprawę z własnych możliwości, usposobienia, inteligencji i innych cech osobowości.
Etap VII – okres adolescencji. Na plan pierwszy wysuwają się potrzeby „ja”. Osobowość zostaje poddana próbie w nowych formach działania i nowych kontaktach społecznych.
Kształtowanie się obrazu świata i własnej osoby
W toku swoich kontaktów z rzeczywistością (fizyczna i społeczną) dziecko nieustannie gromadzi informacje, które składają się na jego subiektywną wiedzę o świecie. Wiedza ta przekształca się z jednostkowej (zbudowanej ze schematów poznawczych stanowiących odzwierciedlenie konkretnych, zmysłowo doświadczanych sytuacji i zdarzeń), słabo zorganizowanej w ogólną i zhierarchizowaną (oparta na pewnych ogólnych sądach, zasadach, regułach odnoszących się do klas sytuacji, co pozwala na jej wykorzystywanie w nowych sytuacjach).
Inna zmiana możliwa do zaobserwowania w toku rozwoju dotyczy subiektywnej pewności wiedzy. Wraz ze wzrostem krytycyzmu myślenia, dziecko zaczyna sobie uświadamiać konieczność sprawdzania informacji i uczyć się dokonywania takich działań. Potrafi dzięki temu odróżnić twierdzenia sprawdzone od hipotez, ucząc się szacowania stopnia ich prawdopodobieństwa. W efekcie, w obrazie świata i własnej osoby, obok informacji, które uważa za pewne, pojawiają się sądy hipotetyczne o różnym stopniu subiektywnego prawdopodobieństwa. Zatem wiedza o sobie i świecie zaczyna w coraz większym stopniu odzwierciedlać zmienność rzeczywistości, przekształca się z wiedzy statycznej w dynamiczna. Informacje, jakie dziecko otrzymuje z otoczenia, pozwalają mu nie tylko odzwierciedlać istniejąca rzeczywistość, lecz tworzyć także wyobrażenia dotyczącego tego, jako powinna ona być. W efekcie wiedza zaczyna mieć charakter nie tylko opisowy, ale także normatywny. Obok wcześniejszych rozwojowo reprezentacji poznawczych odzwierciedlających rzeczywiste stany różnych obiektów, tworzą się schematy odzwierciedlające stany pożądane, nazywa się je standardami stanu idealnego.
Trzonem osobowości zdaje się być obraz własnej osoby (samego siebie). Podstawowym warunkiem powstania u dziecka obrazu własnej osoby (pojęcia własnego „ja”) jest umiejętność odróżniania samego siebie od reszty świata. W pierwszych miesiącach życia niemowlę nie jest w stanie tego dokonać. Nie zdaje sobie sprawy z własnej odrębności psychicznej, traktuje również swoje ciało podobnie jak inne obiekty w polu percepcyjnym, np. ssie palce, bawi się rączkami).
Z biegiem upływu czasu, odbierając napływające do niego bodźce uczy się odkrywać swoja odrębność fizyczną. Zdaniem większości badaczy ma to miejsce około 12 miesięcy lub nieco później. Jednym ze stosunkowo łatwo obserwowanych przejawów tego osiągnięcia rozwojowego jest występowanie charakterystycznych reakcji dziecka na obraz w lustrze, wskazujących, że rozpoznaje go ono jako własne odbicie.
Pojawienie się poczucia własnej odrębności oznacza powstanie struktury poznawczej, określanej jako struktura „ja”, wokół której dziecko może integrować wszelkie odnoszące się do niego informacje. Moment ten można uznać za narodziny samowiedzy.
Elementarna samowiedza dotyczy jedynie wyglądu zewnętrznego i właściwości fizycznych, z czasem ulega wzbogaceniu o charakterystyki psychologiczne, uwzględniające cechy wewnętrzne.
Dla kształtowania się samowiedzy psychologicznej bardzo ważne jest uświadomienie sobie przez dziecko własnej podmiotowości, zrozumienie, że może być sprawca zmian w swoim otoczeniu. Pozwala to dziecku zdać sobie sprawę ze swoich życzeń i woli. Następuje to około 3 roku życia, a przejawia się m.in. w używaniu zaimka Ja i wyrażeń typu chcę, nie chcę.
Zmiany w zakresie samowiedzy:
Pierwsze składniki samowiedzy mają charakter sądów opisowych, początkowo odnoszących się do wyglądu zewnętrznego, konkretnych działań, stanu posiadania itp.)
W dalszej kolejności pojawiają się sądy o charakterze wartościującym, czyli samooceny (zdolność do ich formułowania kształtuje się począwszy od wieku przedszkolnego).
Początkowo samoocena dotyczy pojedynczych cech i właściwości zachowania ujawniających się w konkretnych sytuacjach (np. mam ładne warkocze. Stopniowo przebierają one postać twierdzeń ogólniejszych np. jestem ładną dziewczynka.